Isroil

Isroil Davlati מדינת ישראל Medinat Jisra'el
Bayroq Gerb
Shior: Yoʻq
Madhiya: Hatikva (Umid; הַתִּקְוָה)
Poytaxt	Quddus
Rasmiy til(lar)	ivrit, arabcha
Hukumat	Parlamentlik respublika
• Prezident	Isaac Herzog
• Bosh Vazir	Benyamin Netanyahu
•	1948-yil 14-may
Maydon
• Butun	Asosiy: 20.770 km² Bosib olingan yerlar bilan: 22.072 km² km2 (154-oʻrin)
• Suv (%)	2.1
Aholi
• 2024-yilgi roʻyxat	9 990 000 (93-oʻrin)
• Zichlik	450/km2
YIM (XQT)	2024-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$ 552.151 mlrd. (29-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$ 55,533
Pul birligi	yangi shekel (ILS)
Vaqt mintaqasi	UTC+2
• Yoz (DST)	UTC+3
Qisqartma	IL
Telefon prefiksi	972
Internet domeni	.il

Isroil (ivritcha: יִשְׂרָאֵל, arabcha: إسرائيل‎) — Yaqin Sharq oʻlkasida, Osiyoning gʻarbiy qismida, Oʻrta dengizning janubi-sharqiy boʻyida joylashgan davlat. Asosiy va rasmiy maydoni 22,072 km². Aholisi soni 2024-yilgi maʼlumotlarga koʻra 9,883,520 kishi. Poytaxti — Tel-Aviv. Asosiy iqtisodiy, siyosiy va madaniy markazi — Iyerusalim va Tel-Aviv. Rasmiy tili — ivrit. Tan olingan til — arabcha.

Davlat tuzumi

Isroil — respublika. Mamlakatda yagona konstitutsiya yoʻq. Uning oʻrnini bosuvchi bir qancha qonunlar bor. Eng muhimlari: Qonun chiqaruvchi va ijrochi idoralarni tashkil etish toʻgʻrisida 1948-yilgi Qonun va Maʼmuriy farmon, 1949-yilgi Muvaqqat qonun, Qaytib kelish toʻgʻrisida 1950-yilgi Qonun, Fuqarolik haqida 1952-yilgi Qonun, Knesset toʻgʻrisida 1958-yilgi Asosiy qonun va boshqalar.

1947-yil 29-noyabrda BMT Bosh Assambleyasi koʻpchilik ovoz bilan (33 va 13) Falastinni ikki davlatga boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qildi.

Davlat boshligʻi — prezident (2021-yildan Isaak Herzog), u knesset (bir palatali parlament) tomonidan 7 yil muddatga saylanadi, ikkinchi muddatga qayta saylanish huquqiga ega emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — knesset, uning 120 deputati umumiy toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi, hukumat knesset tomonidan tasdiqlanadi.

Tabiati

Isroil Yaqin Sharqning Levant qismida joylashgan davlat. Mamlakat O'rtayer dengizining sharqiy qismida joylashgan bo'lib, shimolda Livan, shimoli-sharqda Suriya, sharqda Iordaniya va G'arbiy Sohil, janubi-g'arbda esa Misr va G'azo sektori bilan chegaralangan. U 29° va 34° N kengliklari hamda 34° va 36° E uzunliklari orasida joylashgan.

Isroil davlatining suveren hududi (1949-yilgi O't ochishni to'xtatish kelishuvlari chegarasiga ko'ra va 1967-yilgi Olti kunlik urush davomida egallangan yerlarni hisobga olmaganda) tahminan 20,770 kvadrat kilometr va hududning ikki foiz qismi suvdan iborat. Biroq Isroil hududining shakli shu qadar torki (g'arbdan sharqqa eng keng joyi 100 kilometr, lekin shimoldan janubga 400 kilometr), O'rta yer dengizidagi eksklyuziv iqtisodiy zona hajmi mamlakat hududidan ikki karra kattadir. Isroil qonunlari amal qiluvchi hudud, Sharqiy Iyerusalim va Golan tepaliklarini ham qo'shib hisoblaganda 22,072 kvadrat kilometr va Isroil nazorati ostida bo'lgan hudud, jumladan harbiy nazorat ostida bo'lgan, qisman Falastinliklar tomonidan boshqariladigan G'arbiy Sohil bilan qo'shib hisoblaganda 27,799 kvadrat kilometr.

Hajmi kichikligiga qaramasdan, Isroil turfaxil geografiyaga ega bo'lib, janubda Negev sahrosi, markazda Isroil vodiysi, Jalila, Karmel tog' tizmalari va shimolda Golan tepaliklari mavjud. Aholining asosiy qismi O'rtayer dengizi bo'yidagi Isroil qirg'oqbo'yi tekisliklarida istiqomat qiladi. Markaziy tog'liklardan sharqda Iordaniya vodiysi joylashgan bo'lib, Hermon tog'idan Hula vodiysigacha, Jalila dengizidan O'lik dengizgacha qamrab oluvchi ushbu hudud Yer yuzidagi dengiz sathidan eng past nuqta hisoblanadi. Janubroqda Arava cho'li va Isroilning eng janubiy nuqtasi hisoblanmish Qizil dengizidagi Eilat bo'g'ozi joylashgan. Negev cho'li va Sinay yarim orolining o'ziga xos jihatlaridan biri unda joylashgan yer eroziyasi ko'rinishlaridan biri, yoki "maxtesh" yarim-doiralari bo'lib, ulardan eng yirigi 38 kilometrga cho'zilgan Ramon maxteshidir. Isroilga O'rta yer dengizi basseynida joylashgan mamlakatlar ichida har bir kvadrat metr uchun eng ko'p sonli o'simlik turlari to'g'ri keladi. Isroil to'rt eko-mintaqadan iborat: Sharqiy O'rtayer dengizi archazorlari, Janubiy Anatoliya archazor o'rmonlar, Arab sahrosi va Mesopotamiya sahrosi butazorlari.

1948-yilda o'rmonlar Isroil hududining 2 foizini tashkil qilgan bo'lsa, Yahudiy Milliy fondi tomonidan amalga oshirilgan keng ko'lamli daraxt o'tqazish dasturlari tufayli 2016-yilda o'rmonlar davlat hududining 8.5 foizini tashkil qildi.

Isroilning dengiz boʻyi qismi kambar pasttekislik, sharqiy qismi balandligi 500–1000 metrli plato boʻlib, uning sharqiy chekkasi tor, chuqur Hor botigʻiga tik tushgan. Xula va Tiveriad koʻllari, oʻlik dengiz, janubda Negev choʻli bor. Fosforit, toshtuz, marmar, mis, temir rudasi, neft, gaz konlari topilgan.

Iqlimi subtropik, janubda va soyliklarda chala choʻl va choʻl iqlimi. Yozi issiq (24–36°), qishi iliq (6–18°). Yillik yogʻin 100–800 mm. Shimoli-sharqidan Iordan daryosining yuqori qismi oʻtadi. Daryo suvidan sugʻorishda foydalaniladi. Tuprogʻi qoʻngʻir, togʻ boʻz-qoʻngʻir, boʻz, janubdagi choʻllarda boʻz-qoʻngʻir. Togʻlarda makvis, gariga, doim yashil eman, qaragʻay va boshqalar usadi. Sirtlon, chiyaboʻri, daman, kemiruvchi va sudralib yuruvchilar koʻp. Qushlarning choʻl va dashtga xos turlari uchraydi.

Aholisining 82%i yahudiylar, 16%i arablar, qolgan qismi armanlar, druzlar. Isroil yahudiylarining yarmidan koʻprogʻi boshqa mamlakatlardan kelgan muhojirlardir. Rasmiy til — ivrit va arab tillari. Koʻpchilik aholi yahudiylik, qolganlari musulmon va xristian dinida. Aholining 90%i shahar va shaharchalarda yashaydi. Yirik shaharlari: Tel-Aviv, Xayfo, Quddus (gʻarbiy qismi), Ramat-Gan.

Tarixi

Gominidlarning Afrika qit'asini tark etib, qadimgi Levant hududiga ko'chib kelishi 1.5 million yil oldinga borib taqaladi. Miloddan avvalgi 10 mingyillikda Janubiy Levantda Natuf madaniyati yuzaga kelgan bo'lsa, miloddan avvalgi 4500-yillarda Gxassul madaniyati yuzaga kelgan.

Bronza va Temir davrlari

Kan'on davridagi Iyerusalim devori. Dovud shahri.

Merpehtah Stele (miloddan avvalgi l XIII asr). Ko'pchilik Bibliya tadqiqotchilari tosh bitikdagi ba'zi ierogliflarni 'Isroil' deb tarjima qilishadi. Bu 'Isroil' so'zining birinchi marta ishlatilishidir.

Kanʼonliklarning kelib chiqishi O'rta Bronza davriga (m.av. 2100-1550-yillar) borib taqaladi. Bronza davri yakunida Kan'on hududining katta qismida Qadimgi Misrdagi Yangi podsholikka o'lpon to'lovchi vassal-davlatlar mavjud bo'lgan. Bronza davri yakunidagi inqirozlar oqibatida Kan'onni tartibsizliklar qamrab oldi va misrliklarning hudud ustidan nazorati butkul qo'ldan chiqdi. Hududdagi Hazor, Beit She'an, Megiddo, Ekron, Ashdod va Ashkelon kabi aholi punktlari vayron bo'lgan yoki zarar ko'rgan.

Isroil nomli xalq haqidagi dastlabki ma'lumotlar tahminan miloddan avvalgi 1200-yillarga borib taqaluvchi Merneptah Stele nomli Qadimgi Misr toshbitigida yozilgan. Isroilliklar ajdodlari ushbu hududlarda yashagan somiy tillarida so'zlashuvchi xalqlar bo'lgani haqida ma'lumot bor. Zamonaviy arxeologik kuzatuvlarga ko'ra, Isroilliklar va ularning madaniyati Kan'onliklar va ularning madaniyatidan ajralib, tobora Yahvega asoslanuvchi avvaliga monolatristik, keyinchalik monoteistik din va madaniyat shakllana boshlaydi. Ushbu xalq Bibliyaviy ivrit deb ataluvchi ivrit tilida so'zlashgan. Tahminan shu davrda filistimliklar janubdagi qirg'oqbo'yi tekisliklariga o'rnashishgan.

Zamonaviy arxeologik topilmalar Tavrotda keltirilgan otalar, Chiqish va Joshua kitobidagi istilo haqidagi fikrlarning tarixiy asosga ega emasligini ko'rsatib, ularni Isroil davlatining milliy afsonalari qatoriga qo'shilishiga sabab bo'ldi. Biroq, ushbu an'analarning ba'zi elementlari tarixiy asoslarga egadir.

Qadimgi Isroil va Yahudiy podsholiklarining ko'lami va qudrati borasida turli bahs-munozaralar mavjud. Birlashgan Isroil podsholigi mavjudligi aniq bo'lmasada, miloddan avvalgi 900-yillar atrofiga kelib shimolda Isroil podsholigi, m.av. 850-yillar atrofiga kelib esa Yahudiy podsholigi yuzaga keladi. Ikki podsholik orasida Isroil podsholigi badavlatroq bo'lib, tezda mintaqaviy qudratli davlatga aylanadi. Omridlar sulolasi davrida podsholik Samariya, Galileya, Iordan vodiysi yuqori qismi, Sharon va Transiordaniyaning katta qismlari ustidan nazorat o'rnatgan. Poytaxt Samariyada Temir davri Levant mintaqasidagi eng yirik inshootlar barpo etilgan.

