Ichan qalʼa

Ichan qalʼa
Joylashuvi	Osiyo va Okeaniya
Turi	Madaniy
Sayti	http://whc.unesco.org/en/list/543
Ichan qalʼa

Ichan-qal’a (oʻzbekcha: Ichan Qa'la) – Oʻzbekistonning tarixiy oʻzbek shahri Xivaning mustahkam devor bilan oʻralgan ichki shahri boʻlib, Markaziy Osiyodagi birinchi Jahon meʼrosi ob’ektiga aylandi. Asrlar davomida qad rostlagan (eng qadimiy meʼmoriy yodgorliklar XIV asrga toʻgʻri keladi), istehkom, saroylar, masjid, madrasalar, maqbara, minoralar, karvonsaroy va hammomlar Ichan qalʼani oʻziga xos yodgorlik shahriga aylantirdi. Koʻhna Xiva 1968-yilda rasman qoʻriqxona maqomini oldi.

Kelib chiqishi afsonasi

Rivoyatda aytilishicha, Ichan-Qal’a qoʻrgʻoni qurilishida Muhammad paygʻambar Madinani qurishda uni olib ketgan joylardan loy ishlatilgan. Keyinchalik paydo boʻlgan koʻl muqaddas hisoblanadi. Boshqa bir afsonada aytilishicha, suvi ajoyib taʼmga ega boʻlgan Xeyvak qudugʻi Injil Nuhning oʻgʻli Shem tomonidan qazilgan.

Shuningdek, rivoyatlarga koʻra, Xorazm qurilishi Shem tomonidan boshlangan.

Devorlar

Xivada shahar anʼanaviy ravishda ikki qismga boʻlingan: Ichki shahar (qal’a, shahar) – Ichan-qal’a (soʻzma-soʻz: ichki mudofaa devori) va tashqi shahar (robod) – Dishan-Qal’a (tashqi mudofaa devori).

Ichan-qal’a devorlari: balandligi 8-10 metr, qalinligi 5-6 metr va tashqi perimetri boʻylab uzunligi 6250 metr.

Tashqi va ichki „aylana“ ning mudofaa qal’alari taxta dan qilingan. Ichan-qal’a devorlarida har 30 metrda devorlardan tashqariga chiqib turuvchi dumaloq mudofaa minoralari qad rostlagan. Devorlarning yuqori qismida qamal paytida dushmanga oʻq otish uchun qirrali panjaralar mavjud.

Mudofaa istehkomlari tizimida suv bilan toʻldirilgan ariqlar bor edi. Hozir ham bu janubiy qismdagi relyefda sezilib turadi, shimol va gʻarbda esa asfalt qadimiy zovurlarni qoplagan.

Shahar darvozalari ham mudofaa tizimining bir qismi edi. Omon qolgan darvozalar misoli shuni koʻrsatadiki, ular oʻtish joyining ikkala tomonida joylashgan „zarba“ minoralari va darvoza ustidagi tomosha galereyalari ham mavjud. Darvoza arklari ortidan shahar tomon yoʻnalgan yoʻlak arksimon peshtoq (Qoʻy-Darvaza) yoki, agar yoʻlak juda uzun boʻlsa, bir necha gumbazli boʻlgan.

Tuzilishi

Xorazm xalq meʼmorligining ajoyib obidalari: madrasa, masjid, saroy va minoralar, asosan, Ichan qalʼada joylashgan. Undagi meʼmoriy yodgorliklarning yaratilish tarixi, asosan, 4 davrga taalluqli: birinchisi Xorazmning qadimgi davridan to moʻgʻullar istilosi davriga qadar, bu davrdan Koʻhna arkning gʻarbiy devori, qalʼa devorining shimoli-sharqiy burchagidagi qadimgi davrga mansub burj va qalʼa devori qoldiqlari saqlanib qolgan. Ikkinchisi Xorazmning 1220-yildagi moʻgʻullar istilosidan keyingi tiklanish davri. Bu davrda Sayid Alovuddin maqbarasi va boshqalar mahobatli binolar qurilgan. Uchinchi davri XVI—XVII asrlarga toʻgʻri keladi. Shu paytda (Abulgʻozixon va Asfandiyorxon hukmronlik davrida) Ichan qalʼada Anushaxon hammomi (1657), peshayvonli Oq masjid (1675), Xoʻjamberdibiy madrasasi (1688) kabilar bunyod etildi. Koʻhna ark istehkomlari mustaqkamlandi, koʻrinishxona (xonning qabulxonasi) qurildi (1686—1688). Buxoro bilan Eron oʻrtasida Xiva xonligi uchun boshlangan urush natijasida (XVIII asrning 1-yarmi) Ichan qalʼa va, umuman, Xiva shahri qattiq shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe viloyat boʻlib turdi).

