Kontent qismiga oʻtish

Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʼzolari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Birlashgan Millatlar Tashkilotiga hozirda (2021-yil oxirida) 193 ta aʼzo davlat kiradi. Janubiy Sudan BMTga 193-raqam bilan aʼzo boʻlgan oxirgi davlat boʻldi (2011-yil 14-iyul).

  BMTga aʻzo bo‘lgan davlatlar

Xalqaro tan olingan mustaqil davlatlardan faqat Vatikan va qisman tan olingan Falastin, Sahroi Arab Demokratik Respublikasi (Gʻarbiy Sahroi Kabir), Xitoy Respublikasi (Tayvan), Abxaziya, Janubiy Osetiya, Kosovo, Shimoliy Kipr BMT tarkibiga kirmaydi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʼzolari safini toʻldirish uchun faqat Vatikanning real imkoniyati bor. Gʻarbiy Sahroi Kabir va Falastin kelajakda tashkilotga aʼzo boʻlish huquqiga ega va BMT doirasida ular ustidan hech kimning suvereniteti Bosh Assambleyaning dekolonizatsiya deklaratsiyasiga muvofiq tan olinmaydi. Biroq BMTga aʼzo boʻlish imkoniyati bu hududlarning maqomi aniqlanmaguncha va xalqaro kelishuvga erishilgunga qadar qoldirildi (Marokash Gʻarbiy Sahroi Kabirning qirgʻoq qismini, Isroil Falastinning katta qismini nazorat qiladi).

BMT aʼzolari va kuzatuvchilari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hozirgi vaqtda faqat xalqaro huquq subyekti boʻlgan xalqaro miqyosda tan olingan davlatlar BMT aʼzosi boʻlishi mumkin. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomiga koʻra, BMTga aʼzolik Nizomda koʻrsatilgan majburiyatlarni qabul qiladigan tinchliksevar davlatlar uchun ochiqdir. Tashkilotning qaroriga koʻra, ushbu majburiyatlarni bajarishga qodir va tayyor <...> Har qanday bunday davlatni Tashkilot aʼzoligiga qabul qilish Xavfsizlik Kengashining tavsiyasiga binoan Bosh Assambleyaning qarori bilan amalga oshiriladi. Yangi aʼzoni qabul qilish uchun Xavfsizlik Kengashiga aʼzo 15 ta davlatdan kamida 9 tasi qoʻllab-quvvatlashi kerak (taʼkidlash joizki, 5 doimiy aʼzo – Buyuk Britaniya, Xitoy, Rossiya, AQSh va Fransiya qarorga qarshi ovoz berish orqali veto qoʻyishi mumkin), shundan soʻng masala Bosh Assambleyaga yuboriladi, unda kirish toʻgʻrisida qaror qabul qilish uchun uchdan ikki qismi koʻpchilik ovoz talab qiladi. Yangi davlat Bosh Assambleya rezolyutsiyasi qabul qilingan kundan boshlab BMTga aʼzo boʻladi.

BMTning dastlabki aʼzolari orasida xalqaro miqyosda toʻliq tan olingan davlatlar boʻlmagan davlatlar ham bor edi (SSSR ittifoq respublikalari – Belorusiya SSR va Ukraina SSR, Buyuk Britaniya mustamlakasi – Britaniya Hindistoni, AQSh protektorati – Filippin), shuningdek Buyuk Britaniyaning norasmiy mustaqil hukmronliklari Avstraliya Ittifoqi, Kanada, Yangi Zelandiya (Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan paytda u Vestminster qonunini hali ratifikatsiya qilmagan edi), Janubiy Afrika Ittifoqi bor edi.

2011-yil sentabrida Falastin maʼmuriyati BMTga aʼzo boʻlish uchun ariza berdi (qisman tan olingan Falastin davlati). Ushbu arizani qondirish Falastin-Isroil kelishuvi va Falastinning xalqaro miqyosda tan olinishiga qadar qoldirildi, ammo, 2012-yil 29-noyabrda, BMT Bosh Assambleyasida ovoz berishdan keyin (138 ta yoqlab, 9 ta qarshi, 41 ta davlat betaraf) „Falastinga Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo boʻlmagan davlat sifatida, Falastin Ozodlik Tashkilotining tegishli qarorlar va amaliyotlar bilan Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi Falastin xalqining vakili sifatidagi roliga zarar etkazmagan holda kuzatuvchi davlat maqomini berdi“.

Aʼzolik maqomiga qoʻshimcha ravishda BMT kuzatuvchisi maqomi ham mavjud boʻlib, u toʻliq aʼzolar soniga kirishdan oldin boʻlishi mumkin. Kuzatuvchi maqomi BMT Bosh Assambleyasida ovoz berish yoʻli bilan beriladi, qaror oddiy koʻpchilik ovoz bilan qabul qilinadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti kuzatuvchilari, shuningdek, BMTning ixtisoslashtirilgan muassasalari (masalan, YUNESKO) aʼzolari ham tan olinmagan, ham qisman tan olingan davlatlar va davlat tuzilmalari boʻlishi mumkin. Shunday qilib, kuzatuvchilar – Vatikan, Falastin Davlati (1974-yilgacha – Falastinni ozod qilish tashkiloti, keyin 2012-yilgacha – Falastin maʼmuriyati kuzatuvchi subʻekt sifatida). Bir muncha vaqt BMT kuzatuvchisi maqomi BMTga aʼzo boʻlish huquqiga ega boʻlgan, ammo turli sabablarga koʻra vaqtincha foydalanmagan davlatlardan iborat edi – Avstriya, Italiya, Finlyandiya, Yaponiya, Shveysariya va boshqalar. Birlashgan Millatlar Tashkilotida kuzatuvchi tashkilot maqomi, shuningdek, Malta ordeni davlatga oʻxshash tuzilishga ega.