M.av. IX asrdagi Isroil va Yahudiy podsholiklari xaritasi. (inglizcha)

Tahminan m.av. 720-yillarda Isroil podsholigi Yangi Ossuriya podsholigi tomonidan istilo etiladi va barham topadi. Iyerusalimni poytaxt qilgan Yahudiy podsholigi esa avvaliga Yangi Ossuriya podsholigiga, keyinchalik Yangi Bobil imperiyasiga qaram davlatga aylanadi. Temir davrida mintaqada 400 000 kishi yashagani haqida ma'lumotlar mavjud. M.av. 587/6-yilda Iuda qo'zg'olonidan keyin podsho Navuxodonosor II Iyerusalimni qamal qilgan, Sulaymon ibodatxonasini vayron qilgan, podsholikni tugatib, Yahudiya zodagonlarining katta qismini Bobilga surgun qilgan. Aynan shu davrdan yahudiy xalqining Bobildagi tutqunligi davri boshlanadi. Yahudiyaning ushbu mag'lubiyati Bobil solnomalarida ham qayd etilgan. Miloddan avvalgi 539-yilda Bobilni zabt etgan Ahamoniylar davlati asoschisi Kir II quvg'inga uchragan Yahudiya aholisini o'z vatanlariga qaytishlariga ruxsat beruvchi farmon e'lon qiladi. O'z vataniga qaytgan yahudiy aholisiga o'z-o'zini boshqarish va ibodatxona qurish huquqi beriladi.

Antik davr

Ikkinchi ibodatxona m.av. 520-yilda qurib bitkaziladi. Forslar hududni Yehud viloyati sifatida boshqarishadi va viloyat aholisi miloddan avvalgi V va IV asrlarda tahminan 30 000 kishini tashkil qiladi.

Masada qal'asi. Rimliklar tomonidan I asrda qamal qilingan.

Miloddan avvalgi 332-yilda Aleksandr o'zining Ahamoniylar davlatiga qarshi yurishi davomida hududni istilo qiladi. Uning o'limidan keyin hudud Ptolemeylar va Salavkiylar sulolalari tomonidan Kelesuriya hududining bir qismi sifatida boshqariladi. Keyingi asrlarda hududda olib borilgan ellinlashtirish siyosati oqibatida kelib chiqqan ijtimoiy-madaniy nizolar Salavkiylar podshohi Antiox IV davrida o'z cho'qqisiga chiqdi va m.av. 167-yilda Makkabiylar qo'zg'oloni sodir bo'ldi. Hududdagi tartibsizliklar Salavkiylar hokimiyatini kuchsizlantirdi va miloddan avvalgi II asr oxirida yarim mustaqil Yahudiy-Hasmoniylar podsholigi vujudga keldi. Podsholik oxir-oqibatda to'la mustaqillikka erishdi va qo'shni hududlarni ham o'ziga qo'shib oldi.

Rim Respublikasi hududni miloddan avvalgi 63-yilda istilo qilib, dastlab Suriya ustidan nazorat o'rnatadi va keyinchalik Hasmoniy fuqarolar urushiga aralashadi. Yahudiyadagi Rim Respublikasi va Parfiya tarafdorlari orasidagi kurashlar oxir-oqibatda Herodning Rim Respublikasi vassali sifatida Yahudiy podshosi rutbasiga ko'tarilishiga sabab bo'ladi. Milodiy 6-yilda hudud rimliklar tomonidan to'la-to'kis anneksiya qilinib, Judaea provinsiyasiga aylantiriladi va bu oxir-oqibatda katta vayronagarchiliklar keltirgan Rim-Yahudiya urushlariga sabab bo'ladi. Milodiy 66–73-yillarda sodir bo'lgan Birinchi Rim-Yahudiya urushi oqibatida Iyerusalim va Ikkinchi Ibodatxona vayron etiladi, aholining sezilarli qismi esa halok bo'ladi, yoki ko'chirib yuboriladi.

Yahudiylarning Rim Respublikasiga qarshi ikkinchi qo'zg'oloni Bar Koxba qo'zg'oloni deb nomlanib, u 132–136-yillarda sodir bo'ladi. Dastlabki muvaffaqiyatdan ruhlangan yahudiylar Yahudiyada mustaqil davlat tuzishadi, biroq rimliklar katta qo'shin to'plab qo'zg'olonni shafqatsizlik bilan bostiradi va Yahudiya hududi aholisi qirg'in qilinadi. Iyerusalim Aelia Capitolina nomi ostida Rim koloniyasi sifatida qayta quriladi, Yahudiya provinsiyasi nomi esa Syria Palaestina deb o'zgartiriladi. Iyerusalim hududi atrofida yashovchi yahudiylar o'z uylaridan quvib chiqariladi va butun imperiya bo'ylab sochilib ketadi. Biroq, quvg'inlarga qaramasdan, hududda muntazam ravishda yahudiylar istiqomat qilgan va Galileya yahudiylarning hududdagi diniy markaziga aylangan. Shuningdek, yahudiy jamoalari Hebron tepaliklari janubida va qirg'oqbo'yi tekisliklarida istiqomat qilishgan.

O'rta asrlar

Galileyadagi Kfar Bar'am sinagogasi, III asr.

Imperator Konstantin davrida keng tarqalgan Xristianlik dini Yahudiyada oldindan mavjud bo'lgan Rim ma'jusiyligi o'rnini egallay boshladi. IV asrda Konstantinning Xristian diniga o'tishi bilan Yahudiylar uchun vaziyat "yanada murakkablashdi". Yahudiylar va yahudiylik dinini ta'qiqlovchi bir qancha qonunlar qabul qilindi va yahudiylar Cherkov va hokimiyat vakillarining ta’qibiga duchor boʻldi. Koʻplab yahudiylar oʻzga mamlakatlarda shakllangan va tobora rivojlanayotgan diasporalarga ko'chib ketishdi va Isroil hududiga esa Xristianlarning ko'chib kelishi va aholining Xristian diniga o'tishi davom etdi. V asr o'rtalariga kelib aholi sonida xristianlar koʻpchilikni tashkil qila boshladi. V asr oxiriga kelib Samariylar qo'zg'oloni boshlandi va samariylar aholi sonining keskin qisqarishiga olib kelgan ushbu qo'zg'olon VI asrga qadar davom etdi. Iyerusalimning Sosoniylar tomonidan zabt etilishi va 614-yildagi Herakleiosga qarshi qo'zg'olondan so'ng yana hudud 628-yilda Vizantiya imperiyasi nazorati ostiga o'tdi.

634–641-yillar oralig'ida Rashidun xalifaligi Levantni istilo qildi. Keyingi olti asr davomida hudud Umaviylar, Abbosiylar, Fotimiylar xalifaliklari, undan keyin Saljuqlar va Ayyubiylar sulolalari qo'lida talash bo'ldi. Ushbu asrlar davomida hudud aholisi keskin qisqarib, Rim va Vizantiya davridagi 1 million kishidan Usmonlilar hokimiyati boshlanishiga kelib tahminan 300 000 ga tushib qoldi. Aholi soni qisqarishi bilan bir qatorda hududda muntazam ravishda mahalliy aholining ko'chirib yuborilishi, musulmonlarning ko'chib kelishi, arablashuv, islomiylashuv va aholining Islomga o'tishi sodir bo'ldi. XI asr oxirida Salib yurishlari va Papa yo'riqnomasi asosida hududga xristianlarning kirib kelishi, shuningdek Iyerusalim hamda Muqaddas zaminni musulmonlardan tortib olib, Salibchi davlatlar shakllanishi sodir bo'ldi. Ayyubiylar bosqinchi salibchilarga qarshi kurashni boshladi va 1291-yilga kelib Misrdagi mamluklar davlati hudud ustidan to'la nazorat o'rmatdi.

Yangi davr va Sionizmning yuzaga kelishi

Yahudiylar G'arbiy devor ostida, 1870-yillar.

1516-yilda hudud Usmonlilar saltanati tomonidan istilo qilingan va keyingi to'rt asr davomida Usmonli Suriyasining bir qismi sifatida boshqarilgan. 1660-yildagi Darziylar qo'zg'oloni Safed va Tiberiasning vayron bo'lishiga olib keldi. XVIII asr oxirida mahalliy arab shayxi Zohir al-Umar Jalilada de facto mustaqil Amirlikka asos soladi. Usmonlilarning Shayx ustidan nazorat o'rnatishga urinishlari bekor ketdi, biroq Zohirning o'limidan keyin hudud ustidan yana Usmonlilar nazorati o'rnatildi. 1799-yilda hudud gubernatori (voliysi) Jazzar Posha Napoleon tomondan Akkoga bo'lgan hujumni qaytardi va bu fransuzlarning Suriya yurishini bekor qilishiga sabab bo'ldi. 1834-yilda Falastinlik arab dehqonlarining Muhammad Ali hukmronligi ostidagi Misr armiyasiga safarbarlik tartiblariga va og'ir soliqlarga qarshi qo'zg'oloni bostirildi; Muhammad Ali qo'shinlari chekindi va 1840-yilda Britaniya Imperiyasi ko'magi ostida hududda yana Usmonlilar hokimiyati tiklandi. Tez orada butun Usmonlilar saltanati bo'ylab Tanzimot islohotlari boshlandi.

Butun dunyo bo'ylab yahudiy diasporasi mavjud bo'lganidan buyon ko'plab yahudiylar o'z vatanlariga, "Sion" ga qaytishga umid qilishgan. Isroilda Usmonlilar hokimiyati boshlanishidan Sionizm harakatiga qadar hududda yahudiy aholisi ozchilikni tashkil qilib, raqamlar o'zgarib turgan. XVI asrda to'rt muqaddas shahar — Iyerusalim, Tiberias, Hebron va Safedda yahudiy jamoalariga asos solingan va 1697-yilda ravvin Yehuda Hachasid 1,500 yahudiyni Iyerusalim tomon boshlab borgan. XVIII asrning ikkinchi yarmida Hasidizmga qarshi bo'lgan, Perushim deb nomlangan Sharqiy Yevropa yahudiylari Falastin hududlariga kelib o'rnashgan.

Birinchi Sionist Kongressi, Bazel, Shveysariya, 1897-yil.

