Kontent qismiga oʻtish

Italiya iqtisodiyoti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Italiya iqtisodiyoti

Milan (shahar) Italiya iqtisodiy markazi boʻlib,[1] global moliyaviy markaz va dunyoning moda poytaxtlaridan biri hisoblanadi.
Valyutasi Yevro (EUR, €) (Campione d'Italia dan tashqari – CHF)
Kalendar Yil
Savdo tashkilotlari
 YeI, JST, G-20, G7, OECD, AIIB
Mamlakat guruhi
Statistikalar
Aholi 58,850,717 (31 Dekabr 2022)[4]
YaIM
  • $2.328 trillion (nominal; 2024)[5]
  • $3.347 trillion (XQP; 2024)[5]
YaIM darajasi
YaIM oʻsishi
  • 3.9% (2022)
  • 0.9% (2023)
  • 0.7% (2024)[5]
Jon boshiga YaIM
  • $39,580 (nominal; 2024)[5]
  • $56,905 (XQP; 2024)[5]
Aholi jon boshiga YaIM darajasi
Tarmoqlar boʻyicha YaIM
4.5% (2023)[5]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
  • ▬ 9.4% (2021)[7]
  • 22.8% qashshoqlik chegarasida (AROPE 2023)[8]
Gini koeffitsiyenti
 31.5 o'rtacha (2023)[9]
Decrease 100 balldan 56 (2023)[11] (42nd)
Ishchi kuchi
  • Decrease 44.4 million (2021)[12]
  • 66.3% bandlik darajasi (2023)[13]
Ishchi kuchi kasb boʻyicha
Ishsizlik
  • ▬ 6.8% (May 2024)[14]
  • ▲ 20.5% yoshlar orasida ishsizlik (15 dan 24 yoshgacha; May 2024)[14]
  • ▼ 1.753 million ishsiz (May 2024)[14]
Oʻrtacha yalpi ish haqi
 €2,821 / $2,966.35 oyiga[15] (2022)
€2,009 / $2,112.51 oyiga[16][17] (2022)
Asosiy ishlab chiqarish
Eksport $626 milliard(2023)[6]
Eksport tovarlari
 Muhandislik mahsulotlari, toʻqimachilik va kiyim-kechak, ishlab chiqarish uskunalari, avtotransport vositalari, transport uskunalari, kimyoviy mahsulotlar; oziq-ovqat mahsulotlari, ichimliklar va tamaki; foydali qazilmalar, rangli metallar.
Asosiy eksport hamkorlari
Import Decrease $591 milliard(2021)[6]
Import tovarlari
 Muhandislik mahsulotlari, kimyoviy moddalar, transport uskunalari, energiya mahsulotlari, foydali qazilmalar va rangli metallar, to‘qimachilik va kiyim-kechak; oziq-ovqat, ichimliklar, tamaki
Asosiy import hamkorlari
XYI hajmi
  • $552.1 milliard (31 Dekabr 2017)[6]
  • Abroad: $671.8 milliard (31 Dekabr 2017)[6]
Joriy hisob
 $59.52 milliard (2019)[6]
$3.024 trillion (31 Dekabr 2020)[19]
Davlat moliyasi
  • ▼ YaIM ning 137% (2023)[20]
  • ▲ €2.410 trillion (2019)[21]
  • €29.3 milliard kamomad (2019)[21]
  • YaIM ning −1.6% (2019)[21]
Daromadlar YaIM ning 47.1% (2019)[21]

Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

Italiya yuqori darajada rivojlangan ijtimoiy bozor iqtisodiyotiga ega[28]. U Yevropa Ittifoqidagi uchinchi yirik milliy iqtisodiyotdir, hamda Yevropadagi ikkinchi yirik ishlab chiqarish sanoati (dunyoda 7-oʻrinda)[29] hisoblanadi. Nominal yalpi ichki mahsulot boʻyicha dunyodagi 9- va YaIM (XQP) boʻyicha esa 12-oʻrinda turadi. Italiya yuqori daromadli rivojlangan davlat boʻlib, uning ilgʻor va diversifikatsiyalangan iqtisodiyoti dunyodagi eng yiriklari qatorida turadi va iqtisodiyotda xizmat koʻrsatish sektori ustunlik qiladi. Italiya katta kuchga ega davlat va Yevropa Ittifoqi, Yevro hudud, Shengen hududi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD), G7 va G20 ning asoschilaridan biri hisoblanadi[30]; Italiya iqtisodiyoti 2021-yildagi 611 milliard dollarlik eksport bilan dunyodagi sakkizinchi yirik eksportchidir. Italiya oʻzining eng yaqin savdo aloqalarini Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan amalga oshiradi va umumiy savdoning taxminan 59 foizi shu davlatlar hissasiga toʻgʻri keladi. Eng yirik savdo hamkorlari esa bozor ulushi boʻyicha Germaniya (12,5%), Fransiya (10,3%), Amerika Qoʻshma Shtatlari (9%), Ispaniya (5,2%), Buyuk Britaniya (5,2%) va Shveysariya (4,6%) hisoblanadi[31].

Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda Italiya urush oqibatlaridan jiddiy zarar koʻrgan qishloq xoʻjaligiga asoslangan iqtisodiyotdan, dunyoning eng ilgʻor iqtisodiyotlardan biriga[32] va xalqaro savdo va eksport boʻyicha yetakchi mamlakatga aylangan. Inson rivojlanishi indeksi (Human Development Index) boʻyicha mamlakat juda yuqori turmush darajasiga ega. The Economist nashriga koʻra, Italiya dunyodagi 8-eng yuqori hayot sifati koʻrsatkichiga ega davlatdir[33]. Italiya dunyodagi uchinchi yirik oltin zaxirasiga ega[34] va Yevropa Ittifoqi byujetining uchinchi yirik sof hissadori hisoblanadi. Bundan tashqari, rivojlangan davlatlar orasida uning xususiy boyligi dunyodagi eng yiriklaridan biridir[35]. YaIMga nisbatan xususiy boylik koʻrsatkichi boʻyicha Italiya Hong Kongdan keyingi ikkinchi oʻrinda turadi. OECD aʼzolari orasida Italiya juda samarali va kuchli ijtimoiy xavfsizlik tizimiga ega boʻlib, u YaIMning taxminan 24,4 foizini tashkil qiladi[36][37][38].

Italiya dunyodagi yettinchi yirik ishlab chiqaruvchi boʻlib[39], u global transmilliy korporatsiyalar soniga qaraganda kichik, ammo juda dinamik kichik va oʻrta bizneslari bilan ajralib turadi. Kichik va oʻrta bizneslar koʻp hollarda sanoat tumanlarida joylashgan boʻlib, Italiya iqtisodiyotining tayanchi hisoblanadi. Italiya turli xil mahsulotlarning yirik ishlab chiqaruvchisi[40] va eksportchisidir[41]. Ushbu mahsulotlar ichiga texnika mexanizmlari, transport vositalari, farmatsevtika mahsulotlari, mebel, oziq-ovqat va kiyim-kechaklar kiradi[42]. Italiya katta savdo daromadiga ega. Shuningdek, mamlakat nufuzli va innovatsion biznes sektori, samarali va raqobatbardosh qishloq xoʻjaligi sektori (Italiya dunyodagi eng yirik vino ishlab chiqaruvchisi)[43], va yuqori sifatli hunarmandchilik va toʻquvchilik mahsulotlari bilan ham tanilgan: avtomobillar, kemalar, uy jihozlari va dizayner kiyimlari. Italiya Yevropadagi eng katta va global miqyosda uchinchi eng yirik hashamatli mahsulotlar markazidir[44][45] . Italiya kuchli kooperativ sektorga ega boʻlib, aholining eng katta ulushi (4,5%) Yevropa Ittifoqidagi kooperativda ishlaydi[46].

Ushbu yutuqlarga qaramay, mamlakat iqtisodiyoti hozirgi kunda bir nechta strukturaviy va nostruktural muammolardan aziyat chekmoqda. Yillik oʻsish sur’atlari koʻpincha Yevropa Ittifoqining oʻrtacha koʻrsatkichlaridan past boʻlib qolmoqda. Italiya 2000-yillarning oxiridagi inqirozdan qisman zarar koʻrdi. 1980-yillardan boshlab hukumatning katta miqdordagi xarajatlari davlat qarzining jiddiy oʻsishiga olib keldi. Bundan tashqari, Italiyada yashash standartlari juda yuqori boʻlsa-da, mamlakatda shimol-janub boʻyicha katta farqlar mavjud. Ancha boy Shimoliy Italiya aholi jon boshiga YaIM boʻyicha Yevropa Ittifoqi oʻrtacha koʻrsatkichidan sezilarli darajada yuqori boʻlsa, Janubiy Italiyadagi baʼzi mintaqalar va viloyatlar oʻrtacha koʻrsatkichdan ancha past darajada qolmoqda. Markaziy Italiyada aholi jon boshiga YaIM oʻrtacha koʻrsatkichda[47][48] . Soʻnggi yillarda Italiya aholi jon boshiga YaIM oʻsishi Yevro hududning oʻrtacha koʻrsatkichiga asta-sekin yetib bormoqda[49]. Shuningdek, uning bandlik darajasi ham oshdi. Biroq, iqtisodchilar rasmiy raqamlarni savol ostiga qoʻyishmoqda, chunki norasmiy ishlarning katta soni (taxminan ishchi kuchining 10% dan 20% gacha) mavjud boʻlib, ular faoliyatsizlik yoki ishsizlik darajasini oshiradi[50]. Yashirin iqtisodiyot Janubiy Italiyada juda keng tarqalgan. Shimolga qarab bu holat kamayib boradi. Haqiqiy iqtisodiy sharoitlarga koʻra Janubiy Italiya deyarli Markaziy Italiya darajasiga teng[51].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ferrari Portofino Italiya iqtisodiyotini kuchaytiruvchi „Made in Italy“ brendlarining sinergiyasini ifodalaydi.

Uygʻonish davri Italiya iqtisodiy rivojlanishida alohida ajralib turdi. Venetsiya va Genuya shaharlari savdo pionerlari boʻlib, avval dengiz respublikalari, keyin esa mintaqaviy davlatlar sifatidarivojlanishni boshladi. Keyinchalik esa Milan, Florensiya va Italiyaning qolgan shimoliy qismlari ham rivojlanishni boshladi. Ularning erta rivojlanishiga Venetsiya koʻllarining harbiy jihatdan nisbatan xavfsizligi, aholining zichligi va tadbirkorlikni jozibador qiladigan institutsional tuzilmalar sabab sifatida keltiriladi[52]. Venetsiya Respublikasi muhim xalqaro moliyaviy markaz boʻlib, IX asrdan XV asrgacha asta-sekin oʻz choʻqqisiga chiqdi[53]. Qimmatli qogʻozlar keng qoʻllaniladigan xavfsiz moliyaviy vosita sifatida ilk bor oʻrta asrlar oxiri va erta Uygʻonish davri Italiya shahar-davlatlari (masalan, Venetsiya va Genuya) tomonidan ixtiro qilingan.

1600-yildan keyin Italiyada iqtisodiy inqiroz sodir boʻldi. 1600-yilda Shimoliy va Markaziy Italiya Yevropaning eng rivojlangan sanoat hududlaridan birini tashkil etgandi. Bu hududda yashash darajasi nihoyatda yuqori edi[54]. 1870-yilga kelib Italiya iqtisodiy jihatdan qoloq va inqirozga uchragan mamlakatga aylandi; uning sanoat tuzilmasi deyarli qulab tushgandi, resurslarga nisbatan aholi soni haddan tashqari koʻp, iqtisodiyoti asosan qishloq xoʻjaligiga tayanib qoldi. Urushlar, siyosiy boʻlinishlar, cheklangan fiskal siyosat va dunyo savdosining shimoli-gʻarbiy Yevropa va Amerika qitʼasiga koʻchishi buning asosiy omillari edi[55][56].

Italiya iqtisodiy tarixini 1861-yildan keyin uchta asosiy bosqichga boʻlish mumkin[57]: mamlakat birlashganidan keyingi qiyinchiliklar davri, yuqori migratsiya va sust oʻsish bilan xarakterlanadi; 1890-yillardan 1980-yillargacha boʻlgan markaziy bosqich, Buyuk depressiya va ikki jahon urushi tomonidan uzilib qolgan, kuchli rivojlanish davri; va nihoyat 2008-yilgi global moliyaviy inqirozdan keyin va soʻnggi yillarda asta-sekin tiklanayotgan sekin oʻsish davri.

Sanoatlashuv davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Terni poʻlat zavodi, 1912

Italiya birlashishidan avval, koʻpgina italyan davlatchalarining iqtisodiyoti asosan qishloq xoʻjaligiga asoslangan edi; ammo, qishloq xoʻjaligi ortiqchaligi Shimoli-gʻarbiy Italiyada 1820-yillardan boshlab tarixchilar „sanoat oldi“ deb ataydigan transformatsiyani keltirib chiqardi[58]. Ammo bu koʻpincha hunarmandchilik faoliyatining konsentratsiyasiga olib keldi, ayniqsa, Piedmont-Sardiniyada Count Cavourning liberal boshqaruvi ostida[59].

1861-yilda yagona Italiya Qirolligi paydo boʻlganidan keyin, yangi davlatning rivojlanmaganligini chuqur anglash mavjud edi, chunki jon boshiga yalpi ichki mahsulot (XQP) koʻrsatkichlarida Britaniyanikidan taxminan ikki baravar, Fransiya va Germaniyanikidan esa taxminan 25% past boʻlgan[57]. 1860- va 1870-yillarda ishlab chiqarish faoliyati qoloq va kichik oʻlchamda edi, qishloq xoʻjaligi sektori esa milliy iqtisodiyotning tayanchi hisoblangan. Mamlakatda katta koʻmir va temir zaxiralari yoʻq edi[60] va aholining aksariyat qismi savodsiz hisoblangan. 1880-yillardagi jiddiy qishloq xoʻjaligi inqirozi Po vodiysida zamonaviy dehqonchilik texnikalarining joriy etilishiga olib keldi[61], 1878 -yildan 1887-yilgacha esa ogʻir sanoat bazasini yaratish maqsadida mamlakatda protektsionistik siyosatlar joriy qilindi[62]. Tez orada baʼzi yirik poʻlat va temir zavodlari, xususan, Alp togʻlari etaklari va Markaziy Italiyadagi Umbriyada, yuqori gidroenergetik salohiyatli hududlar atrofida toʻplana boshladi. Turin va Milan toʻqimachilik, kimyo, muhandislik va bank sohasidagi rivojlanishni boshlab berdi. Genuya esa fuqarolik va harbiy kemasozlikda oʻz oʻrnini topdi[63].

