Kontent qismiga oʻtish

Yerdagi zarba kraterlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Yerdagi zarba kraterlari kraterlarning Yerga koʻrsatgan taʼsirlarini anglatadi[1].

Kaali kraterlaridan biri

Tasdiqlangan zarba kraterlari hajmi va yoshi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yerdagi zarba kraterlarini meteoritlarning (katta asteroid boʻlaklari) yoki kometalarning (muz, chang zarralari va tosh boʻlaklari) Yer bilan toʻqnashuvi natijasida yuzaga kelgan. Eroziyaga uchragan yoki koʻmilgan kraterlar uchun koʻrsatilgan diametr odatda obyekt asl diametrining mavjud boʻlgan eng mukammal taxminiy natijalarini bildiradi. Lekin bu taxmin mavjud sirt xususiyatlariga mos kelmasligi mumkin. Vaqt birliklari ka (minglab) yoki Ma (million yillar) bilan ifodalanadi.

10 ka yoki undan kam boʻlgan kraterlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yerdagi zarba kraterlari (EID) orasida oʻn ming kadan kamroq va diametri 100 m (330 ft) ga teng yoki undan koʻproq boʻlgan kraterlarning oʻndan kamrogʻi aniqlangan. Bunday turdagi kraterlarning soʻnggi 100 000 yildagi eng kattasi Argentinadagi Rio Cuarto krateri ((100 ka) 4.5 km (2.8 mi)) hisoblanadi[2]. Biroq, uning kelib chiqishi va yoshi bilan bogʻliq baʼzi noaniqliklar mavjud. Baʼzi manbalar Argentinadagi Rio Cuarto kraterining yoshini < 10 ka[2] deb beradi, EID esa kengroq < 100 ka beradi.

Bronza davridagi Kaali krateri (miloddan avvalgi 2000-yil) Estoniya va Finlandiya mifologiyasi namunalarida uchrayadi[3]. Campo del Cielo krateri (miloddan avvalgi 2000-yil) haqidagi maʼlumotlar baʼzi tubjoy amerikalik qabilalarning afsonalarida uchraydi[4][5]. Henbury krateri (miloddan avvalgi 2200-y.) avstraliyalik aborigenlarning ogʻzaki ijodida keng qoʻllanadi[6].

Macha kraterI dala xaritasi

AD- milodiy sana, BC- miloddan avvalgi sana.

Nom Manzil Mamlakat Diametri
(km) 		Yoshi
(ka) 		Sana Koordinatalar
Wabar Rub al Khali choʻli Saudiya Arabistoni 00 0.1 < 0 0,2 ~1800 AD 21°30′N 50°28′E / 21.500°N 50.467°E / 21.500; 50.467
Kaali Saaremaa Estoniya 00 0.1 < 0 4.0 0 1500 BC 58°24′N 22°40′E / 58.400°N 22.667°E / 58.400; 22.667
Campo del Cielo Chaco Argentina 00 0.1[7] < 0 4.0 0 2000 BC 27°38′S 61°42′W / 27.633°S 61.700°W / -27.633; -61.700
Henbury Shimoliy hudud Avstraliya 00 0.2 < 0 4.2 0 2200 BC 24°34′S 133°8′E / 24.567°S 133.133°E / -24.567; 133.133
Morasko Poznan Polsha 00 0.1 < 0 5.0 0 3000 BC 52°29′N 16°54′E / 52.483°N 16.900°E / 52.483; 16.900
Boxhole Shimoliy hudud Avstraliya 00 0.2 < 0 5.4 0 3400 BC 22°37′S 135°12′E / 22.617°S 135.200°E / -22.617; 135.200
Macha Sakha Respublikasi Rossiya 00 0.3 < 0 7.3 0 5300 BC 60°6′N 117°35′E / 60.100°N 117.583°E / 60.100; 117.583
Rio Cuarto (bahsli) Córdoba viloyati Argentina 00 4.5 <8000 BC 32°53′S 64°13′W / 32.883°S 64.217°W / -32.883; -64.217
Ilumetsa Põlva okrugi Estoniya 00 0.08 < 0 6.6 <4600 BC 57°57′N 27°24′E / 57.950°N 27.400°E / 57.950; 27.400
Whitecourt Alberta Kanada 00 0.04 < 0 1.1 900 AD 54°00′N 115°36′W / 54.000°N 115.600°W / 54.000; -115.600

Rio Cuarto kraterlari uchun 2002-yilgi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ular aslida aeolian tuzilmalari boʻlishi mumkinligi taxmin qilindi[8]. EID ushbu kraterning oʻlchamini taxminan 50 m (160 ft) deb hisoblaydi. Ammo boshqa manbalar uning 100 m (330 ft) koʻrsatkichini keltiradi[9].