Usmonlilar qo'li ostidagi Falastinga 1881-yilda yahudiylarning birinchi bora ko'chib kelishi Birinchi Aliya deb nomlanib, bunga Sharqiy Yevropada yahudiylarga qarshi amalga oshirilgan pogromlar sabab bo'lgan. Rossiya Imperiyasida 1882-yilda qabul qilingan qonunlar "May qonunlari" deb nomlanib, bu qonunlar yahudiylarning qayerda yashashi mumkinligini belgilab, ularga nisbatan iqtisodiy ayirmachilikni aks ettirardi. Bunga javoban siyosiy Sionizm shakllana boshladi va faollar tomonidan Bilu va Sion Mahbublari (Hibbat Sion) kabi tashkilotlarga asos solindi. Leon Pinsker tomonidan esa yahudiylarni milliy mustaqillik tomon undovchi "Avto-emansipatsiya" ("Auto-Emancipation") pamfleti chop etildi. Theodor Herzl tomonidan Isroil hududida Yahudiy davlatiga asos solish orqali Yevropa davlatlaridagi "Yahudiylar masalasi"ga yechim berishni targ'ib qiluvchi siyosiy Sionizm harakatiga asos solindi. 1896-yilda Herzl Der Judenstaat ("Yahudiy davlati") asarini yozdi; keyingi yilda esa u Birinchi Sionist Kongressiga prezidentlik qildi. Kishinyov pogromidan keyin esa Ikkinchi Aliya (1904-1914) boshlandi; tahminan 40,000 yahudiy kelib o'rnashdi, biroq ularning salkam yarmi oxir-oqibatda qaytib ketishdi. Migrantlarning birinchi va ikkinchi to'lqinida kelganlarning asosiy qismi Ortodoksal yahudiylar bo'lsa-da, Ikkinchi Aliyada Sionist sotsialist guruhlari ham bo'lib, ular faqatgina yahudiy mehnatiga asoslangan yahudiy iqtisodiyotini yaratish uchun kibbutz harakatini boshlashdi. Keyinchalik Yishuv (Yahudiy jamoalari) yetakchilariga aylanuvchi Ikkinchi Aliyada kelgan yahudiylar yahudiy iqtisodiyotining arab ishchi kuchiga asoslanmasligi kerakligini tushunib yetishdi. Ushbu "ishchi kuchi istilosi" keyinchalik arab aholisi bilan dushmanlik kayfiyatining asosiy sababiga aylandi. Yangi jamoalardagi millatchi mafkura ham oldingi sotsialist mafkurani siqib chiqara boshladi. Garchi Ikkinchi Aliyada kelgan migrantlar asosan jamoaviy yahudiy qishloq xo'jaligi manzilgohlariga asos solishni maqsad qilgan bo'lsada, aynan shu davrda, 1909-yilda Tel-Aviv birinchi reja asosida barpo etilgan yahudiy shaharchasiga aylandi. Aynan shu davrda birinchi yahudiy qurolli partizanlar guruhlari tashkil topa boshladi. Bularning birinchisi 1907-yilda yuzaga kelgan "Bar-Giora" bo'lsa, ikki yil o'tib, u yirikroq Hashomer tashkilotiga almashtirildi.

Britaniya Falastin mandati

Chaim Weizmann tomonidan Britaniya hukumatining Sionizm harakatini qo'llab-quvvatlashiga erishishga bo'lgan urinishlar oxir-oqibatda 1917-yilda Balfour Deklaratsiyasining e'lon qilinishi bilan yakunlandi. Britaniya Tashqi ishlar kotibi Arthur Balfour deklaratsiyani Britaniya yahudiylari jamoasi yetakchilaridan biri Lord Rothschild'ga yo'llab, Britaniya hukumatining Falastinda o'zlari uchun "milliy vatan" yaratishlarini qo'llab-quvvatlashini bildirdi. Weizmann talqini bo'yicha deklaratsiyada bo'lg'usi davlat yaratilishi bo'yicha kelishuvlar bevosita Britaniya va yahudiylar orasida bo'lib, arablarning vakilligi hisobga olinmagandi. Uning Parij tinchlik konferensiyasidagi mashhur "Xuddi Angliya inglizlar yurti bo'lgani kabi, Falastinni ham yahudiy yurtiga aylantirish" maqsadini e'lon qilishi xuddi shu talqin bilan bog'liq edi. Keyingi yillarda yahudiy-arab munosabatlari keskin tarzda yomonlashib ketdi.

1918-yilda asosan yahudiy ko'ngillilaridan iborat Yahudiy Legioni Britaniya tomonidan Falastinning istilo etilishiga ko'maklashdi. 1920-yilda hudud mandat tizimi asosida Britaniya va Fransiya orasida bo'lib olindi va Britaniya qo'li ostidagi hudud (jumladan bugungi Isroil hududi) Falastin Mandati (ing.: Mandatory Palestine) deb nomlandi. Britaniya hukmronligiga va yahudiy immigratsiyasiga qarshi arablarning qarshiligi 1920-yilda Falastin qo'zg'olonlariga va Haganah (ivrit: הַהֲגָנָה; Mudofaa) nomli yahudiy partizan tashkiloti tuzilishiga sabab bo'ldi. Bu tashkilot oldingi Hashomer tashkilotining shaxobchalaridan biri bo'lib, keyinchalik undan Irgun va Lehi yarim-harbiy guruhlari ajralib chiqqan. 1922-yilda Millatlar Ligasi Falastin Mandatini Balfour deklaratsiyasini ham o'z ichiga oluvchi shartlar asosida Britaniyaga berdi. Hudud aholisining asosiy qismi arab va musulmonlar bo'lib, yahudiylar aholining tahminan 11% ni, arab xristianlari esa 9.5% ni tashkil qilgan.

"Yahudiylar va arablar Muqaddas Zamin uchun tortishmoqda", 1938-yil gazeta maqolasi.

Uchinchi va To'rtinchi Aliyalar Falastinga qo'shimcha 100,000 yahudiylarni olib keldi.1930-yillarda Yevropada natsizmning kuchayishi va yahudiylarga nisbatan ayirmachilikning zo'rayishi oqibatida Beshinchi Aliya sodir bo'ldi va hududga tahminan chorak million yahudiy ko'chib keldi. Bu 1936-1939-yillardagi arab qo'zg'olonlarining asosiy sababi edi. Qo'zg'olonda arablar orasida o'zaro to'qnashuvlar ham bo'lib, oxir-oqibatda Britaniya kuchlari va Sionist ko'ngillilari qo'z'golonni bostirishdi. Bir necha yuz britan harbiylari va yahudiylar o'ldirildi. Arablar orasida o'ldirilganlar esa 5,000 mingdan ortiq edi.

Britaniya hukumati 1939-yilgi "Oq qog'oz" siyosati bilan Falastinga yahudiylarning ko'chib kelishiga cheklovlar joriy qildi. Butun dunyo Holokostdan qochayotgan yahudiylardan yuz o'girayotgan bir paytda yahudiylarni Falastinga olib kelishni maqsad qilgan "Aliyah Bet" nomli yashirin tashkilot tuzildi. Ikkinchi Jahon Urushi yakuniga kelib Falastin aholisining 30% yahudiy edi. Britaniya hukumati yahudiy immigratsiyasiga cheklov siyosati oqibatida bir tomondan yahudiy partizan harakatlari qarshiligiga, ikkinchi tomondan cheklov darajasi bo'yicha arab jamoatchiligi bilan tortishuvlarga duch keldi. Haganah Irgun va Lehi tashkilotlari bilan qo'shilib, Britaniya hukumatiga qarshi qurolli kurash boshladi. Ayni paytda yuz minglab Holokostdan omon qolgan yahudiylar o'zlarining Yevropadagi vayron bo'lgan jamiyatlaridan uzoqda, Falastinda yangi hayot topdilar. Haganah Aliyah Bet nomli dasturga ko'ra kema orqali o'n minglab yahudiylarni Falastinga olib kelishga urindi. Kemalarning asosiy qismi Britaniya Qirollik harbiy-dengiz floti tomonidan ushlandi va qochqinlar Kiprga va Falastindagi Atlit qochqinlar lagerlariga joylandi.

"Palestine plan of partition with economic union" BMT xaritasi

1946-yil 22-iyulda Irgun Falastindagi Britaniya ma'muriyati binosini portlatib, 91 kishi o'limiga sabab bo'ldi. Hujum dastlab Haganah tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Bu Agatha Operatsiyasiga (britanlar tomonidan amalga oshirilgan bir necha reydlar; ulardan biri Yahudiy Agentligi — notijorat tashkilotiga qarshi o'tkazilgan) qarshi javob bo'lib, Mandat davridagi Britaniya hukumatiga qarshi qaratilgan eng qonli harakat edi. Britaniya harbiylari va Falastin Mandati politsiyasining birlashgan say-harakatlariga qaramasdan, 1946-1947-yillarda yahudiylar qarshilik harakatlari davom etdi. Britaniyaning yahudiy va arab vakillari orasidagi kelishuvlarga vositachilik qilishga urinishlari ham bekor ketdi, chunki yahudiylar yahudiy davlati tuzilishini o'z ichiga olmaydigan har qanday yechimga qarshi chiqishdi va Falastinda bir-biridan mustaqil yahudiy va arab davlatlarini tuzishni taklif qilishdi. Arablar esa Falastinning har qanday qismida yahudiy davlati tashkil etilishiga qarshi bo'lib, yagona yechim sifatida arablar boshqaruvi ostidagi birlashgan Falastin davlatining tashkil etilishini ko'rishdi. 1947-yil fevral oyida Britaniya hukumati Falastin masalasini yangi tashkil etilgan Birlashgan Millatlar Tashkilotiga yo'lladi. 1947-yil 15-mayda BMT Bosh Assambleyasi "Falastin masalasi bo'yicha raport ... tayyorlash" uchun Maxsus Qo'mita tuzishga qaror qildi. Qo'mita Raportida Britaniya Mandati tizimini "Mustaqil Arab davlati, mustaqil Yahudiy davlati va Xalqaro boshqaruv ostida bo'luvchi Iyerusalim Shahri" bilan almashtirish rejasini taklif qildi. Orada Falastinda yahudiy qurolli qarshilik harakati davom etdi va 1947-yil iyul oyida keng ko'lamli partizan reydlari va "Serjantlar ishi" mojarosi bilan o'z cho'qqisiga chiqdi. Unda Irgun ikki britan serjantlarini asirga olib, uch Irgun operativlarining rejalashtirilgan qatl etilishini oldini olishga urindi. Qatl etilish marosimi baribir amalga oshirilgani tufayli Irgun ikkala serjantni ham o'ldirdi, ularning tanasini daraxtlarga ilib qo'yib, atrofni esa minalashtirdi. Bu esa bir britan askarining yaralanishiga sabab bo'ldi. Bu voqea Britaniyada keng ko'lamli norozilikka sabab bo'ldi. 1947-yil sentyabr oyida Britaniya hukumati shtabi Falastinni tark etishga qaror qildi, chunki endi Mandat ustidan nazorat butkul yo'qotilgan edi.

1947-yil 29-noyabrda BMT Bosh Assambleyasi 181 (II) Rezolyutsiyasini qabul qildi. Rezolyutsiyaga ilova qilingan reja mohiyatan 3-sentyabrdagi raportda taklif qilingan rejaning o'zi edi. Yahudiylarning tan olingan vakillik tashkiloti hisoblanmish Yahudiy Agentligi rejani qabul qildi. Rejaga ko'ra Falastin Mandati hududining 55-56% yahudiylar uchun ajratilishi ko'rsatilgan edi. O'sha vaqtda yahudiylar aholining tahminan uchdan birini tashkil qilib, hududning 67-% ga egalik qilishar edi. Arablar ko'pchilikni tashkil qilib, yerlarning 20% ga egalik qilishgan. Qolgan yerlar esa Mandat hokimiyati va chet ellik yer egalariga tegishli bo'lgan. Arab Ligasi va Falastin Arab Oliy qo'mitasi rejani rad etishdi va har qanday bo'linish rejasiga qarshi ekanliklarini bildirishdi. 1947-yil 1-dekabrda Arab Oliy qo'mitasi uch kunlik zabastovka e'lon qilishdi va Iyerusalimda qo'zg'olonlar boshlandi. Vaziyat izdan chiqib, fuqarolar urushi boshlandi; BMT ovoz berish natijalari e'lon qilinganidan atigi ikki hafta o'tib, Mustamlakalar bo'yicha davlat kotibi Arthur Creech Jones Britaniya Mandati 1948-yil 15-mayda yakunlanishini va shu paytdan Britaniya hukumati Mandatni tark etishini e'lon qildi. Arab qurolli to'dalari yahudiy hududlariga hujum qilib, asosan Haganah va kichikroq Irgun va Lehi guruhlari bilan to'qnashishdi. 1948-yilda Haganah hujumga o'tdi. Ushbu davrda turli sabablarga ko'ra 250,000 Falastinlik arablar hududni tark etishgan.