Biroq, mamlakatning shimoli-gʻarbiy qismini tavsiflovchi sanoatning tarqalishi Venetsiya va janubni qisman chetlab oʻtdi. Natijada Italiyadan koʻchib ketish 1880- va 1914-yillar oraligʻida 26 millionni tashkil etdi; koʻplab olimlar buni zamonaviy davrning eng katta ommaviy migratsiyasi deb hisoblaydi[64]. Buyuk urush davrida hali zaif Italiya davlati zamonaviy urushda muvaffaqiyatli qatnashdi, 5 millionga yaqin askarni qurollantirib, oʻqitishga muvaffaq boʻldi[65]. Ammo bu natija katta xarajatlar evaziga erishildi: urush oxiriga kelib Italiya 700,000 askarni yoʻqotdi va suveren qarzi milliardlab lirani tashkil etdi.

Fashistik rejim

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Benito Mussolini giving a speech at the Fiat Lingotto factory in Turin, 1932

Italiya Birinchi jahon urushidan kambagʻal va zaif holatda chiqdi. Benito Mussolini boshchiligidagi Milliy fashistik partiya 1922-yilda ijtimoiy beqarorlik davrida hokimiyatga keldi. Ammo, Mussolini hokimiyatni mustahkamlab olgach, laissez-faire va erkin savdo asta-sekin davlat aralashuvi va protektsionizm foydasiga tark etildi[66].

1929-yilda Italiya Buyuk depressiyadan qattiq qattiq jabr koʻrdi[67]. Inqirozni yengish uchun fashistik hukumat yirik banklarning qimmatli qogʻozlarini milliylashtirdi va Istituto per la Ricostruzione Industriale tashkil etdi[68]. Bir qator aralash subyektlar tuzildi, ularning maqsadi hukumat va yirik korxonalarning vakillarini birlashtirish edi. Bu vakillar iqtisodiy siyosatni muhokama qilar, narxlar va ish haqlarini hukumatning ham, biznesning ham istaklarini qondirish uchun manipulyatsiya qilardi[66].

Hukumat va biznes oʻrtasidagi hamkorlikka asoslangan bu iqtisodiy model tez orada korporativizm nomi bilan mashhur boʻlgan siyosiy soha doirasida kengaytirildi. Shu bilan birga, Mussolinining agressiv tashqi siyosati harbiy xarajatlarning ortishiga olib keldi. Efiopiyani bosib olgandan soʻng, Italiya Ispaniya fuqarolar urushida Franko millatchilarini qoʻllab-quvvatlash uchun mamlakatga kirdi. 1939-yilga kelib, Italiya davlat korxonalarining umumiy foiz koʻrsatkichi boʻyicha Sovet Ittifoqidan keyingi ikkinchi oʻrinda turardi[66].

Italiyaning Ikkinchi Jahon urushida Axis kuchlari aʼzosi sifatida ishtirok etishi urush iqtisodiyotini yaratishni talab qilardi. 1943-yilda Ittifoqchilarning Italiyaga bostirib kirishi oxir-oqibat Italiya siyosiy tuzilmasi va iqtisodiyotining tezda qulashiga olib keldi. Ittifoqchilar bir tomondan, nemislar esa boshqa tomondan Italiya nazorati ostidagi hududlarni boshqarishni oʻz zimmasiga oldi. Urush oxiriga kelib, Italiya aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromad XX asr boshidan beri eng quyi nuqtaga tushib qoldi[69].

Urushdan keyingi iqtisodiy moʻjiza

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1957-yilda ishlab chiqarilgan Fiat 500 urushdan keyingi Italiya iqtisodiy moʻjizasining ramzi hisoblanadi[70].
Olivetti tomonidan 1965-yilda ishlab chiqilgan Programma 101 dunyodagi dastlabki dasturlashtiriladigan kalkulyatorlardan biri hisoblanib, xalqaro miqyosda iqtisodiy muvaffaqiyatga erishgan[71][72].

Ikkinchi jahon urushidan keyin Italiya xarobaga aylangan va chet el qoʻshinlari tomonidan egallangan mamlakatga aylandi. Bu holat Yevropaning rivojlangan iqtisodiyotlari bilan doimiy rivojlanish tafovutini yanada kuchaytirdi. Biroq, Sovuq urushning yangi geosiyosiy mantigʻi sobiq dushman Italiya – G‘arbiy Yevropa va O‘rta yer dengizi oʻrtasidagi muhim mamlakat, endi NATO ning ishgʻol kuchlari tahdidi ostidagi yangi, moʻrt demokratiyaga ega davlat edi. Temir parda yaqinligi va kuchli kommunistik partiyaning mavjudligi[73] kabilar yuqoridagi omillar bilan birgalikda AQSh yetakchiligidagi Erkin dunyo uchun muhim ittifoqchi sifatida qabul qilinishiga imkon berdi va Italiya 1947-1951-yillar oraligʻida Marshall rejasi doirasida 1,2 milliard AQSh dollari miqdorida yordam oldi.

Marshall rejasidagi yordamning tugashi iqtisodiy tiklanishni toʻxtatishi mumkin edi, ammo bu Koreya urushi bilan bir vaqtda sodir boʻlidi. Bu esa metall va sanoat mahsulotlariga boʻlgan talabni oshirdi va Italiya sanoat ishlab chiqarishiga qoʻshimcha turtki berdi. Bundan tashqari, 1957-yilda Yevropa Umumiy Bozori tashkil etilib, Italiya asoschilaridan biri edi, koʻproq sarmoyalarni jalb qilish va eksport osonlashtirildi[74].

Ushbu ijobiy voqealar, shuningdek, katta ishchi kuchining mavjudligi, 1969-70-yillarda keng koʻlamli ish tashlashlar va ijtimoiy beqarorliklar bilan kechgan „Issiq kuz“ voqealari va keyinchalik 1973-yilgi neft inqirozi kabi omillar bilan birgalikda deyarli uzluksiz iqtisodiy oʻsish uchun asos yaratdi. Hisob-kitoblarga koʻra, 1951-1963-yillar oraligʻida Italiya iqtisodiyoti oʻrtacha yillik YaIM oʻsish sur’ati 5,8 foizni tashkil etgan boʻlsa, 1964-1973-yillar oraligʻida bu koʻrsatkich 5 foizni tashkil etgan[74]. Italiya oʻsish sur’atlari Yevropada faqat Gʻarbiy Germaniya koʻrsatkichlaridan ortda qolardi va OEEC mamlakatlari orasida faqat Yaponiyadan orqada edi[75].

1970-1980-yillar: stagflatsiyadan „il sorpasso“gacha

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bosh vazir Giulio Andreotti (eng chapda) 1978-yilda Bonn shahrida G7 yetakchilari bilan

1970-yillar Italiyada iqtisodiy, siyosiy notinchlik va ijtimoiy beqarorlik davri boʻlib, Qoʻrgʻoshin yillari deb nomlangan. Ishsizlik keskin oshgan, ayniqsa yoshlar orasida, 1977-yilga kelib 24 yoshdan kichik boʻlgan bir million ishsiz bor edi. Inflatsiya davom etardi, bu 1973- va 1979-yillarda neft narxlarining oshishi bilan yanada kuchaydi. Byujet taqchilligi doimiy va murakkab muammoga aylandi, yalpi ichki mahsulotning (YaIM) oʻrtacha 10 foizini tashkil etdi, bu barcha sanoat mamlakatlarnikidan yuqori edi. Lira kursi pasayishda davom etdi, 1973-yilda AQSh dollariga nisbatan 560 lira edi, 1982-yilda esa 1,400 liraga yetdi[76].

Iqtisodiy tanazzul 1980-yillarning oʻrtalarigacha davom etdi, shunda bir qator islohotlar Italiya bankining mustaqilligiga olib keldi[77] va ish haqining indeksatsiyasini keskin qisqartirdi[78], bu inflatsiya darajasini 1980-yildagi 20,6 foizdan 1987-yildagi 4,7 foizgacha tushirdi[79]. Yangi makroiqtisodiy va siyosiy barqarorlik tikuvchilik, charm mahsulotlari, poyabzal, mebel, toʻqimachilik, zargarlik buyumlari va asbob-uskunalar ishlab chiqaradigan kichik va oʻrta korxonalarga asoslangan , eksportga yoʻnaltirilgan „iqtisodiy moʻjiza“ga olib keldi. Ushbu tez kengayish natijasida 1987-yilda Italiya Buyuk Britaniya iqtisodiyotidan oʻzib ketdi (il sorpasso nomi bilan tanilgan voqea), AQSh, Yaponiya va Gʻarbiy Germaniyadan keyingi dunyodagi toʻrtinchi eng boy davlatga aylandi[80]. Milan fond birjasi oʻz kapitalizatsiyasini bir necha yil ichida besh baravar oshirdi[81].

Ammo, 1980-yillardagi Italiya iqtisodiyoti muammo tugʻdira boshladi: iqtisodiyot portlayotgan edi va kuchli eksport tufayli gullab-yashnayotgandi, ammo bu oʻsishni barqaror boʻlmagan fiskal defitsitlar taʼminlayotgandi[80]. 1990-yillarda yangi Maastrixt mezonlari davlat qarzini jilovlash zaruriyatini oshirdi, davlat qarzi 1992-yilda YaIMning 104 foizini tashkil etdi[82]. Natijada cheklovchi iqtisodiy siyosat allaqachon davom etayotgan global inqirozning taʼsirini yanada kuchaytirdi. 1990-yillar oxirida qisqa muddatli tiklanishdan soʻng, yuqori soliq stavkalari va qizil lentalar mamlakatni 2000-2008-yillar oraligʻida turgʻunlikka olib kirdi[83][84].

Buyuk inqiroz

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Italiya real choraklik YAIM
Italiya, Fransiya, Germaniya va Britaniyaning 1970-2008-yillardagi har bir kishi uchun YAIM
Italiya bondlari
Yevropa qarz inqirozi in 2011
negativ foiz stavkalar 2015-2022
  50 yillik
  20 yillik
  10 yillik
  2 year
  1 yillik
  3 oylik

Italiya 2008-2009-yillardagi Buyuk inqiroz va undan keyingi Yevropa qarz inqirozidan eng koʻp zarar koʻrgan mamlakatlardan biriga aylandi. Umuman olganda, milliy iqtisodiyot butun davr mobaynida 6,76 foizga qisqardi. Inqiroz jami yetti chorak davom etdi[85]. 2011-yil noyabr oyida Italiyaning 10 yillik obligatsiyalari uchun daromadi 6,74 foizni tashkil etdi. Bu esa Italiyani xalqaro moliya bozorlariga kirish huquqini yoʻqotishi mumkin boʻlgan 7 foiz darajasiga juda yaqin edi. Eurostat maʼlumotlariga koʻra, 2015-yilda Italiya davlat qarzi YaIMning 128 foizini tashkil etdi va bu Gretsiyadan keyingi (175 foiz bilan) ikkinchi yirik qarz nisbatiga ega davlatga aylandi[86]. Biroq, Italiya davlat qarzining katta qismi italyan fuqarolari tomonidan egalik qilinardi va nisbatan yuqori darajadagi xususiy jamgʻarmalar va past darajadagi xususiy qarzdorlik uni Yevropaning ogʻir ahvoldagi iqtisodiyotlari orasida eng xavfsiziga aylantiradi[87][88]. Qarz inqirozining oldini olish va oʻsishni boshlash uchun turtki sifatida iqtisodchi Mario Monti boshchiligidagi milliy birlik hukumati kamomadni kamaytirishga qaratilgan, ammo 2012- va 2013-yillarda mamlakatni ikki barobar inqirozga olib kirgan keng qamrovli tejamkorlik choralarini amalga oshirdi va koʻplab iqtisodchilar tomonidan tanqidga uchradi[89][90].

Iqtisodiy tiklanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2014-2019-yillar oraligʻida iqtisodiyot asosan kuchli eksport tufayli Buyuk inqiroz davrida yuzaga kelgan halokatli yoʻqotishlardan qisman tiklandi. Ammo oʻsish sur’atlari Yevro hudud oʻrtacha koʻrsatkichlaridan ancha past boʻlib qolmoqda. 2019-yilda Italiya YaIMi 2008-yildagi darajadan 5 foizga past boʻldi[91].

COVID-19 pandemiyasining iqtisodiy taʼsiri (2020-2021)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Umbridagi dala maydoni. Fonida Assisi Avliyo Fransisk bazilikasi

2020-yil fevral oyidan boshlab Italiya COVID-19 pandemiyasidan eng katta zarar koʻrgan Yevropa davlatiga aylandi[92]. Mamlakatdagi iqtisodiy faoliyatning koʻp qismi toʻxtashi natijasida iqtisodiyot katta zarba oldi. Uch oy oʻtgach, 2020-yil may oyining oxirida pandemiya qoʻlga olindi va iqtisodiyot, ayniqsa ishlab chiqarish sektori tiklana boshladi. Umuman olganda, garchi YaIM koʻpchilik Gʻarb mamlakatlarida boʻlgani kabi keskin pasaygan boʻlsa ham, u kutilganidan ancha chidamli boʻlib boʻlib chiqdi[93][94]. Italiya hukumati COVID-19 ga qarshi kurashish uchun BTP Futura deb nomlangan[95] maxsus gʻaznachilik vekselini chiqardi va pandemiyaga qarshi Yevroittifoqning javobini kutib turdi[96]. 2020-yil iyul oyida Yevropa Kengashi 750 milliard yevro miqdoridagi Next Generation EU fondini maʼqulladi[97], shundan 209 milliard yevro Italiyaga ajratilishi belgilandi[98].

Valyuta

[tahrir | manbasini tahrirlash]
100 liralik tanga, 1956-yil, orqa qismida uzun nayza ushlab turgan maʼbuda Minerva va zaytun daraxti tasvirlangan

Italiya tarixida turli xil tangalar mavjud boʻlgan, ularning tarixi ming yillarga borib taqaladi. Italiya valyuta nuqtai nazaridan taʼsiri katta boʻlgan: XIII asrda Florensiyada zarb qilingan oʻrta asrlardagi Florentin florini Yevropa tarixidagi eng koʻp qoʻllangan va Gʻarb tarixidagi eng muhim tangalardan biri boʻlgan[99], Venetsiya sekvini esa 1284-1797-yillarda zarb qilingan va Oʻrta yer dengizi tijorat markazlaridagi eng nufuzli oltin tanga hisobgan[100].