10 ka dan 1 mln gacha boʻlgan kraterlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nom Manzil Mamlakat Diametri
(km) 		Yosh
(ka) 		Koordinatalar
Wolf Creek Gʻarbiy Avstraliya Avstraliya 0,9 < 120 19°10′S 127°48′E / 19.167°S 127.800°E / -19.167; 127.800
Monturaqui Atakama choʻli Chili 0,455 640 ± 140 23°56′S 68°17′W / 23.933°S 68.283°W / -23.933; -68.283

10 ka dan 1 mln gacha boʻlgan kraterlarning soʻnggi bir million yil ichida eng kattasi Qozogʻistondagi Zhamanshin krateri (14-kilometr (8.7 mi)) hisoblanadi. Bu krater yadroviy qish hosil qilish qobiliyatiga ega deb taʼriflangan[10].

Shu bilan birga, hozirda nomaʼlum boʻlgan ulkan Australasian strewnfield kraterining oʻlchami (taxminan 780 ka) taxminan 100 km (62 mi) ga yaqin boʻlishi mumkinligi taxmin qilinmoqda[11][12].

Meteor krateri, 1.2 km (0.75 mi)
Tenoumer krateri, 1.9 km (1.2 mi)
Nom Manzil Mamlakat Diametri
(km) 		Yosh
(ka) 		Koordinatalar
Tenoumer Sahara choʻli Mavritaniya 0 1.9 0 21 22°55′N 10°24′W / 22.917°N 10.400°W / 22.917; -10.400
Yilan Heilongjiang Xitoy 0 1.85 0 49 46°23′N 129°19′E / 46.383°N 129.317°E / 46.383; 129.317
Meteor krateri Arizona Qoʻshma Shtatlar 0 1.2 0 49 35°2′N 111°1′W / 35.033°N 111.017°W / 35.033; -111.017
Xiuyan Xiuyan Xitoy 0 1.8 0 50 40°21′N 123°27′E / 40.350°N 123.450°E / 40.350; 123.450
Lonar Maharashtra Hindiston 0 1.8 0 52 19°58′N 76°31′E / 19.967°N 76.517°E / 19.967; 76.517
Agoudal Atlas togʻlari Marokash 0 3.0 105 31°59′N 5°30′W / 31.983°N 5.500°W / 31.983; -5.500
Tswaing Pretoriya Janubiy Afrika 0 1.1 220 25°24′S 28°5′E / 25.400°S 28.083°E / -25.400; 28.083
Zhamanshin Qozogʻiston Qozogʻiston 14.0 900 ± 100 48°24′N 60°58′E / 48.400°N 60.967°E / 48.400; 60.967

1 Madan 10 Magacha boʻlgan kraterlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Elgygytgyn, 18 km (11 mi) yosh
Bosumtwi, 10 km (6.2 mi)

1 Madan 10 Magacha va diametri 5 km va undan ortiq boʻlgan kraterlar (agar uning yoshiga oid noaniqliklar bartaraf etilsa) soʻnggi 10 million yil ichida eng kattasi 52-kilometr (32 mi) ,yoshi 5 milliondan kam boʻlgan EID roʻyxatiga kiritilgan Karakul krateri (yoki Pliocene) boʻladi. Tinch okeanidagi Eltanin krateri (2,5 milya) Pliocene davridagi muzliklar va sovishlarga hissa qoʻshgan[13].

Nom Manzil Mamlakat Diametri
(km) 		Yosh
(Million yil) 		Koordinatalar
Bosumtwi Ashanti Gana 00 10 ;0 1.1 6°30′N 1°25′W / 6.500°N 1.417°W / 6.500; -1.417
Elgygytgyn Chukotka avtonom okrugi Rossiya 00 18 ;0 3.5 67°30′N 172°00′E / 67.500°N 172.000°E / 67.500; 172.000
Bigach Qozogʻiston Qozogʻiston 000 8 ;0 5 48°34′N 82°1′E / 48.567°N 82.017°E / 48.567; 82.017
Karla Tatariston Rossiya 00 10 ;0 5 54°55′N 48°2′E / 54.917°N 48.033°E / 54.917; 48.033
Karakul Pomir togʻlari Tojikiston 00 52 < 5 ?[14] 39°1′N 73°27′E / 39.017°N 73.450°E / 39.017; 73.450 (Kara-Kul)

10 Ma yoki undan ortiq boʻlgan kraterlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bunday oʻlchamdagi qirqdan ortiq kraterlar mavjud. Bunday oʻlchamdagi soʻnggi yuz million yil ichidagi eng katta ikkita krater Chicxulub va Popigai kraterlari hisoblanadi[15].