Isroil davlati

Asos solinishi va dastlabki yillar

David Ben-Gurion 1948-yil 14-mayda Isroil davlatining tuzilganini e'lon qilmoqda.

Britaniya Mandati yakunlanishidan bir kun oldin, 1948-yil 14-mayda Yahudiy Agentligi boshlig'i David Ben-Gurion "Isroil zaminida Isroil davlati deb nomlanuvchi yahudiylar davlati tuzilganini" e'lon qildi. Deklaratsiya matnida yangi davlat chegaralari o'rnida faqatgina Eretz Israel (ivrit: אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל; transl.: Erets Israel) ya'ni Isroil zamini nomi ishlatilgan. Keyingi kuni, to'rt arab davlatlari - Misr, Suriya, Transiordaniya va Iroq — armiyalari sobiq Britaniya Falastin Mandati hududiga bostirib kirdi va 1948-yilgi Arab—Isroil urushi boshlanib ketdi. Yaman, Marokash, Saudiya Arabistoni va Sudan davlatlaridan harbiy qismlar urushga qo'shildi. Bosqindan maqsad yahudiy davlati yaratilishining oldini olish edi. Ba'zi arab davlatlari yetakchilari "yahudiylarni dengizga haydash" haqida so'zlashardi. Benny Morris fikricha, yahudiylar bostirib kirgan arab armiyalari ularni qatliom qilish niyatida ekanidan xavotir olishgan. Arab Ligasi esa bosqin tartibni tiklash va qon to'kilishini oldini olish maqsadida amalga oshirilgan edi.

Bir yillik to'qnashuvlardan keyin o't ochishni to'xtatish e'lon qilindi va Yashil chiziq deb nom chiqargan vaqtinchalik chegaralar belgilandi. Iordaniya keyinchalik G'arbiy sohil nomi bilan tanilgan hududni, jumladan Iyerusalimni, Misr esa G'azo sektorini egalladi. BMTga ko'ra 700,000 falastinlik arablar hududdan qochib chiqqan, yoki haydab chiqarilgan. Bu voqea arab tilida Nakba, yoki fojea deb ataladi. 156,000 arablar esa o'z uylarida qolishdi va Isroilning arab fuqarolariga aylanishdi.

1949-yil 10-mart kuni, 1948-yilgi urush yakunida, Isroil bayrog'i ko'tarilmoqda

1949-yil 11-may kuni Isroil BMT a'zosi sifatida qabul qilindi. Isroil va Iordaniya orasida kelishuvga urinish bo'ldi, lekin Misrning reaksiyasdan xavotir olgan Britaniya hukumati Iordaniya hukumatiga o'z qarshiligini bildirganidan keyin bu shartnoma ham bekor bo'ldi. Davlatning dastlabki yillarida David Ben-Gurion yetakchiligidagi Mehkatkash Sionist partiyasi mamlakat siyosatida hukmron mavqega ega edi.

1940-yillar oxiri va 1950-yillar boshlaridagi Isroilga immigratsiya say-harakatlariga Isroil Immigratsiya idorasi hamda Mossad LeAliyah Bet (tarjimasi: "B Immigratsiya Instituti") tomonidan ko'mak berildi. Ushbu tashkilot ayniqsa Yaqin Sharq va Sharqiy Yevropa kabi, yahudiylarning hayotiga xavf tug'ilishi mumkin bo'lgan, yoki tark etish mushkul bo'lgan mamlakatlardagi yahudiylarni olib chiqishga ko'maklashish uchun ushbu davlatlarda maxfiy operatsiyalar o'tkazdi. Mossad LeAliyah Bet 1953-yilga kelib tarqatildi. Immigratsiya ishlari Bir Million rejasiga ko'ra amalga oshirilib, unga ko'ra 18 oy ichida mamlakatga bir million yahudiy immigrantlari olib kirilishiga erishish maqsad qilingandi. Ba'zi immigrantlar sionistik qarashlarga ega bo'lishgan, yoki yaxshi hayot istab Isroilga kelishgan bo'lsa, boshqalari ta'qibdan qochishgan, yoki shunchaki o'z mamlakatlaridan haydalgan.

Isroil mavjudligining dastlabki uch yilida Holokostdan omon qolgan va arab-musulmon davlatlarini tark etgan yahudiylarning mamlakatga kirishi natijasida mamlakat ichidagi yahudiylar soni 700,000 dan 1,400,000 ga ko'paydi. 1948-1970-yillar oralig'ida esa tahminan 1,150,000 yahudiylar Isroilga ko'chib kelishdi. Ba'zi yangi migrantlar qochqin sifatida kelgan bo'lib, ular ma'abarot nomli vaqtinchalik lagerlarga joylangan. 1952-yilga kelib bunday chodir shaharlarda 200,000 dan ortiq kishi istiqomat qilmoqda edi. Odatda Yevropa davlatlaridan kelgan yahudiylar Yaqin Sharq yoki Shimoliy Afrikalik yahudiylarga nisbatan yaxshiroq munosabat ko'rishgan. Odatda Yevropalik yahudiy-migrantlarga o'zgalar uchun ajratilgan xonadonlar ulashilib, odatda arab mamlakatidan kelgan yahudiylar vaqtinchalik lagerlarda ko'proq qolib ketgan. Oziq-ovqat, kiyim-kechak va mebellar ratsion asosida bu davr keyinchalik "yo'qchilik davri" deb nom oldi. Ushbu inqirozni bartaraf etish ehtiyoji Ben-Gurionning G'arbiy Germaniya hukumati bilan reparatsiya bo'yicha shartnoma imzolashga majbur qildi. Holokost uchun bunday moliyaviy kompensatsiya olish g'oyasi esa yahudiylarni g'azabga keltirib, mamlakatda ommaviy noroziliklar va namoyishlar o'tkazildi.

Arab-Isroil nizosi

1950-yillarda Isroil Falastinlik jangarilarning ko'plab hujumlariga uchradi va hujumlar asosan Misr qo'li ostidagi G'azo sektoridan asosan tinch fuqarolarga nisbatan uyushtirildi. Bu esa Isroilning bir necha qarshi hujumlariga sabab bo'ldi. 1956-yilda Buyuk Britaniya va Fransiya Misr hukumati tomonidan milliylashtirilgan Suvaysh kanali ustidan nazoratni qayta o'rnatishga urinib ko'rishdi. Suvaysh kanali va Tiran bo'g'ozining Isroil kemalari uchun blokada qilinishi, qolaversa Falastinlik jangarilarning janubdagi tinch aholiga hujumi va Arab davlatlarining tahdidlari birgalikda Isroilning Misrga hujum qilishiga sabab bo'ldi. Isroil sirli ravishda Buyuk Britaniya va Fransiya bilan ittifoq tuzdi va Suvaysh inqirozi paytida Sinay yarimorolini egalladi. Lekin BMT bosimi bilan, Isroil kemalari uchun kanalning ochilishi kafolat berilishi evaziga qo'shinlarini nizoli hududlardan olib chiqib ketdi. Urush Isroil chegaralari buzilishining qisqarishiga olib keldi.

Adolf Eichmann sud jarayonidan lavha. AQSH axborot xizmati tasviri

1960-yillar boshida natsist urush jinoyatchisi Adolf Eichmann Argentinada Isroil maxfiy xizmatlari tomonidan qo'lga tushirildi va sud uchun Isroilga keltirildi. Eichmann Isroil hududida Isroil fuqarolik sudi tomonidan o'limga hukm qilingan yagona insonligicha qolmoqda. 1963-yil bahor va yozida Isroil yadroviy dasturi AQSH va Isroil orasidagi diplomatik munosabatlarning sovuqlashishiga sabab bo'ldi.

1964-yildan buyon Isroilning Iordan daryosi suvlarini qirg'oqbo'yi tekisliklariga burishidan xavotir olgan Arab davlatlari Isroilni suv resurslaridan quruq qoldirish maqsadida daryo suvlari boshlanish nuqtalarini boshqa tomonga burishga urinishdi va bu bir tomonda Isroil va ikkinchi tomonda Suriya va Livan o'rtasida kelishmovchiliklarga sabab bo'ldi. Misr prezidenti Jamol Abdul Nosir boshchiligida arab millatchilari Isroil mustaqilligini tan olishdan bosh tortishdi va uni vayron qilishga chaqirishdi.1966-yilga kelib munosabatlar shunchalar sovuqlashgan ediki, Isroil va Arab davlatlari harbiylari orasida to'qnashuvlar kelib chiqishi boshlangandi.

1967-yilda "6 kunlik urush" oqibatida Isroil egallagan hududlar

1967-yil may oyida Misr o'z armiyasini Isroil chegarasiga to'pladi, 1957-yildan buyon Sinay yarimoroliga joylashtirilgan BMT tinchlikparvar kuchlarini mamlakatdan haydab chiqardi va Isroilning Qizil dengizga chiqish yo'lini to'sib qo'ydi. Isroil esa bu xatti-harakatlarni casus belli sifatida qabul qildi va 5-iyun kuni Misrga qarshi oldini oluvchi hujum boshladi. Iordaniya, Suriya va Iroq Isroilga hujum boshladi. Olti kunlik urush nomi bilan tanilgan to'qnashuvda Isroil Iordan daryosining G'arbiy qirg'og'ini Iordaniyadan, G'azo sektori va Sinay yarimorolini Misrdan va Golan tepaliklarini Suriyadan tortib oldi va egalladi. Iyerusalim chegaralari kengaytirilib, unga Sharqiy Iyerusalim ham qo'shildi va 1949-yilgi Yashil chiziq Isroil va egallangan hududlar o'rtasida chegara etib belgilandi.

1967-yilgi urush va Arab ligasining "Uchta yo'q" qaroridan keyin Isroil Sinay yarimorolida 1967-1970-yillarda misrliklar hujumiga, egallangan hududlarda falastinlik guruhlarning isroilliklariga hujumiga duch keldi. Turli falastinlik va arab guruhlari orasida 1964-yilda tashkil etilgan va dastlab o'zini "vatanni himoya qilishning yagona yo'li sifatida qurolli qarshilikni" tanlagan guruh sifatida tanishtirgan Falastin Ozodlik tashkiloti eng muhimi edi. 1960-yillar oxiri va 1970-yillar boshida falastinlik guruhlar butun dunyo bo'ylab Isroillik va yahudiy manzillarga hujumlar uyushtirishdi. Bunga misol sifatida 1972-yilgi Myunxen yozgi olimpiadasida Isroillik sportchilarning qatliom qilinishini keltirish mumkin. Isroil hukumati esa bunga qatliom tashkilotchilarini o'ldirish kampaniyasini uyushtirish, Livandagi FOT shtabiga reyd uyushtirish va uni portlatish bilan javob berdi.