Italiyaning birinchi tangalari Magna Graecia va Etrusk sivilizatsiyalari tomonidan ishlatilinganiga qaramay, Rimliklar Italiya boʻylab keng tarqalgan valyutani joriy qilgan. Koʻpgina zamonaviy tangalardan farqli oʻlaroq, Rim tangalari oʻziga xos qiymatga ega edi[101]. Erta zamonaviy Italiya tangalari, ayniqsa oʻnlik tangalarda, fransuz franklariga uslub jihatidan juda oʻxshash edi. Chunki tangalar Napoleon Italiya Qirolligi davrida zarb etilgandi. Tangalar 0,29 gramm oltin yoki 4,5 gramm kumushga teng edi[102].

Italiya asrlar davomida koʻplab tarixiy davlatlarga boʻlinganligi sababli, ularning barchasi turli xil tanga tizimlariga ega edi, ammo 1861-yilda mamlakat birlashganda, italyan lirasi ularning oʻrniga keldi va 2002-yilgacha amal qildi[103]. Lira atamasi Gʻarbiy Yevropa va boshqa mintaqalarda VIII asrdan XX asrgacha qoʻllangan Karolingian pul tizimining eng yirik birligi boʻlgan libra soʻzidan kelib chiqqan[104]. 1999-yilda yevro Italiyadagi hisoblash birligiga aylandi va 1 yevro = 1,936.27 lira kursi boʻyicha yevroning milliy subyektiga aylandi, 2002-yilda naqd pul sifatida yevro bilan almashtirildi.

Umumiy koʻrinish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maʼlumotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyidagi jadvalda 1980-2021 yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar koʻrsatilgan (2022-2027 yillardagi XVJ xodimlari). Inflatsiya 5% dan past boʻlsa, yashil rangda koʻrsatilgan[105].

Yil YaIM

(mlrd. AQSh$XQP)

Jon boshiga YaIM

(AQSh$ XQP)

YaIM

(mlrd. AQSh$nominal)

GDP per capita

(AQSh$ nominal)

YaIM

oʻsishi (real)

Inflatsiya darajasi

(%)

Ishsizlik
(%)
[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Davlat qarzi

(YaIM dagi ulushi %)

1980 614.4 10,895.8 482.7 8,559.5 3.1% ▲21.8% 7.4% n/a
1981 676.3 11,973.7 Decrease437.7 Decrease7,749.8 0.6% ▲19.5% ▲7.6% n/a
1982 719.2 12,723.3 Decrease432.6 Decrease7,652.9 0.2% ▲16.5% ▲8.3% n/a
1983 754.2 13,334.6 448.9 7,936.2 0.9% ▲14.7% ▼7.4% n/a
1984 805.0 14,231.6 Decrease443.5 Decrease7,840.8 3.0% ▲10.7% ▲7.8% n/a
1985 852.2 15,060.2 458.0 8,093.6 2.6% ▲9.0% ▲8.2% n/a
1986 893.0 15,777.1 648.7 11,461.2 2.7% ▲5.8% ▲8.9% n/a
1987 943.1 16,664.2 814.2 14,385.8 3.1% 4.7% ▲9.6% n/a
1988 1,015.7 17,942.2 902.0 15,934.2 4.0% ▲5.1% ▲9.7% 95.2%
1989 1,089.9 19,238.7 938.1 16,560.6 3.3% ▲6.2% ▬9.7% ▲97.9%
1990 1,153.1 20,338.1 1,170.8 20,651.8 2.0% ▲6.4% ▼8.9% ▲101.1%
1991 1,209.2 21,309.8 1,236.8 21,795.7 1.4% ▲6.2% ▼8.5% ▲104.7%
1992 1,245.7 21,941.9 1,312.4 23,116.6 0.7% ▲5.0% ▲8.8% ▲112.3%
1993 1,264.6 22,255.4 Decrease1,055.3 Decrease18,572.9 Decrease-0.8% 4.5% ▲9.8% ▲123.4%
1994 1,318.4 23,193.6 1,088.5 19,149.5 2.1% 4.2% ▲10.6% ▲130.1%
1995 1,382.1 24,314.4 1,175.3 20,675.3 2.7% ▲5.4% ▲11.2% ▼119.4%
1996 1,425.3 25,073.3 1,312.8 23,094.4 1.3% 4.0% ▬11.2% ▼119.1%
1997 1,476.4 25,957.8 Decrease1,243.2 Decrease21,858.5 1.8% 1.8% ▬11.2% ▼116.8%
1998 1,520.0 26,712.1 1,271.7 22,348.1 1.8% 2.0% ▲11.3% ▼114.1%
1999 1,566.5 27,526.6 Decrease1,253.7 Decrease22,029.7 1.6% 1.7% ▼10.9% ▼113.3%
2000 1,662.7 29,208.9 Decrease1,147.2 Decrease20,153.1 3.8% 2.6% ▼10.1% ▼109.0%
2001 1,733.3 30,429.9 1,168.0 20,505.9 2.0% 2.3% ▼9.1% ▼108.9%
2002 1,764.8 30,964.9 1,275.9 22,386.3 0.3% 2.6% ▼8.6% ▼106.4%
2003 1,802.1 31,513.1 1,577.2 27,580.5 0.1% 2.8% ▼8.5% ▼105.5%
2004 1,876.8 32,577.2 1,805.7 31,342.8 1.4% 2.3% ▼8.0% ▼105.1%
2005 1,951.5 33,621.3 1,859.2 32,031.4 0.8% 2.2% ▼7.8% ▲106.6%
2006 2,047.8 35,131.2 1,949.7 33,448.1 1.8% 2.2% ▼6.9% ▲106.7%
2007 2,134.4 36,478.4 2,213.4 37,828.3 1.5% 2.0% ▼6.2% ▼103.9%
2008 2,154.4 36,513.9 2,408.4 40,819.0 Decrease-1.0% 3.5% ▲6.8% ▲106.2%
2009 Decrease2,053.7 Decrease34,561.9 Decrease2,197.5 Decrease36,982.8 Decrease-5.3% 0.8% ▲7.9% ▲116.6%
2010 2,114.0 35,415.9 Decrease2,137.8 Decrease35,815.6 1.7% 1.6% ▲8.5% ▲119.2%
2011 2,173.2 36,250.6 2,294.6 38,276.0 0.7% 2.9% ▲8.6% ▲119.7%
2012 Decrease2,172.4 Decrease36,143.0 Decrease2,088.3 Decrease34,743.8 Decrease-3.0% 3.3% ▲10.9% ▲126.5%
2013 2,187.4 36,288.5 2,142.0 35,535.0 Decrease-1.8% 1.2% ▲12.4% ▲132.5%
2014 2,200.3 36,460.7 2,162.6 35,836.2 Decrease0.0% 0.2% ▲12.8% ▲135.4%
2015 2,241.5 37,175.6 Decrease1,836.8 Decrease30,463.7 0.8% 0.1% ▼12.0% ▼135.3%
2016 2,420.4 40,230.7 1,876.6 31,190.8 1.3% -0.1% ▼11.7% ▼134.8%
2017 2,529.5 42,111.5 1,961.1 32,648.8 1.7% 1.3% ▼11.3% ▼134.2%
2018 2,613.9 43,610.3 2,092.9 34,917.6 0.9% 1.2% ▼10.6% ▲134.4%
2019 2,674.0 44,702.9 Decrease2,011.5 Decrease33,627.9 0.5% 0.6% ▼9.9% ▼134.1%
2020 Decrease2,461.9 Decrease41,279.1 Decrease1,891.1 Decrease31,707.1 Decrease-9.0% -0.1% ▼9.3% ▲155.3%
2021 2,734.6 46,164.6 2,101.3 35,472.8 8.3% 1.9% ▲9.5% ▼150.9%
2022 3,022.2 51,061.8 Decrease1,996.9 Decrease33,739.8 3.9% ▲8.7% ▼8.8% ▼147.2%
2023 3,124.4 52,825.3 Decrease1,991.0 Decrease33,662.3 0.9% ▲5.2% ▲9.4% ▼147.1%
2024 3,232.6 54,681.4 2,059.4 34,835.9 1.3% 1.7% ▼9.3% ▼146.1%
2025 3,328.6 56,320.8 2,133.1 36,092.6 1.1% 2.1% ▼9.2% ▼144.9%
2026 3,428.0 58,024.2 2,213.7 37,470.1 1.1% 2.0% ▼9.1% ▼143.5%
2027 3,520.3 59,611.0 2,289.8 38,774.6 0.7% 2.0% ▼9.0% ▼142.5%
Aholi jon boshiga real YaIM ning oʻsishi, 1900 dan 2018 gacha

Kompaniyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yil Fortune Global 500 roʻyxatidagi italyan kompaniyalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu roʻyxat 2019-yilgi Fortune Global 500 roʻyxatidagi 6 ta Italiya kompaniyasini koʻrsatadi. Fortune Global 500 dunyodagi eng yirik kompaniyalarni yillik daromadi boʻyicha tartiblaydi. Quyidagi raqamlar AQSh dollarida va 2018-moliya yili uchun koʻrsatilgan[28]. Shuningdek, har bir kompaniyaning bosh ofisi joylashuvi, sof foydasi va sanoat sektori ham koʻrsatilgan.

Fortune 500

oʻrni

Nomi Sanoati Aylanma

(AQSh$ million)

Foyda

(AQSh$ million)

Ishchilar Bosh qarorgohi
1 83 Eni Oil and gas 90,800 4,869 31,701 Rim
2 89 Enel Electric utility 89,306 5,651 69,272 Rim
3 92 Assicurazioni Generali Insurance 88,157 2,725 70,734 Trieste
4 315 Intesa Sanpaolo Finance 39,051 4,800 92,117 Turin
5 355 Poste italiane Logistics 35,071 1,651 132,388 Rim
6 425 UniCredit Banking 29,332 4,594 86,786 Milan

2022-yilda Italiyada eng koʻp kompaniyalar xizmat koʻrsatish sektorida roʻyxatdan oʻtgan, ularning soni 654,065 ni tashkil etadi. Undan keyin chakana savdo va moliya, sugʻurta va koʻchmas mulk sektorlari 519,448 va 348,881 lik koʻrsatkich bilan joylashgan[106].

Boylik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Stefano Pessina

Italiyada sof boyligi 1 million dollardan oshadigan 1,4 milliondan ortiq odam bor. 11,857 trillion dollar miqdoridagi umumiy milliy boylik mavjud boʻlib, u dunyodagi 5-eng katta umumiy sof boylikni tashkil qiladi (bu dunyo boyligining 4,92% qismidir)[107]. 2013-yilgi Credit Suisse Global Boylik Maʼlumotnomasiga koʻra, kattalar uchun oʻrtacha boylik 138,653 dollar (dunyoda 5-oʻrin)[107], Allianz Global Boylik Hisobotiga koʻra esa, har bir kishiga toʻgʻri keladigan sof moliyaviy boylik 45,770 yevro (dunyoda 13-oʻrin) deb baholanadi[108].

Quyida Forbes tomonidan 2017 yilda tuzilgan va nashr etilgan boylik va aktivlarni yillik baholash asosida tuzilgan eng boy 10 ta italyan milliarderlari roʻyxati[109].

Oʻrni (Dunyo) Oʻrni (Italiya) Nomi Sof boyligi ($mlrd) Asosiy manbasi Asosiy yoʻnalishi
29 1 Maria Franca Fissolo Ferrero & family 25.2 Ferrero SpA Oziq-ovqat
50 2 Leonardo Del Vecchio 17.9 Luxottica Koʻzoynaklar
80 3 Stefano Pessina 13.9 Walgreens Boots Farmasevtika tarmogʻi
133 4 Massimiliana Landini Aleotti 9.5 Menarini Farmasevtika
199 5 Silvio Berlusconi 7.0 Fininvest Moliyaviy xizmatlar
215 6 Giorgio Armani 6.6 Armani Moda
250 7 Augusto & Giorgio Perfetti 5.8 Perfetti Van Melle Qandolatchilik
385 8 Paolo & Gianfelice Rocca 3.4 Techint Konglamerat
474 9 Giuseppe DeʻLonghi 3.8 DeʻLonghi Kichik jihozlar
603 10 Patrizio Bertelli 3.3 Prada Kiyimlar

Hududiy maʼlumotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
2018-yil aholi jon boshiga YaIM ga koʻra italiya viloyatlari xaritasi
2022-yil Italiyaning Yalpi ichki mahsuloti[110][111]
Oʻrin Hudud YaIM €m 2015 YaIM €m Mamlakatdagi ulushi % € aholi jon boshiga (2022)
–  Italiya 1,946,479 1,645,439 100.00 34
1 Lombardia 439,986.38 357,200 21.71 0
2 Latsio 212,911.42 192,642 11.09 0
3 Veneto 180,173.48 151,634 9.21 0
4 Emilia-Romagna 176,844.9 149,525 9.08 0
5 Piedmont 145,913.79 127,365 7.74 0
6 Tuscany 128,308.37 110,332 6.70 0
7 Campania 119,467.68 100,544 6.11 0
8 Sitsiliya 97,124.1 87,383 5.31 0
9 Apulia 85,960.7 72,135 4.38 0
10 Liguria 53,854.51 47,663 2.90 0
11 Marche 45,859.37 40,593 2.47 0
12 Friuli-Venezia Giulia 43,048.67 35,669 2.17 0
13 Sardiniya 37,978.08 32,481 1.97 0
14 Calabria 36,081.42 32,795 1.99 0
15 Abruzzo 34,572.45 32,592 1.98 0
16 South Tyrol 29,106.27 - 56,900
17 Umbria 24,264.04 21,438 1.30 0
18 Trentino 24,002.76 - 46,100
19 Basilicata 15,252.69 11,449 0.69 0
20 Molise 7,219.42 6,042 0.36 0
21 Aosta Valley 5,404.03 4,374 0.27 0

Janubiy masala

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1871 yilda Italiya provinsiyalarining sanoatlashtirish normallashtirilgan indeksi (milliy oʻrtacha 1,0). Manba: Italiya banki.
  Over 1.4
  From 1.1 to 1.4
  From 0.9 to 1.1
  Up to 0.9
Dunyodagi Italiya diasporasi xaritasi

Italiya birlashgandan keyingi oʻn yilliklarda mamlakatning shimoliy hududlari, xususan Lombardiya, Piemont va Liguriya sanoatlashtirish va iqtisodiy rivojlanish jarayonini boshladi, janubiy hududlar esa ortda qolib ketdi[112]. Mamlakat birlashgan paytda, janubda tadbirkorlar yetishmas edi, yer egalari esa koʻpincha oʻz fermer xoʻjaliklarida emas, balki shaharlarda muqim yashayotgan edi va ular yerlarini boshqarish uchun menejerlarga topshirgan edi. Boshqaruvchilar esa yerlarni maksimal darajada foydalanishga intilmagan[113]. Yer egalari qishloq xoʻjaligi uskunalariga emas, balki xavfsizroq davlat obligatsiyalariga sarmoya kiritgan[114].