Sudbury Basin, 130 km (81 mi)
Chicxulub krateri, 150 km (93 mi)
Popigai krateri, 100 km (62 mi)
Manicouagan krateri, 100 km (62 mi)
Acraman krateri, 85 to 90 km (53 to 56 mi)
Charlevoix krateri zarba taʼsiri, 54 km (34 mi)
Nördlinger Ries, 24 km (15 mi) yosh
Nom Manzil Mamlakat Diametr (km) Yosh (million yil) Koordinatalar
Vredefort Free State Janubiy Afrika 160 2023 27°0′S 27°30′E / 27.000°S 27.500°E / -27.000; 27.500 (Vredefort)
Chicxulub Yukatan Meksika 150 66.051 ± 0.031 21°20′N 89°30′W / 21.333°N 89.500°W / 21.333; -89.500 (Chicxulub)
Sudbury Ontario Kanada 130 1849 46°36′N 81°11′W / 46.600°N 81.183°W / 46.600; -81.183 (Sudbury)
Popigai Sibir Rossiya 100 35.7±0.2 71°39′N 111°11′E / 71.650°N 111.183°E / 71.650; 111.183 (Popigai)
Manicouagan Quebec Kanada 100 215.56 ± 0.05 51°23′N 68°42′W / 51.383°N 68.700°W / 51.383; -68.700 (Manicouagan)
Acraman Janubiy Avstraliya Avstraliya 90 580 32°1′S 135°27′E / 32.017°S 135.450°E / -32.017; 135.450 (Acraman)
Morokweng Kalahari choʻli Janubiy Afrika 70 146.06 ± 0.16 26°28′S 23°32′E / 26.467°S 23.533°E / -26.467; 23.533 (Morokweng)
Kara Nenetsia Rossiya 65 70.3 69°6′N 64°9′E / 69.100°N 64.150°E / 69.100; 64.150 (Kara)
Beaverhead Idaho va Montana Qoʻshma Shtatlar 60 600 44°15′N 114°0′W / 44.250°N 114.000°W / 44.250; -114.000 (Beaverhead)
Tookoonooka Queensland Avstraliya 55 112–133 27°7′S 142°50′E / 27.117°S 142.833°E / -27.117; 142.833 (Tookoonooka)
Charlevoix Quebec Kanada 54 342 47°32′N 70°18′W / 47.533°N 70.300°W / 47.533; -70.300 (Charlevoix)
Siljan Ring Dalarna Shvetsiya 52 377 61°2′N 14°52′E / 61.033°N 14.867°E / 61.033; 14.867 (Siljan)
Karakul Pomir Tojikiston 52 5? 25? 39°1′N 73°27′E / 39.017°N 73.450°E / 39.017; 73.450 (Kara-Kul)
Montagnais Nova Scotia Kanada 45 50.5 42°53′N 64°13′W / 42.883°N 64.217°W / 42.883; -64.217 (Montagnais)
Araguainha Markaziy Braziliya Braziliya 40 244.4 16°47′S 52°59′W / 16.783°S 52.983°W / -16.783; -52.983 (Araguainha)
Chesapeake Bay Virginia Qoʻshma Shtatlar 40 34.86 ± 0.23 37°17′N 76°1′W / 37.283°N 76.017°W / 37.283; -76.017 (Chesapeake Bay)
Mjølnir Barens dengizi Norvegiya 40 142 73°48′N 29°40′E / 73.800°N 29.667°E / 73.800; 29.667 (Mjølnir)
Puchezh-Katunki Nijniy Novgorod viloyati Rossiya 40 195.9 ± 1.0 56°58′N 43°43′E / 56.967°N 43.717°E / 56.967; 43.717 (Puchezh-Katunki)
Saint Martin Manitoba Kanada 40 227.8 ± 1.1 51°47′N 98°32′W / 51.783°N 98.533°W / 51.783; -98.533 (Saint Martin)
Woodleigh Gʻarbiy Avstraliya Avstraliya 40 364 26°3′S 114°40′E / 26.050°S 114.667°E / -26.050; 114.667 (Woodleigh)
Carswell Saskatchewan Kanada 39 115 58°27′N 109°30′W / 58.450°N 109.500°W / 58.450; -109.500 (Carswell)