1973-yil 6-oktyabr kuni Misr va Suriya armiyalari Sinay yarimoroli va Golan tepaliklarida Isroil armiyasiga qarshi kutilmagan hujum uyushtirishdi va bu Yom Kippur urushiga sabab bo'ldi. 25-oktyabrda urush tugadi va tahminan 20 kun davomida 35,000 kishi qurbon bo'lgan urushda Isroil 2,500 askarini yo'qotdi. Ichki tekshiruvlar hukumatning urushdan oldingi va urush davridagi muvaffaqiyatsizliklarga javobgarlikdan xalos qildi, biroq jamoatchilik g'azabi Bosh vazir Golda Meir'ni istefoga chiqishga majburladi. 1976-yilda Isroildan Fransiyaga uchayotgan samolyot Falastinlik jangarilar tomonidan qo'lga olindi va Ugandadagi Entebbe xalqaro aeroportiga qo'ndirildi. Isroil kommandolari 106 isroillik asirdan 102 tasini qutqarishga erishdi.

Tinchlik jarayoni

1977-yilgi Knesset saylovlari oqibatida Mehnat partiyasi hokimiyatdan ketib, Menachem Begin boshchiligidagi Likud partiyasi hokimiyatga kelishi Isroil siyosiy tarixidagi muhim burilish nuqtasi bo'ldi. Shu yil oxirida Misr prezidenti Anvar Sadat Isroilga tashrif buyurdi va Sadatning Knessetda nuqt so'zlashi Isroilning birinchi arab davlati rahbari tomonidan tan olinishini bildirar edi. Sadat va Begin 1978-yilda Camp David shartnomasini va 1979-yilda Misr-Isroil tinchlik shartnomasini tuzishdi. Evaziga Isroil Sinaydan qo'shinlarini olib chiqib ketdi va G'arbiy Sohil hamda G'azo sektoridagi falastinliklarning muxtoriyati masalasi bo'yicha kelishuvlarga kirishdi.

1978-yil 11-mart kuni FOT partizanlarining Livandan Isroilga bostirib kirishi Qirg'oqbo'yi qatliomiga sabab bo'ldi. Isroil esa Janubiy Livanga bostirib kirib, FOT bazalarini yakson qilish bilan javob qaytardi. Ko'pchilik FOT askarlari qochib ketishdi, biroq Isroil BMT qo'shinlari va Livan armiyasi nazoratni qo'lga olgancha Livan janubini barqaror saqlab turishga erishdi. FOT tez orada o'zining Isroilga qarshi partizanlar urushini davom ettira boshladi. Keyingi bir necha yil davomida FOT janubga kirib keldi va chegara bo'ylab tarqoq artilleriya zarbalarini berishda davom etdi. Isroil ham bir necha hujumlar bilan javob qaytardi.

Orada Begin hukumati G'arbiy Sohilga isroilliklarning ko'chib kirishi va yerlarni egallashi uchun rag'bat yaratish orqali shu joyda falastinliklar bilan munosabatlar keskinlashishiga sabab bo'ldi. 1980-yilda qabul qilingan "Iyerusalim to'g'risidagi qonun" ba'zilar fikricha 1967-yilgi Isroilning shaharni qo'shib olish to'g'risidagi qarorini mustahkamladi va shaharning maqomi bo'yicha xalqaro munozaralarni yanada keskinlashtirdi. Zero, hech bir qonun Isroil hududini aniq belgilamagan va hech qanday bo'lim orqali Sharqiy Iyerusalim unga kiritilgan edi. 1981-yilda Isroil amalda Golan tepaliklarini o'ziga qo'shib oldi. Xalqaro hamjamiyat ushbu xatti-harakatlarni inkor etdi va BMT Xavfsizlik kengashi Iyerusalim to'g'risidagi qonunni ham, Golan tepaliklari to'g'risidagi qonunni ham bekor deb e'lon qildi. 1980-yillardan buyon bir necha yahudiy immigrantlari to'lqini Isroilga keldi va 1990-1994-yillar oralig'ida post-Sovet davlatlari hududidan kelgan immigrantlar oqimi Isroil aholisini 12% ga oshishiga sabab bo'ldi.

1981-yil 7-iyunda, Eron-Iroq urushi davrida, Iroqning yadro qurollari dasturiga to'sqinlik qilish maqsadida Isroil harbiy xavo kuchlari Iroqning Bag'dod tashqarisida qurilayotgan yagona yadro reaktorini yakson qildi. 1982-yildagi bir necha FOT hujumlaridan keyin Isroil Livanga bostirib kirdi va FOT bazalarini yakson qildi. Urushning dastlabki olti kunida Isroil FOT harbiy kuchlarini yengib, Suriya kuchlarini batamom yakson qildi. Keyinchalik Isroil hukumati tomonidan o'tkazilgan Kahan komissiyasi Begin va bir necha Isroil generallarini Sabra va Shatila qatliomlari uchun bilvosita javobgar, Mudofaa vaziri Ariel Sharonni esa "shaxsan javobgar" deb topdi. Sharon iste'foga chiqishga majbur bo'ldi. 1985-yilda Isroil Kiprdagi falastinlik terroristlar hujumiga Tunisdagi FOT shtabini portlatish orqali javob qaytardi. Isroil 1986-yilda Livanning asosiy qismidan chiqib ketdi, biroq 2000-yilga qadar Janubiy Livanda chegara buffer zonasini ushlab turdi va shu yerdan turib Isroil qo'shinlari Hizbulloh jangarilari bilan to'qnashuvlarga kirishdi.1987-yilda falastinliklarning Isroil hokimiyatiga qarshi birinchi qo'zg'oloni - Birinchi Intifoda - sodir bo'ldi va G'arbiy Sohil hamda G'azo sektorining turli qismlarida namoyishlar va qon to'kilish holatlari yuz berdi. Keyingi olti yil davomida Intifoda qayta tashkillanib, Isroil okkupatsiyasiga barham berish uchun iqtisodiy va madaniy choralarni ham ko'ra boshladi. 1991-yildagi Ko'rfaz urushida FOT Saddam Husaynni va Isroilga qarshi Iroq raketa hujumlarini qo'lladi. Jamoatchilik g'azabiga qaramasdan, Isroil AQSHning undovlariga ko'nib, qayta zarba berishdan o'zini tiydi.

Shimon Peres (chapda) va Yitzhak Rabin (markazda) Iordaniya qiroli Hussayn (o'ngda) bilan 1994-yilgi Isroil-Iordaniya tinchlik bitimini imzolash oldidan

1992-yilda Yitzhak Rabin Bosh vazir etib saylandi va uning partiyasi saylov dasturlaridan biri sifatida Isroilning qo'shnilari bilan aloqalarni yaxshilashni ilgari surgan edi. Keyingi yili Isroil tomonidan Shimon Peres va FOT tomonidan Mahmud Abbos Oslo shartnomasiga imzo qo'yishdi va shu orqali Falastin muxtoriyati G'arbiy Sohilning muayyan qismlarini va G'azo sektorini boshqarish imkoniyatiga ega bo'ldi. FOT shuningdek Isroilning mavjudlikka bo'lgan huquqini tan oldi va terrorizmga yakun yasashga va'da berdi. 1994-yilda Isroil-Iordaniya Tinchlik shartnomasi imzolandi va Iordaniya Isroil bilan munosabatlarni yaxshilagan ikkinchi arab davlatiga aylandi. Isroilliklarning falastinliklar yeriga ko'chib o'tishining davom etishi, shuningdek mamlakatda falastinliklar uchun iqtisodiy sharoitning og'irlashishi shartnomaga nisbatan ko'rsatilgan arab jamoatchiligining qo'llab-quvvatlashlariga to'sqinlik qildi. Falastinlik xudkushlarning hujumlari shartnomaga isroilliklarning ham qo'llab-quvvatlashini kamaytirdi. 1995-yilda Yigal Amir - shartnomaga qarshi bo'lgan radikal yahudiy - Yitzhak Rabinni otib o'ldirdi.

Benjamin Netanyahuning 1990-yillar oxiridagi Bosh vazirligi davrida Hebrondan chiqib ketishga rozi bo'ldi (lekin bu ratifikatsiya qilinmadi va amalga oshmadi) va Falastin Milliy muxtoriyatiga yanada keng ko'lamli mustaqillik berishni ko'zlovchi Wye River Memorandumini imzoladi.1999-yilda Ehud Barak Bosh vazir etib saylandi va mamlakat qo'shinlarini Janubiy Livandan olib chiqib ketdi hamda 2000-yilgi Camp David sammitida PMM Raisi Yosir Arafot va AQSH Prezidenti Bill Clinton bilan kelishuvlarni boshladi. Barak Falastin davlati tuzilishi va unga G'azo sektori to'lig'icha va G'arbiy Sohilning 90% dan oshig'i kiritilishiga rozilik berishini, evaziga Iyerusalim umumiy poytaxt bo'lishini taklif qildi. Kelishuvlar muvaffaqiyatsiz chiqdi va bunga har ikki tomon bir-birini aybladi.

XXI asr

2000-yil oxirida Ariel Sharonning Ibodatxona tepasiga tashrifidan so'ng Ikkinchi Intifoda boshlandi. To'rt yarim yil davom etgan qo'zg'olonlarda xudkushlik hujumlari tez-tez sodir bo'ldi. Ba'zi tahlilchilar kelishuvlar barbod bo'lishidan keyin Intifoda Arafot tomonidan oldindan rejalashtirilgan deb hisoblashadi. 2001-yilgi saylovlar natijasida Sharon Bosh vazir bo'ldi va o'zining G'azo sektoridan batamom chiqib ketish va Isroil-G'arbiy Sohil devorini qurish rejasini davom ettirdi. Bu esa Intifodaning yakunlanishiga olib keldi. 2000-2008-yillar oralig'ida 1,063 isroillik, 4,907 falastinlik hamda 64 horijlik kishilar halok bo'lgan.

2001-2021-yillar oralig'ida G'azo sektoridan Isroilga qarata raketa hujumlari soni (inglizcha)

2006-yilda Hizbulloh jangarilarining Isroil shimoliy chegara hududlariga artilleriya zarbasini berishi va ikki Isroil askarlarini asir olib chegaradan nariga o'tkazib ketishlari bir oy davom etgan Ikkinchi Livan urushiga olib keldi. 2007-yilda Isroil harbiy xavo kuchlari Suriyada yadro reaktorini yakson qildi. 2008-yilda Hamas va Isroil orasidagi o't ochishni to'xtatish kelishuvlari barbod bo'ldi. 2008-2009-yilgi G'azo urushi uch hafta davom etdi va Isroilning bir tomonlama o't ochishni to'xtatishini e'lon qilganidan keyin yakunlandi. Hamas o'zining o't ochishini to'xtatishini e'lon qildi va o'zining butkul chekinishi va chegara postlarini ochishi shartlarini e'lon qildi. Hamas raketa hujumlari va Isroilning javob hujumlari batamom to'xtamagan bo'lsada, nozik o't ochishni to'xtatish kelishuvlari saqlanib qoldi. Isroil janubiga Hamas tomonidan otilgan yuzdan ortiq raketa hujumlariga javoban Isroil 2012-yilda G'azo sektorida operatsiya boshladi va bu sakkiz kun davom etdi. 2014-yilda Hamas tomonidan raketa hujumlariga javoban Isroil G'azoda yana bir operatsiya boshladi. 2021-yil may oyida G'azo va Isroil orasida yana bir to'qnashuv sodir bo'ldi va 11 kun davom etdi.