Toʻrtinchi davri XVIII—XX asrlarni oʻz ichiga oladi. Bu davrda Oʻrta Osiyo mahalliy meʼmorligi anʼanalari asosida masjid, madrasa, tim va toqilar qurildi. Ota darvozadan Polvon darvozagacha katta yoʻl oʻtkazildi. XVIII-asr oxirida Juma masjid qayta qurildi va uning yonida baland minora qad koʻtardi. Ichan qalʼaning haroba devorlari tiklandi, bir qancha imoratlar taʼmirlandi. 1840—1842-yillarda ikki qavatli Qutlugʻmurod inoq madrasasiga qaratib tim va toqilar qurildi. Muhammad Rahimxon I (1806—1825), Olloqulixon (1825—1842), Muhammad Aminxon (1845—1855) hukmronligi davrida Ichan qalʼada qurilish avj oldi. Muhtasham saroy, madrasa, maqbaralar barpo etildi: Koʻhna arkda saroy qurilishi tugallandi. Yangi va katta Toshhovli saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin qoʻrgʻon devorining bir qismi buzilib, oʻrniga Olloqulixon karvon saroyi, madrasasi va timi qurildi, xalq ijodining ajoyib namunasi Pahlavon Mahmud maqbarasi qad koʻtardi. Arab Muhammadxon va Musa toʻra madrasasi ham shu davrda yaratildi. Muhammad Aminxon Ichan qalʼaning gʻarbiy qismiga – Koʻhna ark yoniga Kaltaminor nomi bilan mashhur boʻlgan minora qurdirdi. Bu minora garchi bitkazilmay qolgan boʻlsada, Ichan qalʼa mujassamotida katta oʻrin tutadi.

Ichan qalʼa qurilishida Xiva meʼmorlari Oʻrta Osiyoda qadimdan qoʻllanib kelgan uslub – inshootlarni roʻparama-roʻpara qurish uslubidan (qoʻshdan) foydalanishgan. Masalan, Olloqulixon madrasasi bilan Qutlugʻ Murod inoq madrasasi, Shergʻozixon madrasasi bilan Pahlavon Mahmud maqbarasi shu uslubda qurilgan. Ichan qalʼa meʼmorligining yana bir oʻziga xos xususiyati binolarning alohida ansambl holida qurilganligi. Masalan, Juma masjid yonidagi ikkita kichik madrasa, Muhammad Amin inoq va Matpanoboy madrasasi hamda Matniyoz devonbegi madrasasi ancha yirik ansambldir. Polvon darvoza oldidagi bir necha masjid va madrasalar, hammom, toqi, karvonsaroy va xon saroyi oʻziga xos ansamblni tashkil etadi. Qutlugʻ Murod inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid oʻrtasidagi maydoncha shu ansamblning mujassamot markazidir.

Ichan qalʼa meʼmoriy yodgorliklari yogʻoch oʻymakorligi, sangtaroshlik, ganchkorlik, sirkor sopol va boshqalar rang-barang naqqoshlik bezaklari bilan bezatilgan. Ichan qalʼa ansambli meʼmoriy yodgorlik sifatida muhofazaga olinib, muzeyga aylantirilgan (1961). 1990-yildan Ichan qalʼa UNESCOning Butun jahon yodgorliklari roʻyxatiga kiritilgan.

1997-yilda Xiva shahrining 2500 yilligi munosabati bilan asosiy yoʻnalishlarda joylashgan yodgorliklarni muntazam ravishda taʼmirlash, tiklash ishlari olib borildi.

Adabiyot

• Mankovskaya L., Bulatova V., Pamyatniki zodchestva Xorezma, T., 1978