Janubiy Italiyada mamlakatning birlashishi feodal yer tizimini tugatdi, bu tizim ayniqsa yer aristokratlar, diniy tashkilotlar yoki qirolning oʻzgarmas mulki boʻlgan joylarda oʻrta asrlardan beri saqlanib qolgan edi. Biroq, feodalizmning parchalanishi va yerlarning qayta taqsimlanishi janubdagi kichik fermerlarning oʻz yerlariga ega boʻlishiga yoki foyda olishiga olib kelmadi. Koʻplar yersiz qoldi va yerlar merosxoʻrlar orasida boʻlinganligi sababli tobora kamayib bordi. Shu sababli tobora kamroq hosildor boʻlib boraverdi[114].

Shimoliy va janubiy Italiya oʻrtasidagi bu tafovut „janubiy masala“ nomini oldi va mamlakat birlashgandan keyin hukumatlar tomonidan tanlangan mintaqaviy siyosatlar tufayli yuzaga keldi[115]. Masalan, 1887-yildagi protektsionist islohot 1880-yillarda past narxlar bilan ezilgan arborikulturani himoya qilish oʻrniga, iqtisodiy liberal yillardan davlat aralashuvi tufayli omon chiqqan Po vodiysidagi bugʻdoychilik va shimoldagi toʻqimachilik va ishlab chiqarish sanoatlarini himoya qildi[116]. Xuddi shunday mantiq paroxod qurilishi va navigatsiya sohalarida monopol huquqlarni berish, ayniqsa 1861-1911 yillar orasidagi umumiy davlat xarajatlarining 53% ni tashkil etgan temir yoʻl sektoriga davlat xarajatlarini taqsimlashda ham qoʻllandi[117].

Davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun zarur boʻlgan resurslar juda nomutanosib yer mulki soliqlari orqali olingan. Bu rivojlangan bank tizimi boʻlmagan sektorlarning asosiy jamgʻarma manbalariga taʼsir koʻrsatgan[118]. Hukumat yerning rentabelligini baholay olmaganligi sababli mintaqaviy kadastrlar oʻrtasidagi katta tafovutlar yuzaga keldi[119]. Ushbu siyosat tufayli katta mintaqaviy tafovutlar shakllandi. Ushbu siyosat markaziy davlat va Janubiy aholi oʻrtasidagi munosabatlarni buzdi. Bu holatning asosiy sabablari 1864-yilgacha taxminan 20,000 kishini qurbon qilgan Brigandage fuqarolar urushi va hududni militarizatsiyalanishni, soʻngra 1892-yildan 1921-yilgacha boʻlgan davrda emmigratsiyani ragʻbatlantirish edi[120].

Shimol va janub tafovuti til farqlari bilan yanada kuchaydi. Janubliklar lotin tili va boshqa manbalardan mustaqil ravishda shakllangan Sitsiliya tilida gapirgan. Sitsiliya tili Toskan shevasi rasmiy italyan tili („standart italyan“) sifatida tan olinishidan avval paydo boʻlgandi . Sitsiliya tili oʻzining lugʻati, sintaksisi va grammatik qoidalari bilan toʻliq, alohida til boʻlib, grammatik qoidalari standart italyan tilidan osonroqdir. Ammo uning italyan tiliga oʻxshashligi sababli, shimolliklar uni italyan tilining notogʻri shevasi deb talqin qilgan va uni „kambagʻal va johillarning shevasi“ deb masxara qilishgan. Bu shimolliklarning „italyan tilida toʻgʻri gapirmaydigan“ janubliklarga qarshi davom etayotgan xurofotlariga olib keldi.

Benito Mussolini qudratga kelgandan soʻng, „Temir prefekt“ Cesare Mori janubda gullab-yashnayotgan kuchli jinoyatchi tashkilotlarga qarshi kurashishga urindi va maʼlum darajada muvaffaqiyatga ham erishdi. Fashistlar siyosati Italiya imperiyasini yaratishga qaratilgan edi va janubiy Italiya portlari mustamlakalarga boʻlgan barcha savdo-sotiq uchun strategik ahamiyatga ega edi. Ikkinchi Jahon urushi davrida Janubiy Italiya bosib olinganidan keyin ittifoqchilar fashistlar davrida yoʻqolgan mafiya oilalarining hokimiyatini tiklab, ularning taʼsiridan ommaviy tartibni saqlab qolish uchun foydalangan[121]. Mussolini, shuningdek, maktablarda standart italyan tilini oʻqitishni talab qiluvchi qonunlarni joriy qildi va butun mamlakat boʻylab mahalliy italyan shevalaridan va shuningdek, Sitsiliya tilidan foydalanishni toʻxtatishga undadi.

1950-yillarda janubni sanoatlashtirish uchun bosh reja sifatida Cassa per il Mezzogiorno tashkil etilgan boʻlib, bu ikki yoʻl bilan amalga oshirilishi maqsad qilingan: 120,000 ta yangi kichik yer maydonlarini yaratish orqali yer islohotlari va hukumat investitsiyalarining 60 foizi janubga sarflanishi, shunday qilib, yangi kapitalni jalb qilish, mahalliy firmalarni qoʻllab-quvvatlash va ish bilan taʼminlash orqali janubiy iqtisodiyotini rivojlantirishni koʻzda tutgandi. Biroq, maqsadlar koʻp hollarda amalga oshmadi va natijada janub tobora koʻproq subsidiya oladigan va davlatga bogʻliq, xususiy oʻsishni yarata olmaydigan mintaqaga aylandi[122].

Shimol va Janub oʻrtasidagi nomutanosiblik 1960-yillarda va 1970-yillarda davlat ishlari yaratilishi, agrar va maktab islohotlarini amalga oshirish[123], sanoatlashtirishni kengaytirish va aholining yashash sharoitlarini yaxshilash orqali qisqartirildi. Biroq, bu yaqinlashuv jarayoni 1980-yillarda toʻxtab qoldi. Hozirgi kunga kelib, Janubning jon boshiga YaIM markaziy-shimoldagi YaIM ning atigi 58% ni tashkil qiladi[124], ammo bu farq oʻrtacha yashash narxi Shimoldagidan 10-15% pastroq (kichik shaharchalar va yirik shaharlar oʻrtasidagi farq yanada katta) ekanligi tufayli qisqaradi[125]. Janubda ishsizlik darajasi Shimoldagidan 2 marta koʻp (6,7% ga 14,9%)[126]. Censis tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot Janubiy Italiyadagi jinoyatchilik tashkilotlarining keng tarqalganligini janubiy Italiya qoloqligining sababi sifatida koʻrsatdi va ularning mavjudligi tufayli 1981-2003 yillar orasida janubda boylikning yillik yoʻqolishini 2,5% ga baholandi va ushbu guruhlar yoʻq boʻlganda janubning jon boshiga YaIM i Shimolniki bilan tenglashgan boʻlar edi[127].

Iqtisodiy sektorlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Langhe va Montferrat, Piedmontdagi uzumzorlar. Italiya dunyodagi eng yirik vino ishlab chiqaruvchisi (global bozordan 22% ulush) boʻlib, dunyodagi eng keng koʻlamli mahalliy uzum navlariga ega davlat hisoblanadi[43][128][129].

Soʻnggi milliy qishloq xoʻjaligi koʻrsatkichlariga koʻra, 2010-yilda Italiyada 1,6 million fermer xoʻjaliklari mavjud boʻlgan (2000 yildan beri −32,4%) va ular 12,700,000 ga yoki 31,382,383 akr yer maydonini egallagan (ularning 63% Janubiy Italiyada joylashgan)[130]. Aksariyat fermer xoʻjaliklari (99%) oilaviy boshqaruvda boʻlib, ular juda kichik, oʻrtacha 8 ga (20 akr) hajmda[130]. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan umumiy maydonning (oʻrmonchilik kiritilmagan) don ekinlari 31%, zaytun bogʻlari 8,2%, uzumzorlar 5,4%, tsitrus bogʻlari 3,8%, shakar lavlagi 1,7% va bogʻdorchilik 2,4% ni tashkil qiladi. Qolgan qismi asosan yaylovlar (25,9%) va yem-xashak ekinlariga (11,6%) ajratilgan[130]. Italiya shimoliy qismida asosan makkajoʻxori, guruch, shakar lavlagi, soya, goʻsht, meva va sut mahsulotlari ishlab chiqariladi, janub esa bugʻdoy, zaytun va sitrus mevalarga ixtisoslashgan. Chorvachilikka kelsak, 6 million bosh mollar, 8,6 million bosh choʻchqalar, 6,8 million bosh qoʻylar va 0,9 million bosh echkilar mavjud[130]. Italiya baliqchilik sanoatining yillik umumiy mahsuloti, shu jumladan qobiq va mollyuskalar, taxminan 480,000 tonnani tashkil qiladi.

Italiya dunyodagi eng yirik vino ishlab chiqaruvchisidir. Jumladan zaytun yogʻi, mevalar (olma, zaytun, uzum, apelsin, limon, nok, oʻrik, findiq, shaftoli, olcha, olxoʻri, qulupnay va kivi) va sabzavotlar (ayniqsa, artishok va pomidor) ishlab chiqaruvchi yetakchi davlatlardan biri hamdir. Eng mashhur italyan vinolari Toskana Chianti va Piedmont Barolo hisoblanadi. Boshqa mashhur vinolar qatoriga Barbaresco, Barbera dʻAsti, Brunello di Montalcino, Frascati, Montepulciano d’Abruzzo, Morellino di Scansano, Amarone della Valpolicella DOCG va gazli vinolar Franciacorta va Prosecco kiradi. Italiya ayniqsa yuqori sifatli mollar, xususan, ilgari aytib oʻtilgan vinolar va mahalliy pishloqlarni ishlab chiqarishda ixtisoslashgan va koʻpincha ularni sifat kafolati yorliqlari DOC/DOP ostida himoya qiladi. Bu geografik koʻrsatkich sertifikati Yevropa Ittifoqi tomonidan beriladi va past sifatli ommaviy ishlab chiqarilgan soxta mahsulotlar bilan aralashmasligi uchun muhim hisoblanadi.

Darhaqiqat, italyan oshxonasi dunyo boʻylab eng mashhur va koʻp andoza olinadigan oshxonalardan biridir[131]. Baʼzi ingredientlarning Italiya tashqarisida kamligi yoki umuman mavjud emasligi, shuningdek, soxtalashtirish (yoki oziq-ovqat firibgarligi) Italiya ingredientlarining toʻliq tabiiyligini yoʻqotishga olib keladi[132]. Ushbu hodisa barcha qitʼalarda keng tarqalgan boʻlib, "Italian Sounding" nomi bilan mashhur boʻlib, bu soʻzlar, shuningdek, rasmlar, ranglar kombinatsiyalari (Italiya trikolori), geografik maʼlumotlar, brendlar va boshqa Italiya oshxonasiga hech qanday aloqasi boʻlmagan oziq-ovqat mahsulotlarini ilgari surish va bozorda sotish uchun ishlatiladi[133].

Ikkinchi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Eni dunyoning eng yirik neft va gaz kompaniyalaridan biri hisoblanadi[134].
Italiyada ishlab chiqarilgan Arduino Uno MCU platasining dunyo boʻylab mashhurligi ortib bormoqda.[135]

Italiya dunyoning oltinchi eng yirik ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi[39]. Italiyada boshqa hajmdagi iqtisodiyotlarga qaraganda kamroq global transmilliy korporatsiyalar mavjud, ammo koʻp sonli kichik va oʻrta korxonalar mavjud boʻlib, ular koʻpincha klasterlarda joylashgan va Italiya sanoatining asosini tashkil etadi[136]. Bu ishlab chiqarish sektorini koʻpincha kichik bozor va hashamatli mahsulotlar eksportiga yoʻnaltiradi, bu esa miqdor boʻyicha raqobatda ustunlik bermasa-da, ammo mahsulotlarining yuqori sifati tufayli past ish haqiga asoslangan rivojlanayotgan iqtisodiyotlar bilan raqobatlashishga koʻproq imkon beradi[137].

Sanoat tumanlari mintaqaviylashtirilgan: shimoli-gʻarbda „sanoat uchburchagi“ (Milan-Turin-Genoa) deb nomlangan hududda zamonaviy yirik sanoat guruhi mavjud boʻlib, bu yerda mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviakosmik ishlab chiqarish va kema qurilishi sohalarida intensiv ishlab chiqarish mavjud; shimoli-sharqda, asosan, oilaviy korxonalarga asoslangan ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish hududida, asosan, texnologiyasi pastroq, ammo hunarmandchilikda yuqori darajadagi kichik va oʻrta korxonalar mavjud boʻlib, ular mashinasozlik, kiyim-kechak, charm mahsulotlari, poyabzal, mebel, toʻqimachilik, dastgohlar, ehtiyot qismlar, maishiy texnika va zargarlik buyumlariga ixtisoslashgan. Markaziy Italiyada asosan kichik va oʻrta korxonalar mavjud boʻlib, ular toʻqimachilik, charm, zargarlik buyumlari, shuningdek, mashinasozlik mahsulotlariga ixtisoslashgan[136][138] . 2015-yilda Edison Foundation va Confindustria tomonidan Yevropaning eng sanoatlashgan hudulari boʻyicha oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, Yevropaning eng sanoatlashgan beshta hududdan uchtasi Italiyada joylashgan. Brescia sanoat tomonidan yaratilgan qoʻshimcha qiymat boʻyicha Yevropaning birinchi hududi boʻlib, sanoat tomonidan yaratilgan qoʻshimcha qiymati 10 milliard yevrodan ortadi[139].