Clearwater West Quebec Kanada 36 290 56°13′N 74°30′W / 56.217°N 74.500°W / 56.217; -74.500 (Clearwater West)
Manson Iowa Qoʻshma Shtatlar 35 74 42°35′N 94°33′W / 42.583°N 94.550°W / 42.583; -94.550 (Manson)
Slate Islands Ontario Kanada 30 450 48°40′N 87°0′W / 48.667°N 87.000°W / 48.667; -87.000 (Slate Islands)
Yarrabubba Gʻarbiy Avstraliya Avstraliya 30 2229 27°10′S 118°50′E / 27.167°S 118.833°E / -27.167; 118.833 (Yarrabubba)
Keurusselkä Gʻarbiy Finlandiya Finlandiya 30 1400–1500 62°8′N 24°36′E / 62.133°N 24.600°E / 62.133; 24.600 (Keurusselkä)
Shoemaker Gʻarbiy Avstraliya Avstraliya 30 1630? 25°52′S 120°53′E / 25.867°S 120.883°E / -25.867; 120.883 (Shoemaker)
Mistastin Newfaundland va Labrador Kanada 28 36.4 55°53′N 63°18′W / 55.883°N 63.300°W / 55.883; -63.300 (Mistastin)
Clearwater East Quebec Kanada 26 290 56°4′N 74°6′W / 56.067°N 74.100°W / 56.067; -74.100 (Clearwater East)
Kamensk Janubiy federal okrug Rossiya 25 49 48°21′N 40°30′E / 48.350°N 40.500°E / 48.350; 40.500 (Kamensk)
Steen River Alberta Kanada 25 91 59°30′N 117°38′W / 59.500°N 117.633°W / 59.500; -117.633 (Steen River)
Strangways Janubiy hudud Avstraliya 25 646 15°12′S 133°35′E / 15.200°S 133.583°E / -15.200; 133.583 (Strangways)
Tunnunik Shimoliy-Gʻarbiy hududlar Kanada 25 130–450 72°28′N 113°58′W / 72.467°N 113.967°W / 72.467; -113.967 (Tunuunik)
Boltysh Kirovograd viloyati Ukraina 24 65.17 48°54′N 32°15′E / 48.900°N 32.250°E / 48.900; 32.250 (Boltysh)
Nördlinger Ries Bavaria, Baden-Württemberg Germaniya 24 14.808 ± 0.038 48°53′N 10°34′E / 48.883°N 10.567°E / 48.883; 10.567 (Nördlinger Ries)
Presqu'île Quebec Kanada 24 less than 500 49°43′N 74°48′W / 49.717°N 74.800°W / 49.717; -74.800 (Presqu'ile)
Haughton Nunavut Kanada 23 39 75°23′N 89°40′W / 75.383°N 89.667°W / 75.383; -89.667 (Haughton)
Lappajärvi Gʻarbiy Finlandiya Finlandiya 23 77.85 ± 0.78 63°12′N 23°42′E / 63.200°N 23.700°E / 63.200; 23.700 (Lappajärvi)
Rochechouart Fransiya Fransiya 23 206.92 ± 0.32[16] 45°49′N 0°47′E / 45.817°N 0.783°E / 45.817; 0.783 (Rochechouart)
Gosses Bluff Janubiy hudud Avstraliya 22 142.5 23°49′S 132°18′E / 23.817°S 132.300°E / -23.817; 132.300 (Gosses Bluff)
Amelia Creek Janubiy hudud Avstraliya 20 600–1660 20°55′S 134°50′E / 20.917°S 134.833°E / -20.917; 134.833 (Amelia Creek)
Logancha Sibir Rossiya 20 40 65°31′N 95°56′E / 65.517°N 95.933°E / 65.517; 95.933 (Logancha)
Obolonʼ Poltava viloyati Ukraina 20 169 49°35′N 32°55′E / 49.583°N 32.917°E / 49.583; 32.917 (Obolon')
Dhala[17] Madhya Pradesh Hindiston 11[17] 1700-2100 25°18′N 78°8′E / 25.300°N 78.133°E / 25.300; 78.133 (Dhala)
Nadir Crater Gvineya Platosi Gvineya 8.5 66.051 ± 0.031 9°23′N 17°4′W / 9.383°N 17.067°W / 9.383; -17.067 (Nadir)