Isroil diplomatik munosabatlari xaritasi (inglizcha)

2010-yillarga kelib Isroil va Arab Ligasi davlatlari orasida hamkorlik aloqalari o'rnatildi va bu 2020-yilda Abraham shartnomasining imzolanishiga sabab bo'ldi. Isroilning mudofaa siyosatining diqqati an'anaviy Arab-Isroil nizosidan Eron-Isroil maxfiy nizosiga qaratildi va 2011-yilgi Suriya fuqarolar urushi davrida Eron bilan to'g'ridan-to'g'ri to'qnashuvlar sodir bo'ldi. 2023-yil 7-oktyabr kuni G'azolik falastin jangari guruhlari Isroilga qarata bir necha koordinatsiyalashtirilgan hujumlar uyushtirdi va bu 2023-yilda Isroil-Hamas urushiga sabab bo'ldi. O'sha kuni musiqa festivaliga qatnashayotgan, G'azo yaqinidagi yashovchi asosan tinch fuqarolar bo'lgan 1,300 isroilliklar o'ldirildi. Keksalar, ayollar va 9 oylikgacha yoshdagi bolalardan iborat 200 dan ortiq asirlar o'g'rilanib, G'azo ichiga olib kirib ketildi.

Isroil — 1949-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1991-yil 25-dekabrda tan oldi va 1992-yilda diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — Mustaqillik kuni (1948) — Yahudiylar taqvimiga koʻra, bu bayram har yili har xil kunda kelishi mumkin (2001-yilda 26-aprelga toʻgʻri keldi).

Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. „Avoda“ („Mehnat“) sotsialistik partiyasi, 1968-yilda tuzilgan; „Likud“ („Ittifoq“) partiyasi, 1973-yilda tashkil etilgan; SHAS diniy partiyasi, 1984-yilda tuzilgan; „Mafdal“ milliy-diniy partiyasi, 1956-yilda tashkil etilgan; Arab demokratik partiyasi, 1988-yilda tuzilgan; „Isra-el ba-Aliya“ („Isroil yuksalishda“) partiyasi, 1996-yilda asos solingan. I. umumiy mehnat federatsiyasi kasaba uyushmasi 1920-yilda tashkil etilgan.

Hukumati va siyosati

Isroil davlatida parlamentar tizim, proporsional vakillik demokratiyasi va universal saylov huquqi mavjud. Parlamentar ko'pchilik tomonidan qo'llangan parlament a'zosi bosh vazir bo'ladi va u odatda eng yirik partiyaning raisi bo'ladi. Bosh vazir — hukumat va hukumat mahkamasi boshlig'i. Prezident davlat boshlig'i va cheklangan, asosan ramziy majburiyatlarga ega.

Isroilni Knesset deb ataluvchi 120 kishilik parlament boshqaradi. Knessetga a'zolik siyosiy partiyalarning proporsional vakilligiga asoslanadi. Partiyalarning Knessetga a'zoligi chegarasi 3.25% bo'lib, bu odatda koalitsiya hukumatlarining tuzilishiga sabab bo'ladi. Isroil manzilgohlari istiqomatchilari ham ovoz berish huquqiga ega va 2015-yilgi saylovlari natijalariga ko'ra 120 Knesset a'zosidan 10 kishi (8%) manzilgohlar istiqomatchilaridir. Parlament saylovlari har 4 yilda bir marta o'tkaziladi, lekin beqaror koalitsiyalar va ishonchsizlik ovozlari odatda hukumatlarning ertaroq tarqatilishiga olib keladi. 1988-yilda arablar yetakchiligidagi birinchi partiya tuzildi va 2022-yil hisobiga ko'ra arablar partiyalari Knesset o'rinlaridan tahminan 10% ga egalik qiladi. Asosiy qonun, Knesset va unga kiritilgan o'zgartirishlar "Isroil davlatining yahudiy xalqi davlati sifatidagi mavjudligini inkor qiladigan" har qanday partiyaning saylovlarda qatnashishini ta'qiqlaydi.

Isroilning Asosiy qonuni kodekslashtirilmagan konstitutsiya sifatida amal qiladi. Asosiy qonunida Isroil yahudiy demokratik davlati deb ta'riflanadi. 2003-yilda Knesset ushbu qonunlar asosida rasmiy konstitutsiya ishlab chiqishni boshlagan.

Isroilda rasman din mavjud emas, biroq davlatning "yahudiy va demokratik" deb ta'riflanishi davlat va Iudaizm orasida kuchli aloqadorlik mavjudliga ishora qiladi. 2018-yil 19-iyulda Knesset Isroilni avvalo "yahudiy xalqining milliy davlati", rasmiy davlat tilini esa yahudiy tili deb belgilovchi Asosiy qonun qabul qildi. Qonunda arab tiliga "maxsus maqom" beriladi. Qonun yahudiylarga o'ziga xos milliy o'zlikni ta'minlash va rivojlantirish huquqini beradi, yahudiy manzilgohlarini rivojlantirishni mamlakatning "milliy manfaati" deb ta'riflaydi va "ushbu manfaatni amalga oshirishda" hukumatga hokimiyat taqdim qiladi.

Ma'muriy bo'linishi

Isroil davlati mehozot (yahudiycha: מחוזות; birlikda: mahoz) deb nomlanuvchi olti ma'muriy viloyatlarga bo'linadi va ular — Markaziy, Haifa, Iyerusalim, Shimoliy, Janubiy va Tel Aviv viloyatlari, shuningdek G'arbiy Sohildagi Yahudiya va Samariyadir. Yahudiya va Samariya hududi, shuningdek Iyerusalim hamda Shimoliy viloyatlarning muayyan qismlari xalqaro darajada Isroilning bir qismi sifatida tan olinmagan. Viloyatlar nafot deb nomlanuvchi o'n besh tumanlarga bo'linadi va ularning o'zi ellik tabiiy hududlarga bo'lingan.

Iqtisodiyoti

Ramat Gandagi olmos birjasi tumani

Tel Aviv birjasi

Isroil iqtisodiy va sanoat ishlab chiqarishi taraqqiyoti bo'yicha G'arbiy Osiyodagi eng rivojlangan mamlakat hisoblanadi. 2023-yil oktyabr oyi hisobiga Xalqaro Valyuta Fondi ma'lumotlariga ko'ra Isroilda YaIM 521.7 milliard dollarni, aholi jon boshiga esa 53.2 ming dollarni (dunyo bo'yicha 13-o'rinda) tashkil qilgan va bu ko'rsatkichlar Isroilni dunyodagi eng rivojlangan va badavlat mamlakatlar bilan bir qatorga kiritadi. Dunyoning rivojlangan davlatlari orasida Isroil kambag'allik darajasi bo'yicha ikkinchi o'rinda turadi va bunga asosan Isroilning falastinlik fuqarolari orasidagi kambag'allik sabab bo'lgan. Isroil nominal aholi jon boshiga daromad hajmi bo'yicha Osiyodagi eng boy uchinchi davlatdir. Isroil voyaga yetganlar jon boshiga to'g'ri keladigan mulk hajmi bo'yicha Yaqin Sharqda birinchi o'rinda turadi. The Economist nashri 2022-yilda Isroilni rivojlangan davlatlar orasida 4-eng muvaffaqiyatli iqtisodiyotga ega deb topdi. So'nggi yillarda Isroil dunyodagi eng tez iqtisodiy o'sish natijalarini ko'rsatdi. Milliarderlar soni bo'yicha Isroil Yaqin Sharqda birinchi o'rinda, dunyoda esa 18-o'rinda turadi. 2010-yilda Isroil Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga qo'shildi. Isroil Jahon Iqtisodiy Forumining Raqobatchilik indeksida (Global Competitiveness Index) 20-o'rinda, Jahon Bankining Tadbirkorlik uchun yaratilgan sharoitlar (Ease of Doing Business Index) indeksida 35-o'rinda tilga olindi. Isroil shuningdek yuqori malakali kasblarda faoliyat yurituvchi ishchilar ulushi bo'yicha ham jahonda 5-o'rinni egallagan. Isroilga oid iqtisodiy ma'lumotlar butun Isroil hududlarini, jumladan Golan tepaliklari, Sharqiy Iyerusalim va G'arbiy Sohildagi Isroil manzilgohlarini ham qamrab oladi.

Tabiiy va mineral boyliklari taqchilligiga qaramasdan so'nggi dekadalarda qishloq xo'jaligi va sanoat sektorlarining rivojlanishi Isroilning ozuqa eksportlariga qaramligi yakunlanishiga sabab bo'ldi (don va go'sht mahsulotlaridan tashqari). 2020-yilda jami 96.5 milliard dollarni tashkil qilgan Isroil importlari asosan xomashyolar, harbiy texnika, investitsiya tovarlari, taroshlanmagan olmoslar, yoqilg'i, don va iste'mol tovarlaridan iborat bo'ldi. Asosiy eksportlari: mashina va qurilmalar, elektron dasturlar, taroshlangan olmoslar, qishloq xo'jaligi mahsulotlari, kimyoviy materiallar, tekstil va kiyim-kechak mahsulotlari; eksportlar hajmi 2020-yilda 114 milliard dollarni tashkil qildi. Isroil Bankining tashqi valyuta zaxiralari 201 milliardni tashkil qilib, bu bilan dunyoda 17-o'rinni egallagan. 1970-yillar boshidan Isroil AQSHdan hadbiy yordam olib kelmoqda. Qolaversa, AQSH Isroilga qarz kafolatlari ko'rinishda iqtisodiy ko'mak ham ko'rsatib, bugungi kunda Isroil tashqi qarzining tahminan yarmi shunga to'g'ri keladi. Rivojlangan mamlakatlar ichida Isroil eng past tashqi qarz ko'rsatkichiga ega bo'lib, 2015-yilda tashqi qarz balansi musbat 69 millard dollarni tashkil qilgan.

Isroil start-uplar soni bo'yicha dunyoda AQSHdan keyin ikkinchi o'rinda va NASDAQ birjasida savdo qiluvchi kompaniyalar soni bo'yicha dunyoda uchinchi o'rinda turadi. Aholi jon boshiga start-uplar bo'yicha Isroil jahonda yetakchi mamlakatdir. Shu sababdan ham Isroil "Start-up davlat" deb nomlangan. Intel va Microsoft kabi kompaniyalar o'zlarining birinchi dengizorti tadqiqot institutlarini Isroilda qurgan bo'lib, boshqa yuqori texnologiya sohasida faoliyat yurituvchi transmilliy korporatsiyalar ham Isroilda tadqiqot markazlariga ega.

Isroilda ish kunlari besh kunlik ishlar uchun yakshanbadan paychanbagacha, olti kunlik ishlar uchun jumagacha. Juma kuni ish kuni va aholining asosiy qismi yahudiy bo'lgan hududlarda Juma kuni Shabbat qoidalariga ko'ra "yarim ish kuni" hisoblanadi. Ish kunini dunyoning asosiy qismi bilan moslashtirish uchun bir necha takliflar ilgari surilgan.

Ilm-fan va texnologiya

Haifadagi Matam ilg'or texnologiyalar parki

Isroildagi dasturlash, telekommunikatsiya va tibbiyot sohalarining misli ko'rilmagan darajada rivojlanishi uning AQSHdagi Silicon vodiysiga solishtirilishiga sabab bo'lgan. Isroil tadqiqot va ishlanmalar sohasi uchun sarflanadigan mablag'larning YaIMdagi ulushi bo'yicha dunyoda birinchi o'rinda turadi. Davlat 2023-yilda Global Innovation Index bo'yicha dunyoda 14-o'rinda, 2019-yil Bloomberg indeksida beshinchi o'rinda bo'lgan. Isroilda har 10,000 ishchiga 140 olim, texnik, muhandislar to'g'ri keladi va bu borada Isroil dunyoda birinchi o'rinda turadi. Isroil 2004-yildan buyon oltita ilm-fan sohasida Nobel mukofotiga sazovor olimlarni yetishtirdi va aholi jon boshiga to'g'ri keladigan chop etilgan ilmiy maqolalar bo'yicha ham oldingi o'rinlarda turadi. Isroil universitetlari informatika (Technion va Tel Aviv University), matematika (Iyerusalimdagi Yahudiy universiteti) va kimyo (Weizmann Institute of Science) sohalari bo'yicha dunyodagi eng nufuzli universitetlar top 50 taligiga kiradi.