Italiyada avtomobil sanoati ishlab chiqarish sektorining muhim qismi boʻlib, 2015-yilda 144,000 dan ortiq firma va qariyb 485,000 ish bilan band boʻlgan odam mavjud edi[140] va u Italiya YaIMining 8,5% ni tashkil qiladi[141]. Italiya avtomobil sanoati eng yaxshi avtomobil dizaynlari va kichik shahar avtomobillari, sport va super avtomobillari bilan tanilgan. Italiya Yevropada va dunyoda muhim avtomobil ishlab chiqaruvchilardan biridir. Bugungi kunda Italiya avtomobil sanoati deyarli toʻliq Fiat Group (hozirda Stellantis korporatsiyasiga kiritilgan) tomonidan boshqariladi. Oʻzining asosan ommaviy bozor modellari bilan bir qatorda Stellantis Fiat, yuqori darajadagi Alfa Romeo va Lancia brendlari hamda ekzotik Maserati brendiga ega. Hasamatli avtomobillar, masalan, Ferrari, Lamborghini, Maserati va Ducati mototsikllari ham Emilia-Romagna mintaqasida ishlab chiqariladi. Italyan avtomobillari yillik Yevropaning Yilning Eng Yaxshi Avtomobili mukofotini bir necha bor qoʻlga kiritgan (Fiat bu mukofotni boshqa har qanday ishlab chiqaruvchidan koʻproq yutgan), shuningdek, Dunyoda Yilning Eng Yaxshi Avtomobili mukofotini ham qoʻlga kiritgan.

Uchinchi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Palazzo Mezzanotte in Milan, the seat of the Italian Bourse
The Amalfi Coast, one of Italy’s major tourist destinations[142]

Italiyada xizmat koʻrsatish sohasi iqtisodiyotning eng muhim sektori hisoblanadi, ham ishchilar soni boʻyicha (umumiy ishchi sonining 67%) ham qoʻshilgan qiymat boʻyicha (71%)[143]. Bundan tashqari, bu sektor eng dinamik hisoblanadi: bugungi kunda Italiyada faoliyat yuritayotgan 5 milliondan ortiq kompaniyalarning 51% dan ortigʻi xizmat koʻrsatish sektoriga tegishli boʻlib, ushbu sektorda yangi tashkil etilgan kompaniyalarning 67% dan ortigʻi mavjud[144]. Italiyada juda muhim boʻlgan faoliyatlar turizm, savdo, aholiga va bizneslarga koʻrsatiladigan xizmatlar (rivojlangan uchinchi sektor) hisoblanadi.

2006-yilda asosiy sektoral maʼlumotlar: savdo sohasida 1 600 000 korxona mavjud boʻlib, bu Italiya tadbirkorlik tuzilmasining 26% ni tashkil etadi va 3 500 000 dan ortiq ishchi kuchini oʻz ichiga oladi. Transport, aloqa, turizm va koʻchada ovqatlanish sohalarida 582 000 dan ortiq korxonalar, yaʼni tadbirkorlik tuzilmasining 9,5% ni tashkil etadi va qariyb 3 500 000 ishchi kuchi mavjud. Biznes xizmatlari: 630 000 roʻyxatdan oʻtgan kompaniyalar, tadbirkorlik tuzilmasining 10,3% ni tashkil etadi va 2 800 000 dan ortiq ishchi kuchiga ega[144]. 2004-yilda Italiyadagi transport sektori qariyb 119,4 milliard yevro aylanma yaratgan va 935 700 kishini 153 700 korxonada ish bilan taʼminlagan.

Milanda joylashgan Italian Bourse (Italiya birjasi) Italiya fond bozoridir. U mahalliy bozorni boshqaradi va tashkil etadi, kompaniyalar va vositachilarni roʻyxatga olish va roʻyxatga olish uchun protseduralarni tartibga soladi va roʻyxatga olingan kompaniyalar uchun maʼlumotlarni kuzatib boradi[145]. 1997-yilda birja bozori xususiylashtirilgandan soʻng, Italiya birjasi tashkil etildi va 1998-yil 2-yanvarda amal qila boshladi[146]. 2007-yil 23-iyunda Italiya birjasi London Stock Exchange Group ning shoʻba korxonasiga aylandi[147]. 2018-yil aprel holatiga koʻra, Borsa Italianada roʻyxatga olingan kompaniyalar uchun umumiy kapitalizatsiya 644,3 milliard yevroni tashkil etadi, bu Italiya YaIM ning 37,8% ni tashkil etadi[148].

Italiya dunyodagi toʻrtinchi eng koʻp tashrif buyuriladigan mamlakat boʻlib, 2023-yilda jami 57 million kelishlar roʻyxatga olingan[149]. Italiyada turizmning YaIMga qoʻshgan umumiy hissasi (investitsiyalar, taʼminot zanjiri va hosil qilingan daromad) 2014-yilda 162,7 milliard yevroni (YaIMning 10,1%) tashkil etgan va 2014-yilda bevosita 1 082 000 ish oʻrni yaratgan (umumiy bandlikning 4,8%)[150]. Italiyada turistik qiziqishning omillari asosan madaniyat, oshxona, tarix, moda, meʼmorchilik, sanʼat, diniy joylar va yoʻnalishlar, toʻy turizmi, tabiiy goʻzalliklar, tungi hayot, suv osti yerlari va kurortlardir[151][152][153][154][155][156][157] . Qish va yozgi turizm Alp va Apennin togʻlarida koʻplab joylar mavjud[158], dengiz boʻyidagi turizm esa Oʻrta yer dengizi sohilidagi joylarda keng tarqalgan[159]. Italiya Oʻrta yer dengizi mintaqasida yetakchi kruiz turizmi yoʻnalishidir[160]. Kichik, tarixiy va ertaknamo Italiya qishloqlari "Italiyaning eng chiroyli qishloqlari" nomi ostida targʻib qilinadi.

Zamonaviy bank faoliyatining kelib chiqishi oʻrta asr va erta Uygʻonish davridagi Italiyaning Florensiya, Lucca, Siena, Venetsiya va Genuya kabi boy shaharlarga borib taqaladi. Bardi va Peruzzi oilalari XIV asrda Florensiyada bank faoliyatini boshqargan va Yevropaning boshqa koʻplab qismlarida filiallar ochgan[161]. Eng mashhur Italiya banklaridan biri Giovanni di Bicci deʼ Medici tomonidan 1397-yilda tashkil etilgan Medici banki boʻlgan[162]. Eng qadimgi davlat depozit banki San-Jorj banki 1407-yilda Genuyada tashkil etilgan boʻlsa[163], 1472-yilda tashkil etilgan Banca Monte dei Paschi di Siena banki dunyodagi eng qadimgi yoki uzluksiz faoliyat koʻrsatayotgan ikkinchi eng qadimgi bank hisoblanadi va Italiyadagi uchinchi yirik tijorat va chakana bank hisoblanadi[164]. Bugungi kunda moliyaviy xizmat koʻrsatish kompaniyalari orasida UniCredit bozor kapitalizatsiyasi boʻyicha Yevropaning eng yirik banklaridan biridir va Assicurazioni Generali dunyodagi daromad boʻyicha AXA dan keyin ikkinchi yirik sugʻurta guruhidir.

Banca Monte dei Paschi di Siena banki 1472 yilda tashkil etilgan boʻlib, dunyodagi eng qadimgi yoki uzluksiz faoliyat koʻrsatayotgan ikkinchi bank hisoblanadi.

Quyida umumiy aktivlar va yalpi sugʻurta mukofotlari boʻyicha asosiy Italiya banklari va sugʻurta guruhlari roʻyxati keltirilgan.

31 Dekabr 2013
Banklar[165]
Oʻrin Kompaniya Bosh qarorgohi Mablagʻlari (€ mil.)
1 UniCredit Milan 982,151
2 Intesa Sanpaolo Turin 676,798
3 Banca Monte dei Paschi di Siena Siena 197,943
4 Banco Popolare Verona 123,743
5 UBI Banca Bergamo 121,323
6 Banca Nazionale del Lavoro Rim 84,892
7 Mediobanca Milan 72,428
8 Banca Popolare dellʻEmilia Romagna Modena 61,266
9 Banca Popolare di Milano Milan 49,257
10 Cariparma Parma 48,235
Sugʻurta guruhlari[165]
Oʻrin Kompaniya Bosh qarorgohi Mablagʻlari (€ mil.)
1 Assicurazioni Generali Triyest 70,323
2 Poste Vita Rim 18,238
3 Unipol Bolonya 15,564
4 Intesa Sanpaolo Turin 12,464
5 Cattolica Assicurazioni Verona 5,208
6 Reale Mutua Assicurazioni Turin 3,847
7 Vittoria Assicurazioni Milan 1,281

Infratuzilma

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Energiya va tabiiy resurslar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Piombino shahridagi quyosh panellari. Italiya dunyodagi eng yirik qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqaruvchilardan biridir.[166]

Italiyada 2010-yilda taxminan 185 Mtoe asosiy energiyani isteʼmol qilingan[167]. Bu energiya asosan qazib olinadigan yoqilgʻilardan olingan. Eng koʻp foydalaniladigan resurslar orasida neft (asosan transport sektori uchun ishlatiladi), tabiiy gaz (elektr energiyasi ishlab chiqarish va isitish uchun ishlatiladi), koʻmir va qayta tiklanadigan energiya manbalari bor. Elektr energiyasi asosan tabiiy gazdan ishlab chiqariladi, bu esa umumiy yakuniy elektr energiyasining yarmidan koʻpini tashkil etadi. Yana bir muhim manba esa gidroelektr energiyasidir, bu 1960-yilgacha deyarli yagona elektr energiya manbai boʻlgan.

Eni, 79 mamlakatda faoliyat yuritadi, dunyodagi yettita „Supermajor“ neft kompaniyalaridan biri va dunyodagi eng yirik sanoat kompaniyalaridan biri hisoblanadi[168]. Val d’Agri hududi, Bazilikata, Yevropadagi eng katta quruqlikdagi uglevodorod koniga ega[169]. Soʻnggi yillarda asosan Po vodiysi va Adriatika dengizi offshorida oʻrtacha tabiiy gaz zaxiralari topilgan va bu mamlakatning eng muhim mineral resursidir.

Italiyaning tabiiy resurslari. Metallar koʻk rangda (Al – alyuminiy rudasi, Mn – marganets, Fe – temir rudasi, Hg – simob, PM – polimetall rudalar (Cu, Zn, Ag, Pb), PY – pirit). Qazib olinadigan yoqilgʻi manbalari qizil rangda (C – koʻmir, G – tabiiy gaz, L – lignit, P – neft). Metallsiz minerallar yashil rangda (ASB – asbest, F – flyuorit, K – kaliy tuzi, MAR – marmar, S – oltingugurt).

Italiya ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan xom ashyoning asosiy qismini va mamlakatning energiya manbalarining 80% dan ortigʻi import qilinadi (qattiq yoqilgʻilarga boʻlgan talabning 99,7% qismi, neftning 92,5%, tabiiy gazning 91,2% va elektr energiyasining 13%)[170][171] . Importga qaramligi tufayli, italiyaliklar elektr energiyasi uchun Yevropa Ittifoqidagi oʻrtacha narxdan taxminan 45% koʻproq toʻlashadi[172].

Soʻnggi oʻn yil ichida Italiya qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish boʻyicha dunyodagi eng yirik davlatlardan biriga aylandi, Yevropa Ittifoqida ikkinchi, dunyoda toʻqqizinchi oʻrinda turadi. Shamol energiyasi, gidroelektr energiyasi va geotermal energiya ham mamlakatda muhim elektr energiyasi manbalaridir. Italiya elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun geotermal energiyadan foydalangan birinchi mamlakat edi[173]. Birinchi italyan geotermal elektr stansiyasi Toskana viloyatida qurilgan va Italiyadagi barcha hozirgi faol geotermal stansiyalar shu yerda joylashgan. 2014-yilda geotermal energiya ishlab chiqarish 5,92 TWh ni tashkil etdi[174].

Quyosh energiyasining oʻzi mamlakatdagi umumiy elektr energiyasining deyarli 9% ni tashkil etadi, bu Italiyani dunyodagi quyosh energiyasi umumiy energiyadagi ulushi eng yuqori mamlakatga aylantiradi[166]. 2010-yilda qurib bitkazilgan Montalto di Castro fotoelektrik elektr stansiyasi 85 MVt quvvat bilan Italiyadagi eng yirik fotoelektrik stansiyadir. Italiyadagi boshqa yirik PV zavodlariga San Bellino (70,6 MVt), Cellino san Marko (42,7 MVt) va SantʼAlberto (34,6 MVt) kiradi[175]. Italiya elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun geotermal energiyadan foydalangan birinchi mamlakatdir[173].

Qayta tiklanadigan energiya manbalari Italiyada ishlab chiqarilgan barcha elektr energiyasining 27,5% ni tashkil etadi, gidroenergiya 12,6% ni tashkil qil-sa, quyosh energiyasi 5,7%, shamol 4,1%, bioenergiya 3,5% va geotermal 1,6% ni tashkil etadi[176]. Mamlakatning qolgan elektr energiyasiga boʻlgan talabi qazib olinadigan yoqilgʻi (38,2% tabiiy gaz, 13% koʻmir, 8,4% neft) va import orqali qoplanad[176]i.

Italiya 1980-yillarga qadar toʻrtta atom reaktorlarini boshqargan, ammo 1987-yilda Chernobil fojiasidan soʻng, italiyaliklarning aksariyati oʻtkazilgan referendumda atom energiyasidan voz kechishni maʼqulladi. Hukumat mavjud atom elektr stansiyalarini yopish va davom etayotgan loyihalar ustida ishlashni toʻxtatdi, ammo oʻzining chet eldagi atom energiya dasturini davom ettirdi. Milliy energiya kompaniyasi Enel Ispaniyada yettita atom reaktorini (Endesa orqali) va Slovakiyada toʻrtta (Slovenské elektrárne orqali) boshqaradi[177]. 2005-yilda Fransiyada atom reaktori masalasi boʻyicha Électricité de France bilan kelishuv imzoladi. [172]Ushbu kelishuvlar orqali Italiya atom energiyasidan foydalanish va reaktorlarni Italiya hududiga joylashtirmasdan loyihalash, qurish va ekspluatatsiya qilish boʻyicha bevosita ishtirok etishga muvaffaq boʻldi[172].

1970-yillarning boshlarida Italiya piritlar (Toskana Maremma), asbest (Balangero konlari), flyuorit (Sitsiliyada topilgan) va tuz ishlab chiqarish boʻyicha yetakchi davlatlardan biri edi. Shu bilan birga, u alyuminiy (Garganodan), oltingugurt (Sitsiliyadan), qoʻrgʻoshin va rux (Sardiniyadan) bilan oʻzini oʻzi taʼminlaydigan mamlakat hisoblangan[178]. Biroq, 1990-yillarning boshlariga kelib u dunyodagi yetakchilik oʻrnini yoʻqotdi va bu resurslar orqali oʻzini-oʻzi taʼminlay olmay qoldi. Italiyada temir, koʻmir yoki neftning katta zaxiralari mavjud emas. Italiya dunyodagi yetakchi pemza, pozzolana va dala shpati ishlab chiqaruvchilardan biridir[178]. Italiya, xususan, Toskana viloyatidagi Massa va Carrara karerlaridagi Carrara marmari bilan ham mashhur.