BMTning dastlabki aʼzolari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1945-yil 26-iyunda San-Fransiskoda boʻlib oʻtgan konferensiyada BMT Nizomini imzolagan 50 ta davlat, shuningdek, u yerda boʻlmagan Polsha BMTning dastlabki aʼzolariga kiradi.

„Polsha masalasi“

[tahrir | manbasini tahrirlash]

San-Fransisko konferensiyasi paytida Polshada umumeʼtirof etilgan hukumat yoʻq edi. Sovet Ittifoqi tarafdori boʻlgan Muvaqqat hukumat („Lyublin hukumati“) toʻgʻridan-toʻgʻri Polsha hududida harakat qildi, xalqaro miqyosda tan olingan Polshaning surgundagi hukumati esa Londonda joylashgan edi. SSSR bosimi ostida Polsha BMT Nizomini imzolagan davlatlar roʻyxatiga kiritildi va 1945-yil 5-iyulda Buyuk Britaniya va AQSh Polshaning Muvaqqat hukumatini qonuniy deb tan oldilar. Polsha 1945-yil 24-oktyabrda BMT Nizomini imzoladi.

BMTning rasmiy mustaqillikka ega boʻlmagan aʼzolari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birlashgan Millatlar Tashkilotining dastlabki aʼzolari rasmiy mustaqillikka ega boʻlmagan bir nechta hududlarni oʻz ichiga olgan:

Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo boʻlish paytida Yangi Zelandiya norasmiy suverenitetga ega edi, ammo qonuniy ravishda Montevideo konvensiyasining mustaqillik mezonlariga javob bermadi, chunki Vestminster statutini rasmiy qabul qilish toʻgʻrisidagi qonun Yangi Zelandiyada faqat 1947-yilda qabul qilindi. 1926-yil Hukumat rahbarlari konferensiyasi tomonidan Balfur deklaratsiyasining imzolanishi va keyinchalik Buyuk Britaniya parlamenti tomonidan 1931-yildagi Vestminister qonunining qabul qilinishi va Millatlar Hamdoʻstligining tashkil etilishi bilan Buyuk Britaniya Dominionlari ushbu huquqga toʻliq davlat mustaqilligiga va har bir Hamdoʻstlik qirolligida oʻz unvoniga ega boʻlgan monarxiyaga ega boʻldilar. 1945-yilga kelib Kanada, Irlandiya, Janubiy Afrika Ittifoqi (1931) va Avstraliya (1942) bu huquqdan foydalandi.

Oʻsha paytda Pokiston va Bangladeshni ham oʻz ichiga olgan Britaniya Hindistoni rasmiy ravishda oʻzini oʻzi boshqarishi cheklangan Britaniyaning chet el hududi edi. 1947-yildagi mustaqillik harakati natijasida Britaniya Hindistoni ikkiga, Pokiston Dominioni va Hindiston Ittifoqiga boʻlindi. 1950-yilda Dominionlik tugatilgandan keyin Hindiston Respublikasi va Pokiston Islom Respublikasiga aylantirildi.

Ispaniya-Amerika urushi natijasida Filippin 1898-yildan buyon Qoʻshma Shtatlar protektorati ostida edi, 1934-yilda Kongress ularga mustaqillikka erishgunga qadar 10 yillik oʻtish davri uchun AQShning xorijdagi hududi maqomini berdi. Filippin 1946-yilda Manila shartnomasi imzolanishi bilan mustaqil davlatga aylandi.

Ukraina SSR va Belorussiya SSR SSSRning taʼsischi davlatlari boʻlib, boshqa barcha federativ respublikalar singari, 1936-yilgi SSSR Konstitutsiyasiga (1944-yilgi tahrirda) muvofiq:

  • cheklangan suvereniteti (15-modda);
  • oʻz Konstitutsiyasiga (16-modda);
  • SSSRdan erkin chiqish huquqi (17-modda);
  • tashqi siyosiy faoliyat bilan shugʻullanish, shu jumladan xalqaro shartnomalar tuzish va boshqa davlatlar bilan diplomatik vakolatxonalar almashish huquqi (18-a-modda);
  • harbiy tuzilmalarga egalik qilish huquqi (18-b-modda).

Hozirgi vaqtda faqat mustaqil davlatlar BMTga aʼzo; „assotsiatsiyalangan davlatlar“ deb ataladigan baʼzi davlatlar ham BMT aʼzolaridir.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining dastlabki aʼzolari roʻyxatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1946—2011-yillarda BMTga aʼzo boʻlgan davlatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1946—2011-yillar davomida BMTga yana 142 ta davlat qabul qilindi:

aʼzo boʻlgan sanasi Davlat Izoh
1965-yil 21-sentyabr
Gambiya bayrogʻi Gambiya
1965-yil 21-sentyabr
Maldivalar bayrogʻi Maldiv
1965-yil 21-sentyabr
Singapur bayrogʻi Singapur