2012-yilda Isroil Futron Kosmik raqobatbardoshlik indeksida (Futron's Space Competitiveness Index) to'qqizinchi o'rinda qayd etildi. Isroil Kosmik agentligi Isroildagi barcha kosmik tadqiqot dasturlarini ilmiy va tijoriy maqsadlar bilan muvofiqlashtiradi va mahalliy tarzda kamida 13 tijoriy, ilmiy-tadqiqot va razvedka sun'iy yo'ldoshlarini ishlab chiqarilishiga boshchilik qilgan. Isroil tomonidan ishlab chiqarilgan ba'zi sun'iy yo'ldoshlar dunyodagi eng ilg'or kosmik qurilmalar sifatida e'tirof etilgan. Isroil tomonidan kichik sun'iy yo'ldoshlarni quyi Yer orbitasiga uchira oladigan Shavit kosmik eltuvchi raketa tizimi ishlab chiqilgan. Bu tizim 1988-yilda birinchi bora amaliyotda qo'llangan bo'lib, bu Isroilning sakkizinchi kosmik eltuvchi tizimga ega davlatga aylanishiga sabab bo'ldi. Birinchi Isroil kosmonavti Ilan Ramon 2003-yilda Columbia kosmik kemasi parvozi davomida halok bo'lgan.

Mamlakatdagi suv tanqisligi bilan bog'liq muammolar suv saqlash va qayta ishlash texnologiyalarining rivojlanishiga sabab bo'lib, Isroilda qishloq xo'jaligi modernizatsiyasi va tomchilatib sug'orish kabi texnologiyalar ixtiro qilindi. Isroil shuningdek suvni tuzsizlantirish va qayta ishlash texnologiyalari bo'yida ham yetakchi o'rindadir. Isroildagi Sorek tuzsizlantirish zavodi dunyodagi eng yirik teskari osmozis tuzsizlantirish zavodi hisoblanadi. 2014-yilga qadar Isroildagi tuzsizlantirish dasturlari mamlakat ichimlik suvi ehtiyojlarining 35% ni qopladi va bu ko'rsatkich 2050-yilga qadar 70% ga chiqishi kutiladi. 2015-yil hisobi bo'yicha Isroil uy xo'jaliklari, qishloq xo'jaligi va sanoatidagi suv ehtiyojlarining 50% dan oshig'i sun'iy tarzda ishlab chiqarilmoqda. 2011-yilda Isroil suv texnologiyalari sanoati yillik tovar va pul aylanmasi 2 milliard AQSH dollariga yetdi va mahsulot hamda xizmatlarning yillik eksportlari hajmi o'nlab million dollarni tashkil qildi. Teskari osmozis texnologiyasidagi innovatsiyalari bilan Isroil suv eksport qiluvchi davlatga aylanishi kutilgan.

Dunyodagi eng katta quyosh energiyasi parabola diski, Ben-Gurion Milliy Quyosh Energiyasi Markazi

Isroilda quyosh energiyasidan ham samarali tarzda foydalaniladi; mamlakat muhandislari quyosh energiyasi texnologiyalari sohasidagi eng ilg'or kadrlar hisoblanib, Isroil quyosh energiyasi kompaniyalari esa butun dunyo bo'ylab mijozlarga xizmat ko'rsatadi. Isroildagi uy xo'jaliklarining 90% dan oshig'i issiq suv yaratish uchun quyosh energiyasidan foydalanadi va aholi jon boshiga bu ko'rsatkich bo'yicha Isroil dunyoda birinchi o'rinda turadi. Hukumat ma'lumotlariga ko'ra, isitish maqsadlarida quyosh energiyasidan foydalanilgani tufayli mamlakat yiliga o'zining elektr energiyasi iste'molining 8% ni tejamoqda. Mamlakat, ayniqsa mamlakatdagi Negev cho'li quyosh energiyasi ishlab chiqarish, bu sohada tadqiqotlar o'tkazish uchun ideal kenglikda joylashgan. Oldin Isroilda zamonaviy elektr mashinalari infrastrukturasi ham bo'lib, elektr mashinalari uchun quvvat to'ldirish shaxobchalari butun mamlakat bo'ylab mavjud bo'lgan. Biroq Isroilning elektr avtomobillari ishlab chiqarish kompaniyasi Better Place 2013-yilda yopilgan.

Energiya tizimi

Isroil 2004-yildan buyon o'zining qirg'oqbo'yi dengiz gaz maydonlaridan tabiiy gaz qazib chiqarishni boshladi. 2009-yilda Isroil qirg'oqlari yaqinida Tamar tabiiy gaz maydoni aniqlandi. Ikkinchi gaz zaxirasi maydoni, Leviathan 2010-yilda aniqlandi. Ushbu ikki maydondan qazib chiqarilishi mumkin bo'lgan tabiiy gaz Isroilni 50 yildan oshiqroq muddatga energiya bilan ta'minlashi mumkin. 2013-yilda Isroilda Tamar maydoni gazlarini tijoriy maqsadlarda qazib chiqarish boshlandi. 2014-yil hisobida Isroilda yiliga 7.5 milliard kub metr (mkm) tabiiy gaz ishlab chiqarilishi boshlandi. Isroilda 2016-yil hisobida 199 millard kub metr aniqlangan gaz zaxiralari mavjudligi e'tirof etildi. Leviathan gaz maydonida gaz ishlab chiqarilishi 2019-yilda boshlandi.

Ketura Sun Isroilning birinchi tijoriy quyosh panellari fermasidir. 2011-yilda Arava Power Company tomonidan barpo etilgan ushbu maydonda Suntech kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan 18,500 fotovoltaik panellar mavjud va ular birgalikda yiliga 9 gigavat-soat elektr ishlab chiqaradi. Keyingi 20 yil davomida ushbu maydondagi ishlab chiqariluvchi elektr energiyasi tahminan 125,000 metrik tonna karbonat angidridning havoga chiqarilishini oldini oladi.

Transporti

Haifa porti

Isroilda 19,224 kilometr qoplamali yo'llar va 3 million motorli ulovlar mavjud. Har 1,000 kishi uchun to'g'ri keladigan motor ulovlar soni 365 bo'lib, bu raqam rivojlangan mamlakatlar bilan solishtirganda ancha pastdir. Isroilda belgilangan marshrut bo'ylab harakatlanuvchi 5,715 avtobuslar mavjud bo'lib, ular bir necha kompaniyalarga tegishli va ulardan eng yirigi hamda eng eskisi mamlakatning deyarli barcha nuqtalarida xizmat ko'rsatuvchi Egged kompaniyasidir. Temir yo'llar uzunligi 1,277 kilometr bo'lib, ularning barchasi davlatga tegishli Isroil temir yo'llariga qarashli. 1990-yillar boshlari va o'rtalarida kiritilgan yirik sarmoyalar tufayli poyezd yo'lovchilari soni 1990-yilda yiliga 2.5 million kishidan 2015-yilda 53 million kishiga oshdi va temir yo'l orqali tashiluvchi tovarlar hajmi esa yiliga 7.5 million tonnaga yetdi.

Ben Gurion Xalqaro Aeroporti

Isroilda uch xalqaro aeroport mavjud: mamlakatdagi xalqaro havo safarlari uchun javobgar Ben Gurion aeroporti; Ramon aeroporti; va Haifa aeroporti. Isroilning eng yirik aeroporti bo'lmish Ben Gurion aeroporti 2015-yilda 15 million yo'lovchiga xizmat ko'rsatgan. Mamlakatda uchta asosiy port mavjud: O'rtayer dengizi qirg'og'ida joylashgan, mamlakatdagi eng eski va eng yirik Haifa porti; Ashdod porti va Qizil dengiz sohilida joylashgan kichikroq Eilat porti.

Isroil chetga taroshlangan olmos, tozalangan neft, dori darmon mahsulotlari, mashina va uskunalar, tibbiyot uskunalari, kompyuter qurilmalari va dasturlari, qishloq xo'jalik mahsulotlari, kimyoviy moddalar, tekstil mahsulotlari eksport qiladi. Chetdan xomashyolar, harbiy uskunalar, motor ulovlari, investitsiya mahsulotlari, taroshlanmagan olmos, qayta ishlanmagan neft, don mahsulotlari va iste'mol tovarlari import qiladi. Savdo-sotiqdagi asosiy hamkorlari: AQSH, Yevropa Ittifoqi, Xitoy, Turkiya, Hindiston, Shveysariya, Hong Kong, Janubiy Koreya, Rossiya Federatsiyasi, Braziliya. Pul birligi — yangi shekel.

Turizm

O'lik dengiz qirg'og'idagi Ein Bokek oromgohi

Turizm, ayniqsa diniy turizm Isroildagi muhim sanoat sohalaridan biri bo'lib, mamlakat plyajlari, arxeologik va boshqa tarixiy hamda Bibliyaviy manzilgohlar, shuningdek mamlakatning o'ziga xos geografik jihatlari turistlarni o'ziga jalb qiladi. Isroilning xavfsizlik bilan bog'liq muammolari sanoatga ham o'zining salbiy ta'sirini o'tkazmasdan qolmadi, biroq turistlar miqdori yana qayta o'smoqda. 2017-yilda Isroilga 3.6 million turist tashrif buyurgan bo'lib, bu rekord natijadir. Bu 2016-yil ko'rsatkichidan 25 foizga baland bo'lib, Isroil iqtisodiyotiga 20 milliard shekel kiritilishiga sabab bo'ldi.

Ko'chmas mulk sohasi

Isroil xonadonlar narxi ko'rsatkichlari bo'yicha dunyoning eng baland uchdan bir davlatlari qatoriga kiradi. 2022-yil hisobi bo'yicha Isroilda 2.7 million ko'chmas mulk obyektlari mavjud bo'lib, bu ko'rsatkich yiliga 50 mingdan oshmoqda. Biroq, shunda ham talab taklifdan ustun bo'lib, 2021-yil holati bo'yicha 200,000 xonadonlar yetishmovchiligi mavjud. Oiqbatda 2021-yilda xonadonlar narxi 5.6% ga oshishi kuzatildi. 2021-yil hisobi bo'yicha isroilliklar 116.1 milliard shekel miqdorida ipoteka kreditlari olgan bo'lib, bu 2020-yil hisobidan 50% ga oshgan.