Transport

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dunyodagi birinchi avtomobil yoʻli Besnate yaqinidagi „Lakes Motorway“ (Avtostrada dei Laghi; hozirda A8 va A9 avtomobil yoʻllarining bir qismi) edi. [179][180]

2002-yilda Italiyada 668,721 km (415,524 mil) foydalanish mumkin boʻlgan avtomobil yoʻllari mavjudligi aniqlangan, ulardan 6,487 km (4,031 mil) avtomobil yoʻllari davlat mulkida boʻlib, Atlantia xususiy shirkati tomonidan boshqariladi. 2005-yilda mamlakat boʻylab taxminan 34,667,000 yoʻlovchi avtomobillari (har 1,000 kishi uchun 590 ta avtomobil) va 4,015,000 yuk tashish transport vositalari harakat qilgan[181].

Italiya dunyoda birinchi boʻlib faqatgina tezyurar poyezdlar uchun moʻljallangan avtostrada qurishni boshlagan mamlakatdir[179][180]. Avtostrada dei Laghi (Lakes Motorway) dunyodagi birinchi avtomobil yoʻli va u Milan shahridan Komo koʻli va Maggiore koʻliga tutashadi, hozirda esa A8 va A9 avtomobil yoʻllarining bir qismi hisoblanadi. Bu yoʻl Piero Puricelli tomonidan loyihalashtirilgan va yoʻl 1924-yilda ochilgan[180]. 1930-yillarning oxiriga kelib Italiya boʻylab 400 kilometrdan ortiq avtomobil yoʻllari qurilgan va ular shaharlardan qishloqlarga bogʻlangan. 2010-yilda Italiyada har 1,000 kishiga 690 ta avtomobil toʻgʻri kelgan[182].

FS ning Frecciarossa 1000 yuqori tezlikdagi poyezdi Milano Centrale temir yoʻl stansiyasida, maksimal tezligi 400 km/soat (249 mph) boʻlib,[183] bu Yevropadagi eng tez poyezdlardan biridir[184][185].

Italiya milliy temir yoʻl tarmogʻi, ayniqsa shimoliy hududda keng rivojlangan, ning umumiy uzunligi 16,862 kmni tashkil etadi, shundan 69% elektrlashtirilgan va bu tarmoqda 4,937 ta lokomotiv va temir yoʻl vagonlari harakat qiladi. Bu dunyodagi 12-eng katta temir yoʻl tarmogʻidan boʻlib, davlatga qarashli Ferrovie dello Stato shirkati tomonidan boshqariladi. Temir yoʻl izlari va infratuzilmasi esa Rete Ferroviaria Italiana tomonidan boshqariladi. Yevropada yuqori tezlikdagi temir yoʻl liniyalari birinchi marta Italiyada ochilgan va 1977-yilda Florensiya-Rim yoʻnalishining yarmidan koʻproq qismi bitib boʻlgandi. 1991-yilda TAV Italiyadagi eng muhim va gavjum transport yoʻnalishlari boʻylab (Milan-Rim-Neapol va Turin-Milan-Venetsiya) yuqori tezlikdagi temir yoʻl liniyalarini rejalashtirish va qurish uchun tashkil etildi. Yuqori tezlikdagi poyezdlar qatoriga ETR-sinfidagi poyezdlar kiradi, ulardan biri Frecciarossa 1000 400 km/soat tezlikka erisha oladi. Yuqori tezlikdagi poyezdlar uchta toifaga boʻlingan: Frecciarossa (inglizcha: qizil oʻq) poyezdlari maxsus yuqori tezlikdagi yoʻllarda maksimal 300 km/soat tezlikda harakatlanadi; Frecciargento (inglizcha: kumush oʻq) poyezdlari yuqori tezlikdagi va asosiy yoʻllarda maksimal 250 km/soat tezlikda harakatlanadi; va Frecciabianca (inglizcha: oq oʻq) poyezdlari yuqori tezlikdagi mintaqaviy liniyalarda maksimal 200 km/soat tezlikda harakatlanadi. Italiyaning qoʻshni davlatlar bilan Alp togʻlari orqali 11 ta temir yoʻl chegara oʻtish punktlari mavjud.

XXI asrda Ipak yoʻlining Italiyaga bogʻlanishi

2021-yilning oktyabr oyidan boshlab, Italiya milliy aviakompaniyasi ITA Airways boʻlib, u sobiq milliy aviakompaniya Alitalia bankrotlikdan soʻng [186]uning brendi, IATA chiptalari kodi va boshqa koʻplab aktivlarini sotib oldi[187]. ITA Airways 44 ta yoʻnalishda xizmat koʻrsatadi va sobiq Alitalia mintaqaviy shoʻba korxonasi Alitalia CityLinerni ham boshqaradi. Mamlakatda shuningdek, mintaqaviy aviakompaniyalar (masalan, Air Dolomiti), arzon narxli aviakompaniyalar va charter hamda dam olish reyslari uchun aviakompaniyalar (jumladan, Neos, Blue Panorama Airlines va Poste Air Cargo) ham mavjud. Yirik italyan yuk tashuvchi aviakompaniyalari orasida Alitalia Cargo va Cargolux Italia bor. 2011-yilda Italiya Yevropada avia yoʻlovchilar soni boʻyicha beshinchi oʻrinni egallab, taxminan 148 million yoki Yevropadagi jami yoʻlovchilarning 10 foizini tashkil etgan[188]. Mamlakatda taxminan 130 ta aeroport mavjud boʻlib, ulardan 99 tasi asfaltlangan uchish-qoʻnish yoʻlaklariga ega (shu jumladan Rimdagi Leonardo Da Vinchi va Milandagi Malpensa xalqaro aeroportlari).

Italiya koʻp asrlar davomida Ipak yoʻlining soʻnggi manzili boʻlib kelgan. Xususan, XIX asrdan boshlab Suvaysh kanali qurilishi Sharqiy Afrika va Osiyo bilan dengiz savdosini kuchaytirdi. Sovuq urush tugashi va Yevropa integratsiyasining kuchayishi bilan XX asrda tez-tez toʻxtab qolgan savdo aloqalari yana kuchaydi. 2004-yilda Italiyada 43 ta yirik dengiz porti mavjud edi, ulardan eng kattasi Genuya porti boʻlib, yuk tashish hajmi boʻyicha Oʻrta yer dengizida uchinchi oʻrinni egallagan. Osiyo va Sharqiy Afrika bilan bogʻlangan dengiz Ipak yoʻlining ahamiyati ortib borayotgani sababli, Italiya portlari Markaziy va Sharqiy Yevropa uchun soʻnggi yillarda muhim boʻlib qoldi. Bundan tashqari, tovarlar savdosi Shimoliy Yevropa portlaridan Oʻrta yer dengizi portlariga sezilarli vaqt tejash va atrof-muhitni muhofaza qilish sababli koʻchmoqda. Xususan, Oʻrta yer dengizining eng shimoliy qismida joylashgan Trieste chuqur suv porti Italiya, Osiyo va Yevropa investitsiyalarining nishoni boʻlgan[189][190][191][192][193][194]. Milliy ichki suv yoʻllari tarmogʻi 1,477 km (918 mil) kemalar harakatlanishi mumkin boʻlgan daryolar va kanallardan iborat. 2007-yilda Italiya 389,000 ga yaqin fuqarolik aviatsiya samolyotlari va 581 ta savdo kemalariga ega edi[195].

Kambagʻallik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Milandagi uysizlar

2015-yilda Italiyada qashshoqlik darajasi soʻnggi 10 yildagi eng yuqori darajaga yetdi. Ikki kishilik oila uchun qashshoqlik darajasi oyiga 1,050.95 yevroni tashkil etgan. Mintaqaga qarab, jon boshiga qashshoqlik chegarasi oyiga 552.39 yevrodan 819.13 yevrogacha oʻzgargan. 2015-yilda mutlaq qashshoqlikda yashovchilar soni deyarli 1 foizga oshib, 2014-yildagi 6.8 foizdan 2015-yildagi 7.6 foizga yetdi. Janubiy Italiyada bu raqamlar yanada yuqori boʻlib, 2014-yildagi 9 foizdan 10 foizga oshgan[196]. Shimoliy Italiyada esa bu koʻrsatkich 6.7 foizni tashkil etgan boʻlsa-da, bu ham 2014-yildagi 5.7 foizdan balandroqdir[196].

Italiyaning milliy statistika agentligi (ISTAT) mutlaq qashshoqlikni hayotiy zarur boʻlgan mahsulot va xizmatlarni sotib olishga imkoniyati yoʻq kishilar toifasi deb taʼriflaydi. 2015-yilda nisbiy qashshoqlik darajasida ham oshish kuzatilib, 2014-yildagi 12.9 foizdan 13.7 foizga koʻtarilgan. ISTAT nisbiy qashshoqlikni mamlakatdagi oʻrtacha daromaddan qariyb yarmiga teng boʻlgan daromad bilan yashovchilar deb belgilaydi. 2016-yil fevral oyidagi ishsizlik darajasi 11.7 foizda qolgan boʻlsa-da, bu koʻrsatkich bir yil davomida deyarli oʻzgarmagan, lekin ish bilan taʼminlanganlik qashshoqlikdan xoli boʻlishni kafolatlamaydi[197].

Ish bilan band boʻlgan oila aʼzoi bor kishilar orasida ham qashshoqlik 6.1 foizdan 11.7 foizgacha koʻtariladi, yuqori koʻrsatkich asosan zavod ishchilariga tegishli. Yosh avlod orasida bu raqamlar yanada yuqori, chunki ularning ishsizlik darajasi 40 foizdan oshadi. Shuningdek, bolalar ham qashshoqlikdan aziyat chekmoqda. 2014-yilda 0-17 yoshdagi bolalarning 32 foizi qashshoqlik yoki ijtimoiy chetlanish xavfi ostida boʻlgan, bu esa har uch boladan biri degani. Shimolda qashshoqlik darajasi Fransiya va Germaniyaga oʻxshash boʻlsa-da, janubda bu koʻrsatkich deyarli ikki baravar yuqori. ISTATning soʻnggi hisobotiga koʻra, qashshoqlik koʻrsatkichi pasaymoqda[198]. 2022-yilgi ISTAT Qashshoqlik Hisobotiga koʻra, Italiyada 2.18 million oila va 5.6 million kishi mutlaq qashshoqlikda yashaydi[199].

Eurostat maʼlumotlariga koʻra, 2023-yilgacha Italiyada 63 foiz uy xoʻjaliklari oxirgi pullarini tejashda qiynaladi, bu koʻrsatkich Italiyani Fransiya, Polsha, Ispaniya va Portugaliyadan oʻzib, iqtisodiy qiyinchiliklar eng koʻp tarqalgan Yevropa mamlakatlaridan biriga aylantiradi. Yevropada oʻrtacha koʻrsatkich 45.5 foizni tashkil etadi[200].