Qitʼalar boʻyicha kraterlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qitʼa qitʼaning

Yerda egallagan maydoni (% da)

Qitʼaning maʼlum

boʻlgan hududidagi kraterlar (% da)


Kraterlar

soni

Osiyo va Rossiya 30% 16% 31
Afrika 20% 11% 20
Shimoliy Amerika 16% 32% 60
Janubiy Amerika 12% 6% 11
Antarktida 9% 0% 0
Yevropa 7% 22% 41
Avstraliya 6% 14% 27
Jami 100% 100% 190

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Earth Impact Database“. University of New Brunswick. 2013-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-aprel.
  2. ↑ 2,0 2,1 Bland, Phil A.; de Souza Filho, C. R.; Timothy Jull, A. J.; Kelley, Simon P.; Hough, Robert Michael; Artemieva, N. A.; Pierazzo, E.; Coniglio, J.; Pinotti, Lucio; Evers, V.; Kearsley, Anton; (2002); „A possible tektite strewn field in the Argentinian Pampa“, Science, volume 296, issue 5570, pp. 1109-12
  3. ↑ Haas. „Echoes of Ancient Cataclysms in the Baltic Sea“. Electronic Journal of Folklore. Qaraldi: 2008-yil 26-oktyabr.
  4. ↑ Benítez. „Meteorites of Campo del Cielo: Impact on the indian culture“. 2017-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 28-noyabr.
  5. ↑ Bobrowsky, Peter T.. Comet/asteroid impacts and human society: an interdisciplinary approach. Springer, 2007 — 30–31-bet. ISBN 978-3-540-32709-7. 
  6. ↑ Hamacher. „Aboriginal oral traditions of Australian impact craters“. 2018-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 28-noyabr.
  7. ↑ Bobrowsky, Peter T.. Comet/asteroid impacts and human society: an interdisciplinary approach. Springer, 2007 — 30–31-bet. ISBN 978-3-540-32709-7. 
  8. ↑ Cione, Alberto L. (2002). "Putative Meteoritic Craters in Río Cuarto (Central Argentina) Interpreted as Eolian Structures". Earth, Moon, and Planets 91 (1): 9–24. doi:10.1023/A:1021209417252. 
  9. ↑ Bobrowsky, Peter T.. Comet/asteroid impacts and human society: an interdisciplinary approach. Springer, 2007 — 30–31-bet. ISBN 978-3-540-32709-7. Bobrowsky, Peter T.; Rickman, Hans (2007). Comet/asteroid impacts and human society: an interdisciplinary approach. Springer. pp. 30-31. ISBN 978-3-540-32709-7.
  10. ↑ Essay „Impact Cratering on Earth“, based on: Grieve, Richard A. F. (1990). "Impact cratering on the Earth". Scientific American 262 (4): 66–73. doi:10.1038/scientificamerican0490-66. https://archive.org/details/sim_scientific-american_1990-04_262_4/page/66. 
  11. ↑ Povenmire, Harold; Liu, W.; Xianlin, Luo; (1999) „Australasian tektites found in Guangxi Province, China“, in Proceedings of the 30th Annual Lunar and Planetary Science Conference, Houston, March 1999
  12. ↑ Glass, Billy P.; Pizzuto, James E.; (1994) „Geographic variation in Australasian microtektite concentrations: Implications concerning the location and size of the source crater“, Journal of Geophysical Research, vol. 99, no. E9, 19075-81, September 1994
  13. ↑ University of New South Wales. „Did a Pacific Ocean meteor trigger the Ice Age?“ (2012-yil 19-sentyabr). Qaraldi: 2012-yil 8-oktyabr.
  14. ↑ Gurov, Eugene P.; Gurova, H. P.; Rakitskaya, R. B.; Yamnichenko, A. Yu. (1993). "The Karakul depression in Pamirs – the first impact structure in central Asia". Lunar and Planetary Science XXIV: 591–92. https://ntrs.nasa.gov/archive/nasa/casi.ntrs.nasa.gov/19940011739.pdf. 
  15. ↑ „Russia's Popigai Meteor Crash Linked to Mass Extinction“. Live Science (2014-yil 13-iyun).
  16. ↑ Cohen, Benjamin E.; Mark, Darren F.; Lee, Martin R.; Simpson, Sarah L. (2017-08-01). "A new high-precision 40Ar/39Ar age for the Rochechouart impact structure: At least 5 Ma older than the Triassic–Jurassic boundary" (en). Meteoritics & Planetary Science 52 (8): 1600–11. doi:10.1111/maps.12880. ISSN 1945-5100. 
  17. ↑ 17,0 17,1 „Meteoritical Bulletin: Entry for Dhala“. www.lpi.usra.edu. Qaraldi: 2020-yil 24-yanvar. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yerdagi_zarba_kraterlari&oldid=5188796" dan olindi