Tibbiy xizmati

Aholi sogʻligʻini saqlash yuqori darajada. Davlat tibbiyot muassasalari bilan birga xususiy shifoxonalar ham bor. Vrachlar uch oliy oʻquv yurtining tibbiyot fakultetlarida tayyorlanadi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

Isroilda yahudiylar va arablar uchun alohida-alohida maktablar bor. Davlat maktablaridan tashqari xususiy oʻquv yurtlari ham boʻlib, ularning bir qismi diniy tashkilotlar mablagʻi hisobiga ishlaydi. 1969-yildan 5 yoshdan 15 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun 10 yillik majburiy taʼlim joriy etilgan. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati — 6 yil Oʻrta maktab — 6 yillik (3 yillik quyi va 3 yillik yuqori maktab). Isroilda 5 universitet va 17 institut bor. Eng yiriklari: Quddusdagi yahudiy universiteti (1918), Tel-Aviv universiteti (1953), Xay-fodagi universitet va Texnologiya instituti („Texnikoy“, 1912). Isroil Tabiiy va ijtimoiy Fanlar akademiyasi (1961) ishlaydi. Yirik kutubxonalari: Yahudiy milliy kutubxonasi, universitetlarning kutubxonalari. Isroil davlat arxivi bor. Muzeylari: Isroil milliy muzeyi (1965), Tiberiasdagi munitsipal osori atiqa muzeyi, Tel-Avivdagi Gaarets muzeyi, Xayfodagi zamonaviy sanʼat muzeyi va hokazo

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi

Isroilda 400 dan ortiq gazeta va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: „Gaa-rets“ („Mamlakat“, kundalik gazeta, 1918-yildan), „Gamodiya“ („Xabarchi“, kundalik gazeta, 1950-yildan), „Gatsofe“ („Sharhchi“, kundalik gazeta, 1938-yildan), „Yediot axronot“ („Soʻnggi yangiliklar“, kundalik kechki gazeta, 1939-yildan), „Ma-ariv“ („Oqshom“, kundalik kechki gazeta, 1948-yildan). Ivrit tilida chiqadigan yuqoridagi gaz.lardan tashqari ingliz tilida kundalik „Djeruzalem post“ („Quddus pochtasi“, 1932-yildan) va arab tilida „Al-Ittihod“ („Ittifoq“, 1944-yildan) gazetalari nashr etiladi. Quddusda Isroil telegraf agentligi va Tel-Avivda Isroil axborot agentligi ishlaydi. Isroil radioeshittirish boshqarmasi hukumat xizmati boʻlib, radio va televideniyeni boshqaradi, 1948-yilda tuzilgan.

Adabiyoti qadimgi Sharq adabiyotida va qadimgi yahudiy adabiyoti alohida oʻrin tutadi. U butun Yevropa va Sharq madaniyati taraqqiyotiga katta taʼsir koʻrsatgan. Qadimgi yaxudiy adabiyoti deganda, birinchi navbatda, Bibliya tushuniladi. Yahudiy adabiyoti keyingi asrlarda, asosan, ivrit tilida rivojlangan. Ayrim yozuvchilar (yil Agnon, A. Shlyon-skiy, L. Goldberg, X. Byalik va boshqalar) Isroil tashkil topishidan ancha avval Falastinga koʻchib kelgan va 1948-yildan keyin ham ijodini davom ettirgan. Ayniqsa, Nobel mukofoti laureati (1966) Yosef Agnon hikoyalari haqqoniyligi va chuqur psixologizmi bilan eʼtiborni tortadi. 50-yillarda Falastinda oʻsib voyaga yetgan adiblar guruhi — Ye. Map, Ye. Amixay, T. Rivner, S. Izhar va b. adabiyotga kirib keldi. Ular oʻz asarlarida ijtimoiy muam-molarni oʻrtaga qoʻydilar. 60-yillarda Gʻarbiy Yevropa modernizmi va ekzistensializm falsafasi taʼsiri kuchaydi. Ilgor yozuvchilardan M. Avi-Shaul, A. Pen, X. Kadmon, A. Kenan, D. Ben-Amots, E. BenEzer va b. yahudiy-arab munosabatlari muammolarini, rasmiy ekstremistik siyosatdan norozilik kayfiyatlarini aks ettirdilar. Ivrit tilida ijod qiluvchi koʻpgina yozuvchilar idish tilida ham asarlar yarata boshladi. Isroil Zrubavel, M. Man, I. Papernikov, P. Binetskiy va boshqa idish tilidagi adabiyot namoyandalaridir. Arab tilida kalam tebratuvchi shoirlar — Tavfiq Ziyod, Xanna Abu Xon, Solih al-Qosim, hikoyanavislar — Emil Habibiy, Muhammad Ali Taxiy va boshqa mamlakatdagi arab aholisi kamsitilishiga qarshi norozilikni asosiy mavzu qilib olganlar.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

Isroil hududida turli tarixiy davrlarga mansub koʻpgina meʼmorlik va sanʼat yodgorliklari sakdanib qolgan. Galileyda mil.av. 10—8ming yilliklarda toshdan yasalgan yertoʻlalar, Beysan, Megiddo va b. joylardagi mil.av. 4ming yillikka oid koʻhna shaharlar, Tel-Baytmirsim, Megiddo, Lahish, Gezer, Xatsorda qoyalar orasidan oʻtkazilgan vodoprovod lahmlari, tosh va xom gʻishtdan qurilgan qalin mudofaa is-tehkomlari, ibodatxonalar, turar joylar mavjud. Isroil va Yaxudo pod-shoxliklari (mil. av. 11-asr oxiri — 6-asr boshlari) davridan qolgan ogʻilxonalar, istehkomlar, saroylar, maishatxonalarning harobalari uchraydi. Neolit davriga mansub tasviriy va amaliy bezak sanʼati namunalari — uy hayvonlarining fil suyagi va sopoldan yasalgan haykalchalari, oʻyma va na-qshin idishlar topilgan. Rim xukmronligi davri (mil. av. 1-asr — mil. 4-asr) Rim badiiy madaniyatiga xos boʻlgan koʻpgina yodgorliklarni qoldirgan (Beysandagi Dionis ibodatxonasi, Beysan va Sezardagi teatrlar, Sezar va Askalondagi osma kuvurlar, jamo-at va turar joy binolari). Qabr ustiga qoʻyilgan byustlar va marmar sarkofaglardagi qabariq tasvirlar saqlangan. Vizantiya davridan bazilika (Bet-Alfadagi sinagogda koshinkori tasviridagi muchal aylanasi, qator bibliya sahnasi, qurbonlik marosimi tasvirlari va boshqalar), monastir va ibodatxonalar, arablar davridan masjid, madrasalar, salibchilardan qalʼa, qoʻrgʻonlar, istehkomlar qolgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida yahudiylarning Falastinga koʻchib kela boshlashi bilan Isroilning zamonaviy meʼmorligi va badiiy madaniyati shakllandi. Turli mamlakatlardan koʻchib kelgan yahudiylar har xil badiiy va meʼmoriy maktab hamda yoʻnalish anʼanalarini olib keldi.

20-asrning 50-yillaridan Tel-Aviv, Xayfo, Rexovat sh.lari rivojlana boshladi. Yangi barpo etilgan maʼmuriy va jamoat binolari orasida Tel-Avivdagi F. Mann konsert zali (1957, meʼmorlar 3. Rexter, D. Karmi, M. Zarxi, Ya. Rexter), Beylinson shifoxonasi (1950—58, meʼmorlari A. Sharon, B. Idelson), Gaarets-muzey (1958—60, meʼmorlar V. Vitkover, E. Baumen), 36 qavatli „Shalom“ maʼmuriy va savdo binosi (70-yillar), Bet-Yam sh.dagi mehmonxona majmui (1968—1969), Rexovat sh.dagi atom fizikasi instituti va b. alohida ajralib turadi. Tasviriy sanʼ-atda turli modern yoʻnalishlari va us-lublari ustun. I. Zaritskiy, I. Krize, B. Brizel kabi rassomlar mashhur. „Be-salel“ sanʼat va badiiy hunarmandchilik maktabi realistik tamoyillarga asos soldi. Amaliy bezak sanʼatida metall, plastmassa, loy va xurmo danagidan, guldor gazmoldan yasalgan badiiy buyumlar keng tarqalgan. Kitoblarni badiiy bezashga katta eʼtibor beriladi.

Musiqasi falastinlik yahudiylar va arablarning madaniyati (xalq qoʻshiqlari, raqslar, musiqa joʻrligidagi marosim va urf-odatlar), shuningdek koʻchib kelgan yahudiylarning anʼanalari asosida rivojlangan. 1948-yildan keyin musiqa muassasalari tashkil etildi. Isroil filarmoniyasi, milliy opera va „Inbal“ musiqali teatri, Xolon konservatoriyasi, Tel-Aviv yaxudiy konservatoriyasi, Quddus musiqa akademiyasi bor. 1950 yillardan kompo-zitorlik maktabi rivojlana boshladi (M. Lavri, E. Partosh, P. Benxaim, M. Avid va boshqalar).

Teatri

1926-yilda birinchi professional teatr — „Ogel“ („Chodir“) teatri tashkil etildi. Dastlab uning repertuarida diniy aqidalar asosidagi pyesalar bor edi. Keyin xorijiy mualliflarning dunyoviy asarlari sahnalashtirildi. Teatr rahbari M. Galevi A. Makarenko asarlari asosidagi „Pedagogik poema“, Kishonning „Nikoh shartnomasi“ pyesalarini koʻrsatish orqali tomoshabinlar eʼtiborini qozondi. „Matete“ („Supurgi“) deb atalgan hajviy teatr 1928-yilda bolgar rejissor I. Daniel tomonidan tashkil etildi. Dramaturglardan E. Harusi, A. Penn, Alterman teatr uchun dolzarb mavzularda pyesalar yozib berishdi. 1949* yilda bu teatr moliyaviy qiyinchiliklar sababli yopilib qoldi. 50-yillarda „Batsal yarok“ („Koʻk piyoz“) va „Hamem“ („Ili-miliq“) satirik teatrlari yuzaga keldi. Isroilning yetakchi teatri „Gabi-ma“ („Saxna“) 1928-yildan beri Falas-tinda ishlab kelayotir. Uning sahnasida Shekspir, Shiller, Gyote pyesalari koʻrsatildi. 20-asrning 2-yarmida bu teatrda X. Rovina, A. Meskin, Sh. Finkel, M. Zohar, Sh. Rudenskiy, A. Tal, I. Beker, M. Asherov kabi sahna ustalari shuhrat qozondi. Tel-Avivda Milliy teatr (1958-yilda asos solingan) va Kamer teatri (1944), Xayfoda Shahar teatri (1963), Tel-Aviv universitetida musiqa fakulteti, 20 dan ziyod musiqa maktabi mavjud.

Kinosi

Isroilda kino ishlab chiqarish 1950-yilda boshlandi. Shu yili rejissor A. Amar „Sulh“ badiiy filmini yaratdi. 1954-yilda milliy kinematografiyani ragʻbatlantirish haqida qonun qabul qilinib, kinoteatrlarda albatta Isroil filmlarini koʻrsatish joriy etildi. „Yodingda tut“ (rej. F. Artvis) badiiy filmi va „Salax Shabati“ hajviy komediyasi (ikkalasi ham 1964-yilda yaratilgan) ayniqsa diqqatga sazovor. Keyingi yillarda musiqiy filmlar, komediyalar, josuslik va „jangari“ filmlar yaratildi. Savdo va sanoat vazirligi xuzurida kino markazi tashkil etilgan. Tel-Avivda ikkita, Quddusda bitta kinostudiya bor.

Oʻzbekiston — Isroil munosabatlari

Asosiy maqola: Oʻzbekiston — Isroil munosabatlari

BMT qaroriga koʻra ikkinchi jahon urushidan keyin tuzilgan Yaqin Sharqdagi davlat. Poytaxti Iyerusalim shahri. Aholisi asosan yahudiy millatiga mansub insonlar. Aholisining beshdan bir qismini arablar tashkil etadi.