Italiyada oʻrtacha yillik yalpi ish haqi 41,646 yevroni ($44,893) tashkil etadi[201] va mamlakat OECD mintaqasida 21-oʻrinni egallaydi, bu koʻrsatkich Yevropa Ittifoqining oʻrtacha koʻrsatkichidan past. Shunga qaramay, koʻplab italiyaliklar yuqori yashash xarajatlari va mintaqaviy iqtisodiy tafovutlar tufayli asosiy yashash xarajatlarini qoplashda jiddiy qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Bu mamlakat boʻylab qashshoqlikning davomiyligi va daromad darajalari oʻrtasidagi kurashni davom ettirmoqda.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Milan, Italy's Industrial and Financial Capital“ (2018-yil 18-may). 2022-yil 7-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-may.
  2. ↑ „Groups and Aggregates Information“. IMF.org. International Monetary Fund.
  3. ↑ „World Bank Country and Lending Groups“. datahelpdesk.worldbank.org. World Bank. 2019-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-sentyabr.
  4. ↑ „Istat: nascite 2022 ancora in calo (-1,9%)“. ilsole24ore.com. 2023-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 26-mart.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 „World Economic Outlook database: April 2024“ (en). IMF. International Monetary Fund. 2024-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 26-aprel.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 „CIA World Factbook“. CIA.gov. Central Intelligence Agency. 2021-yil 1-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-dekabr.
  7. ↑ „Poverty in Italy“. ISTAT (2022-yil 5-sentyabr). 2022-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 5-sentyabr.
  8. ↑ „People at risk of poverty or social exclusion by sex“. ec.europa.eu. Eurostat. Qaraldi: 2024-yil 10-iyun.
  9. ↑ „Gini coefficient of equivalised disposable income - EU-SILC survey“. ec.europa.eu. Eurostat. Qaraldi: 2024-yil 10-iyun.
  10. ↑ 10,0 10,1 „Human Development Report 2023/2024“ (en). United Nations Development Programme (2024-yil 13-mart). 2024-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 26-aprel.
  11. ↑ „Corruption Perceptions Index“. Transparency International (2024-yil 30-yanvar). 2024-yil 30-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 15-iyul.
  12. ↑ „Population, aged 15-74 - EU labour force survey“. ec.europa.eu. Eurostat. 2022-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 5-sentyabr.
  13. ↑ „Employment rate by sex, age group 20-64“. ec.europa.eu/eurostat. Eurostat. Qaraldi: 2024-yil 20-iyul.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 „Euro area unemployment“. ec.europa.eu/eurostat. Eurostat (2024-yil may). Qaraldi: 2024-yil 23-iyul.
  15. ↑ „Home“. www.oecd-ilibrary.org. 2023-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-may.
  16. ↑ „Taxing Wages 2023: Indexation of Labour Taxation and Benefits in OECD Countries | READ online“. 2023-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 7-sentyabr.
  17. ↑ „Home“. 2023-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 7-sentyabr.
  18. ↑ 18,0 18,1 „Interscambio commerciale italiano con il resto del mondo infoMercatiEsteri - www.infomercatiesteri.it - infoMercatiEsteri - www.infomercatiesteri.it“. www.infomercatiesteri.it. 2022-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 25-iyun.
  19. ↑ „Euromoney Institutional Investor Company“. 2019-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 30-sentyabr.
  20. ↑ „Italy confirms 2023 debt guidance despite ballooning state budget deficit“. reuters.com. reuters.com (2023-yil 26-iyun). 2023-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 18-avgust.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 „Euro area and EU27 government deficit both at 0.6% of GDP“. ec.europa.eu/eurostat. Eurostat. 2022-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 28-aprel.
  22. ↑ „Archived copy“. 2017-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 25-dekabr.
  23. ↑ „Archived copy“. 2017-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 25-dekabr.
  24. ↑ „Sovereigns Rating List“. Standard & Poor's. 2011-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 26-may.
  25. ↑ Bufacchi, Isabella. „Moody's confirms stable outlook on Italy's "Baa2" sovereign rating“ (2014-yil 16-oktyabr). 2015-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  26. ↑ „Fitch Affirms Italy at 'BBB+'; Outlook Stable“ (2014-yil 2-oktyabr). 2014-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 24-oktyabr.
  27. ↑ „Scope affirms Italy's BBB+/Stable long-term credit ratings“. Scope Ratings. Qaraldi: 2024-yil 13-iyul.
  28. ↑ 28,0 28,1 Hall, Peter A.; Soskice, David. Varieties of Capitalism: The Institutional Foundations of Comparative Advantage. Oxford University Press, 2001 — 131-bet. ISBN 978-0-191-64770-3. Qaraldi: 2022-yil 18-mart. 
  29. ↑ „Manufacturing by Country 2024“. 2023-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-oktyabr.
  30. ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“. www.imf.org. 2018-yil 25-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-mart.
  31. ↑ „CIA World Factbook: Italy“. CIA. 2021-yil 1-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  32. ↑ „Select Country or Country Groups“. www.imf.org. 2017-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 26-noyabr.
  33. ↑ „The Economist Intelligence Unit's quality-of-life index“. 2012-yil 2-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  34. ↑ Stringa, Giovanni. „Italia terza al mondo per riserve d'oro, per ogni cittadino dote di 1.650 euro“ (2013-yil 5-yanvar). 2015-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 6-fevral.
  35. ↑ „Quel bilancio Ue poco equilibrato“ (2013-yil 1-fevral). 2018-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  36. ↑ Kenworthy, Lane (1999). "Do Social-Welfare Policies Reduce Poverty? A Cross-National Assessment". Social Forces 77 (3): 1119–1139. doi:10.2307/3005973. http://www.lisdatacenter.org/wps/liswps/188.pdf. 
  37. ↑ Moller, Stephanie; Huber, Evelyne; Stephens, John D.; Bradley, David; Nielsen, François (2003). "Determinants of Relative Poverty in Advanced Capitalist Democracies". American Sociological Review 68 (1): 22–51. doi:10.2307/3088901. 
  38. ↑ „Social Expenditure – Aggregated data“. OECD. 2021-yil 19-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 23-aprel.
  39. ↑ 39,0 39,1 "Manufacturing, value added (current US$) (Wayback Machine saytida 10 October 2017 sanasida arxivlangan)". accessed on 17 May 2017.
  40. ↑ „Manufacturing statistics“. Eurostat (2015-yil noyabr). 2019-yil 3-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  41. ↑ Workman, Daniel „Italy's Top 10 Exports“. World's Top Exports (2018-yil 27-dekabr). 2019-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 2-dekabr.
  42. ↑ Workman, Daniel „Top Industrial Robots Exporters“. World's Top Exports (2019-yil 2-mart). 2019-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 2-dekabr.
  43. ↑ 43,0 43,1 Woodard, Richard (19 March 2013). „Italian wine now 22% of global market“. Decanter. 27 January 2015da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 8 February 2015.
  44. ↑ Gustafson, Krystina „The world's biggest luxury markets in 2015“. www.cnbc.com (2015-yil 31-dekabr). 2019-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 9-sentyabr.
  45. ↑ „Italy remains the third market for luxury goods“. 2020-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 26-mart.
  46. ↑ „The Power of Cooperation – Cooperatives Europe key statistics 2015“. Cooperatives Europe (2016-yil aprel). 2020-yil 12-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-may.
  47. ↑ „REGIONAL ACCOUNTS YEARS 2017-2019“. ISTAT (2020-yil 22-dekabr). 2023-yil 8-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  48. ↑ „Anno 2017 CONTI ECONOMICI TERRITORIALI“ (it). ISTAT (2018-yil 13-dekabr). 2022-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-yanvar.
  49. ↑ „GDP per capita growth (annual %) | Data“. data.worldbank.org. 2019-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-mart.
  50. ↑ „In Italia 3,7 milioni di lavoratori in nero“. LaStampa.it (2016-yil 14-oktyabr). 2018-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 7-iyul.
  51. ↑ „Il Sud d'Italia e i settori che evadono di più“ (it) (2019-yil 29-avgust). 2023-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-yanvar.
  52. ↑ Baten, Jörg. A History of the Global Economy. From 1500 to the Present.. Cambridge University Press, 2016 — 44-bet. ISBN 9781107507180. 
  53. ↑ Coispeau, Olivier. Finance Masters: A Brief History of International Financial Centers in the Last Millennium (en). World Scientific, 2016-08-10. ISBN 9789813108844. Qaraldi: 2022-yil 14-dekabr. 
  54. ↑ Rota, Mauro; Weisdorf, Jacob (December 2020). "Italy and the Little Divergence in Wages and Prices: New Data, New Results" (en). The Journal of Economic History 80 (4): 931–960. doi:10.1017/S0022050720000467. ISSN 0022-0507. 
  55. ↑ Carlo M. Cipolla, „The Decline of Italy: The Case of a Fully Matured Economy.“ abFZxxxx Economic History Review 5#2 1952, pp. 178–187. online (Wayback Machine saytida 20 September 2022 sanasida arxivlangan)
  56. ↑ Baten, Jörg. A History of the Global Economy. From 1500 to the Present.. Cambridge University Press, 2016 — 45-bet. ISBN 9781107507180. 
  57. ↑ 57,0 57,1 The Oxford handbook of the Italian economy since unification. New York, NY: Oxford University Press, 2013. ISBN 9780199936694. 
  58. ↑ Riall, Lucy. The Italian risorgimento : state, society, and national unification, Repr., London [u.a.]: Routledge, 1999 — 53-bet. ISBN 978-0415057752. 
  59. ↑ Killinger, Charles L.. The history of Italy, [Online-Ausg.], Westport, Conn. [u.a.]: Greenwood Press, 2002 — 112-bet. ISBN 978-0313314834. 
  60. ↑ Hildebrand, George Herbert. Growth and Structure in the Economy of Modern Italy. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1965 — 307–309-bet. 
  61. ↑ Zamagni, Vera. The economic history of Italy, 1860–1990: from the periphery to the centre, Repr., [New York]: Clarendon Press, 1993 — 64-bet. ISBN 978-0198287735. 
  62. ↑ Kemp, Tom. Industrialization in nineteenth-century Europe, 2nd, London: Longman, 1985. ISBN 978-0582493841. 
  63. ↑ Ciccarelli, Carlo; Fenoaltea, Stefano „Through the Magnifying Glass: Provincial Aspects of Industrial Growth in Post-Unification Italy“ (PDF). Banca d'Italia (2010-yil iyul). 2015-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-fevral.
  64. ↑ Cohen, Robin. The Cambridge Survey of World Migration. Cambridge: Cambridge University Press, 1995 — 114-bet. ISBN 978-0-521-44405-7. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral. 
  65. ↑ Clark, Martin. Modern Italy, 1871–1982. New York City: Longman, 1984 — 186-bet. ISBN 978-0-582-48361-3. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral. 
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 Knight, Patricia. Mussolini and Fascism. New York City: Routledge, 2003 — 64–65-bet. ISBN 978-0-415-27921-5. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral. 
  67. ↑ Welk, William G.. Fascist Economy Policy: An Analysis of Italy's Economic Experiment. Cambridge: Harvard University Press, 1938 — 166-bet. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral. 
  68. ↑ Morgan, Philip. Italian Fascism, 1915–1945. Basingstoke: Macmillan Publishers, 2003 — 160-bet. ISBN 978-0-333-94998-6. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral. [sayt ishlamaydi]
  69. ↑ Lyttelton, Adrian. Liberal and Fascist Italy, 1900–1945. Oxford: Oxford University Press, 2002 — 13-bet. ISBN 978-0-198-73198-6. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral. [sayt ishlamaydi]
  70. ↑ Tagliabue, John. „Italian Pride Is Revived in a Tiny Fiat“ (2007-yil 11-avgust). Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  71. ↑ „2008/107/1 Computer, Programma 101, and documents (3), plastic / metal / paper / electronic components, hardware architect Pier Giorgio Perotto, designed by Mario Bellini, made by Olivetti, Italy, 1965–1971“ (en). www.powerhousemuseum.com. Qaraldi: 2016-yil 20-mart.
  72. ↑ „Cyber Heroes: Camillo Olivetti“. Hive Mind. Qaraldi: 2010-yil 7-noyabr.
  73. ↑ Hogan, Michael J.. The Marshall Plan: America, Britain, and the reconstruction of Western Europe, 1947–1952. Cambridge: Cambridge University Press, 1987 — 44–45-bet. ISBN 978-0-521-37840-6. 
  74. ↑ 74,0 74,1 Crafts, Nicholas; Toniolo, Gianni. Economic Growth in Europe Since 1945. Cambridge: Cambridge University Press, 1996 — 428-bet. ISBN 978-0-521-49627-8. 
  75. ↑ Di Nolfo, Ennio. Power in Europe? Great Britain, France, Germany, and Italy, and the Origins of the EEC, 1952–57. Berlin: Walter de Gruyter, 1992 — 198-bet. ISBN 978-3-11-012158-2. 
  76. ↑ "Italy since 1945: Demographic and social change". Encyclopædia Britannica Online. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/297474/Italy/27780/Demographic-and-social-change. <!--->
  77. ↑ Vicarelli, Fausto; Sylla, Richard; Cairncross, Alec. Central banks' independence in historical perspective. Berlin: Walter de Gruyter, 1988 — 180-bet. ISBN 978-3110114409. 
  78. ↑ "Italy since 1945: The economy in the 1980s". Encyclopædia Britannica Online. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/297474/Italy/27784/The-economy-in-the-1980s. <!--->
  79. ↑ „L'Italia in 150 anni. Sommario di statistiche storiche 1861–2010“. ISTAT. 2015-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  80. ↑ 80,0 80,1 Vietor, Richard „Italy's Economic Half-Miracle“. Strategy& (2001-yil 1-aprel). 2017-yil 20-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-oktyabr.
  81. ↑ „Italian Stock Exchange: Main Indicators (1975–2012)“. Borsa Italiana. 2018-yil 6-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  82. ↑ „Italy: General government gross debt (Percent of GDP)“. International Monetary Fund. 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-oktyabr.
  83. ↑ Balcerowicz, Leszek. Economic Growth in the European Union. Brussels: Lisbon Council, 2013 — 13-bet. ISBN 978-9-0902-7915-2. Qaraldi: 2014-yil 8-oktyabr.  (Wayback Machine saytida 2014-07-14 sanasida arxivlangan)
  84. ↑ „"Secular stagnation" in graphics“ (2014-yil 19-noyabr). 2014-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  85. ↑ „Quarterly Growth Rates of real GDP, change over previous quarter“. OECD. 2019-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  86. ↑ „General government gross debt“. Eurostat. 2020-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  87. ↑ Auret, Lisa „Could Italy Be Better Off than its Peers?“. CNBC (2010-yil 18-may). 2011-yil 30-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 30-may.
  88. ↑ Sanderson, Rachel. „Italian deficit narrows in third quarter“ (2011-yil 10-yanvar). 2022-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 16-iyul.
  89. ↑ Krugman, Paul. „Austerity, Italian-Style“. The New York Times (2013-yil 24-fevral). 2022-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 26-noyabr.
  90. ↑ Orsi, Roberto „The Demise of Italy and the Rise of Chaos“. London School of Economics (2013-yil 8-oktyabr). 2019-yil 12-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 26-noyabr.
  91. ↑ „Italy exits recession as exports boost growth“. Financial Times (2019-yil 30-aprel). 2022-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-dekabr.
  92. ↑ „Coronavirus in Italia, i dati e la mappa“. ilsole24ore.com. Qaraldi: 2020-yil 18-iyul.
  93. ↑ „L'Italia che riparte“. ilsole24ore.com. 2020-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-iyul.
  94. ↑ Krugman, Paul. „Why Can't Trump's America Be Like Italy?“. The New York Times (2020-yil 23-iyul). 2020-yil 26-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-iyul.
  95. ↑ „BTP Futura – Prima Emissione“. borsaitaliana.it. 2020-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-iyul.
  96. ↑ „Recovery Fund e bilancio: ecco le poste in gioco al Consiglio europeo“. ilsole24ore.com (2020-yil 17-iyul). 2020-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-iyul.
  97. ↑ Special European Council, 17-21 July 2020 (Wayback Machine saytida 18 July 2020 sanasida arxivlangan) Retrieved 15 November 2020.
  98. ↑ „EU recovery fund gives chance to 'change the face' of Italy“ (en). Reuters (2020-yil 21-iyul). 2020-yil 3-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-sentyabr.
  99. ↑ „IL FIORINO DI FIRENZE, STORIA DEL "DOLLARO DEL MEDIOEVO"“ (it) (2017-yil 19-yanvar). 2023-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-oktyabr.
  100. ↑ Nicolò Papadopoli Aldobrandini. Le monete di Venezia descritte ed illustrate da Nicolò Papadopoli Aldobrandini (it). "Progetto Gutenberg Piero Vianelli, 2009 — 136-bet. 
  101. ↑ „IL VALORE DELLE MONETE ROMANE“ (it). 2023-yil 10-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-oktyabr.
  102. ↑ „Italian coins“. ilmarengo.com. 2017-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 14-aprel.
  103. ↑ „Forex Trading Information, Learn About Forex Trading“. forex-guide.net. 2018-yil 26-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 14-aprel.
  104. ↑ The last country to abandon the Carolingian system was Nigeria in 1973, when the pound was replaced by the naira.
  105. ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“. 2022-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-oktyabr.
  106. ↑ „Industry Breakdown of Companies in Italy“. HitHorizons. 2023-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-iyul.
  107. ↑ 107,0 107,1 „Global Wealth Databook 2013“. Credit Suisse (2013-yil oktyabr). 2015-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-fevral.
  108. ↑ „Global Wealth Report 2013“. Allianz (2013-yil avgust). 2018-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-fevral.
  109. ↑ „The World's Billionaires, 2017 Rankings“. Forbes. 2017. 18 September 2018da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 26 November 2017.
  110. ↑ „Gross domestic product (GDP) at current market prices by NUTS 2 regions“. Eurostat. 2023-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 23-fevral.
  111. ↑ „Net income: Regions and type of municipality“. Italian National Institute of Statistics. Qaraldi: 2022-yil 24-aprel.
  112. ↑ „meridionale, questione nell'Enciclopedia Treccani“ (it-IT). www.treccani.it. 2021-yil 8-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-fevral.
  113. ↑ „Latifondo“ (it). 2022-yil 9-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-may.
  114. ↑ 114,0 114,1 McDonald, J.S. (October 1958). "Some Socio-Economic Emigration Differentials in Rural Italy, 1902-1913". Economic Development and Cultural Change 7 (1): 55–72. doi:10.1086/449779. ISSN 0013-0079. https://archive.org/details/sim_economic-development-and-cultural-change_1958-10_7_1/page/55. 
  115. ↑ Duggan, Christopher. The Force of Destiny: A History of Italy since 1796. New York, NY: Houghton Mifflin Company, 2008 — 141-bet. 
  116. ↑ Pescosolido, Guido. Unità Nazionale e Sviluppo Economico 1750–1913. Roma: Edizioni Nuova Cultura — 64, 177–182, 202-bet. 
  117. ↑ Giovanni Iuzzolino, Guido Pellegrini and, Gianfranco Viesti „Convergence among Italian Regions, 1861–2011“. 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-dekabr.
  118. ↑ Pescosolido, Guido. Unità Nazionale e Sviluppo Economico 1750–1913. Roma: Edizioni Nuova Cultura, 2014 — 90–92, 118–120, 157-bet. 
  119. ↑ Parravicini, Giannino. La Politica Fiscale e le Entrate Effettive del Regno d'Italia 1860–1890. Turin: ILTE, 1958. 
  120. ↑ Smith, Dennis M.. Modern Italy: A Political History. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1997 — 209–210-bet. ISBN 978-0-472-10895-4. 
  121. ↑ Newark, Tim. Mafia Allies: The True Story of America's Secret Alliance with the Mob in World War II. London: MBI Publishing Company, 2007 — 123–135-bet. ISBN 978-0-7603-2457-8. 
  122. ↑ "Italy: The South". Encyclopædia Britannica Online. 3 February 2015. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/297474/Italy/27779/The-south. <!--->
  123. ↑ Torres, Raymond (May 2014). "Sintesi del rapporto-Rapporto sul mondo del lavoro 2014: L'occupazione al centro dello sviluppo". World of Work Report 2014 (1): i–8. doi:10.1002/wow3.54. ISSN 2049-9280. http://dx.doi.org/10.1002/wow3.54. 
  124. ↑ „Principali aggregati dei conti economici regionali“ (it). www.istat.it (2012-yil 2-fevral). 2021-yil 8-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-fevral.
  125. ↑ „Le statistiche sui livelli dei prezzi al consumo sul territorio: primi risultati e prospettive. La domanda di informazioni sui differenziali territoriali tra i prezzi.“ (it). www.istat.it (2010-yil 25-oktyabr). 2022-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-yanvar.
  126. ↑ „Occupati e disoccupati“ (it). www.istat.it (2012-yil 2-aprel). 2020-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-fevral.
  127. ↑ „Senza la mafia il Sud raggiunge il Nord“ (it). Censis. 2018-yil 7-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-fevral.
  128. ↑ „L'Italia è il maggiore produttore di vino“ (it) (2018-yil 25-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 11-noyabr.
  129. ↑ „L'Italia è il paese con più vitigni autoctoni al mondo“ (it) (2017-yil 3-iyun). Qaraldi: 2021-yil 11-noyabr.
  130. ↑ 130,0 130,1 130,2 130,3 „Censimento Agricoltura 2010“. ISTAT (2010-yil 24-oktyabr). 2015-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 11-fevral.
  131. ↑ „How pasta became the world's favourite food“. bbc (2011-yil 15-iyun). 2014-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 28-sentyabr.
  132. ↑ „I finti prodotti italiani? Anche in Italia!“ (it) (2016-yil 4-fevral). 2021-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 30-noyabr.
  133. ↑ „In cosa consiste l'Italian Sounding“ (it) (2020-yil 25-mart). 2021-yil 18-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 30-noyabr.
  134. ↑ „The spotlight sharpens: Eni and corruption in Republic of Congo's oil sector“. Global Witness.
  135. ↑ Armenta, Antonio. „Introduction to Arduino: History, Hardware, and Software“. control.com (2022-yil 8-sentyabr).
  136. ↑ 136,0 136,1 Mignone, Mario B.. Italy today: Facing the Challenges of the New Millennium. New York City: Lang Publishing, 2008 — 161–162-bet. ISBN 978-1-4331-0187-8. 
  137. ↑ „Knowledge Economy Forum 2008: Innovative Small And Medium Enterprises Are Key To Europe & Central Asian Growth“. World Bank (2005-yil 19-may). 2008-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 17-iyun.
  138. ↑ Friedman, Jonathan. Globalization, the State, and Violence. Lanham: Rowman & Littlefield, 2003 — 97-bet. ISBN 978-0-7591-0280-4. 
  139. ↑ „BRESCIA, THE CAPITAL OF EUROPEAN INDUSTRY“. 2023-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 18-avgust.
  140. ↑ „Auto: settore da 144mila imprese in Italia e 117 mld fatturato“. adnkronos.com. 2015-yil 25-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 23-sentyabr.
  141. ↑ „Country Profiles – Italy“. acea.thisconnect.com. 2008-yil 11-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 9-fevral.
  142. ↑ „Foreign tourist numbers in Italy head towards new record“ (Wayback Machine saytida 1 June 2017 sanasida arxivlangan), Retrieved 21 May 2017.
  143. ↑ „I numeri dei Terziario - Confcommercio - Anno 2008“ (it). 2011-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 16-fevral.
  144. ↑ 144,0 144,1 „Il vero "motore" dell'economia è il settore terziario“ (it). 2011-yil 24-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 10-fevral.
  145. ↑ italy24.ilsole4ore.com, „Borsa Italiana (Wayback Machine saytida 1 August 2017 sanasida arxivlangan)“
  146. ↑ source sense.com, „Borsa Italiana (Wayback Machine saytida 7 February 2018 sanasida arxivlangan)“
  147. ↑ news.bbc.co.uk, „London Stock Exchange Buys Borsa (Wayback Machine saytida 4 April 2015 sanasida arxivlangan)“
  148. ↑ finanzalternativa.it, „[1] (Wayback Machine saytida 27 March 2022 sanasida arxivlangan)“
  149. ↑ „World Tourism Barometer“. World Tourism Organization (2024-yil may). Qaraldi: 2024-yil 24-iyun.
  150. ↑ „Travel & Tourism Economic Impact 2015 Italy“. World Travel and Tourism Council. 2017-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 20-may.
  151. ↑ „In Italia 11mila matrimoni stranieri, un turismo da 599 milioni“ (it) (2023-yil fevral). 2023-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 2-fevral.
  152. ↑ „10 Migliori destinazioni italiane per vita notturna“ (it). 2023-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-dekabr.
  153. ↑ „Turismo naturalistico: cos'è e dove praticarlo in Italia“ (it). 2023-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 5-may.
  154. ↑ „Viaggiare in Italia: giro turistico“ (it). 2022-yil 21-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 31-dekabr.
  155. ↑ „Il benessere genera il 5,3% del Pil mondiale: e in Italia è boom per Spa e turismo "wellness"“ (it) (2018-yil 11-oktyabr). 2023-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-yanvar.
  156. ↑ „Turismo religioso, in Italia 3 milioni di pellegrini l'anno e 8,6 milioni di presenze“ (it) (2021-yil 24-iyul). 2023-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 5-may.
  157. ↑ „Il meglio per il turismo subacqueo in Italia“ (it) (2021-yil 27-mart). 2023-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-yanvar.
  158. ↑ „VACANZE IN MONTAGNA IN ITALIA: IN INVERNO E IN ESTATE“ (it) (2017-yil 30-iyul). 2022-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-yanvar.
  159. ↑ „Il turismo balneare“ (it) (2018-yil 14-fevral). 2022-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-yanvar.
  160. ↑ „Crociere, Cemar: 8,8 milioni di passeggeri nei porti italiani“ (it) (2022-yil 27-aprel). 2022-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-may.
  161. ↑ Hoggson, Noble F.. Banking Through the Ages. New York City: Dodd, Mead and Company, 1926 — 76-bet. Qaraldi: 2015-yil 11-fevral. 
  162. ↑ Goldthwaite, Richard A.. Banks, Palaces, and Entrepreneurs in Renaissance Florence. Aldershot: Ashgate Publishing, 1995. ISBN 978-0-860-78484-5. Qaraldi: 2015-yil 11-fevral. 
  163. ↑ Macesich, George. Issues in Money and Banking. Westport: Greenwood Publishing Group, 2000 — 42-bet. ISBN 978-0-275-96777-2. Qaraldi: 2009-yil 12-mart. 
  164. ↑ „Italy's fourth-biggest bank returns to the stockmarket“ (2017-yil 26-oktyabr). 2018-yil 15-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-may.
  165. ↑ 165,0 165,1 „Leading Italian Companies“. Mediobanca (2014-yil oktyabr). 2019-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-fevral.
  166. ↑ 166,0 166,1 „Il rapporto Comuni Rinnovabili 2015“ (it). Comuni Rinnovabili. Legambiente (2015-yil 18-may). Qaraldi: 2016-yil 13-mart.
  167. ↑ BP data [2] (Wayback Machine saytida 6 June 2013 sanasida arxivlangan)
  168. ↑ „Summary for Eni SpA“. 2016-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-iyul.
  169. ↑ „In Val d'Agri with Upstream activities“. Eni. 2022-yil 16-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 3-fevral.
  170. ↑ Eurostat. Energy, transport and environment indicators (PDF), EU Bookshop, 2008. ISBN 978-92-79-09835-2. Qaraldi: 2009-yil 10-may. 
  171. ↑ Eurostat. Panorama of Energy (PDF), EU Bookshop, 2009. ISBN 978-92-79-11151-8. Qaraldi: 2009-yil 10-may. 
  172. ↑ 172,0 172,1 172,2 „Emerging Nuclear Energy Countries“. World Nuclear Association (2014-yil dekabr). 2016-yil 26-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 11-fevral.
  173. ↑ 173,0 173,1 „Inventario delle risorse geotermiche nazionali“. UNMIG (2011). 2011-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 14-sentyabr.
  174. ↑ „TERNA statistics data“. 2012-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 21-sentyabr.
  175. ↑ „The Italian Montalto di Castro and Rovigo PV plants“. www.solarserver.com. 2018-yil 9-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 8-may.
  176. ↑ 176,0 176,1 „Rapporto Statistico sugli Impianti a fonti rinnovabili“ (PDF). Gestore dei Servizi Energetici (2013-yil 19-dekabr). 2017-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 11-fevral.
  177. ↑ „Nuclear Production“. Enel (2013-yil 31-dekabr). 2015-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 11-fevral.
  178. ↑ 178,0 178,1 "Italy, the economy: Resources and power". Encyclopædia Britannica Online. 3 February 2015. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/297474/Italy/26994/Forestry#toc26986. <!--->
  179. ↑ 179,0 179,1 Lenarduzzi, Thea. „The motorway that built Italy: Piero Puricelli's masterpiece“ (2016-yil 30-yanvar). 2022-yil 26-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-may.
  180. ↑ 180,0 180,1 180,2 „The "Milano-Laghi" by Piero Puricelli, the first motorway in the world“. 2021-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-may.
  181. ↑ European Commission. „Panorama of Transport“. 2009-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 3-may.
  182. ↑ John Sousanis.. „World Vehicle Population Tops 1 Billion Units“. Ward AutoWorld (2011-yil 15-avgust). 2011-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 27-avgust.
  183. ↑ „Frecciarossa 1000 in Figures“. Ferrovie dello Stato Italiane. 2014-yil 18-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 24-noyabr.
  184. ↑ „Frecciarossa 1000 Very High-Speed Train“. Railway Technology. 2015-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 5-may.
  185. ↑ „French Train Breaks Speed Record“. CBC News. 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 5-iyun.
  186. ↑ Buckley, Julia. „Italy reveals its new national airline“ (en). CNN (2021-yil 18-oktyabr). 2021-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-oktyabr.
  187. ↑ Villamizar, Helwing. „Italian Flag Carrier ITA Airways Is Born“. Airways Magazine (2021-yil 15-oktyabr). 2021-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-oktyabr.
  188. ↑ „Trasporto aereo in Italia (PDF)“. ISTAT (2013-yil 7-yanvar). 2013-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 5-avgust.
  189. ↑ Marcus Hernig: Die Renaissance der Seidenstraße (2018) pp 112.
  190. ↑ Bernhard Simon: Can The New Silk Road Compete With The Maritime Silk Road? in The Maritime Executive, 1 January 2020.
  191. ↑ Chazizam, M. (2018). The Chinese Maritime Silk Road Initiative: The Role of the Mediterranean. Mediterranean Quarterly, 29(2), 54–69.
  192. ↑ Guido Santevecchi: Di Maio e la Via della Seta: „Faremo i conti nel 2020“, siglato accordo su Trieste in Corriere della Sera: 5. November 2019.
  193. ↑ Linda Vierecke, Elisabetta Galla „Triest und die neue Seidenstraße“ In: Deutsche Welle, 8 December 2020.
  194. ↑ „HHLA PLT Italy starting on schedule | Hellenic Shipping News Worldwide“. www.hellenicshippingnews.com. 2021-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-may.
  195. ↑ Eurostat. Panorama of Transport. European Commission, 2007. ISBN 978-92-79-04618-6. Qaraldi: 2009-yil 3-may. 
  196. ↑ 196,0 196,1 „Poverty in Italy“. National Institute of Statistics. 2016-yil 25-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 1-dekabr.
  197. ↑ „Unemployment by sex and age – monthly average“. eurostat.ec. eurostat. 2019-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-dekabr.
  198. ↑ „Italy: tackling child poverty and overcoming the crisis – European Platform for Investing in Children (EPIC) – European Union“. europa.eu. Europa. 2016-yil 18-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-dekabr.
  199. ↑ „Increasing absolute poverty due to inflation“ (it). 2023-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 27-oktyabr.
  200. ↑ „Oltre il 63% delle famiglie italiane fatica ad arrivare a fine mese“ [Over 63% of Italian families struggle to make ends meet. Eurostat, the European average is 45.5%] (it) (2023-yil 21-oktyabr). 2023-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 27-oktyabr.
  201. ↑ Redazione „Stipendio medio Italia: ultimi dati 2024, lordo e netto“ (it-IT). Partitaiva.it (2024-yil 10-may). Qaraldi: 2024-yil 14-may.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Italiya iqtisodiyoti
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Italiya_iqtisodiyoti&oldid=5192946" dan olindi