Kontent qismiga oʻtish

Tamarillo

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tamarillo
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Asterids
Solanales
Ituzumdoshlar
Solanum
S. betaceum
Binar nomi
Solanum betaceum

Sinonimlar
  • Cyphomandra betacea (Cav.) Sendtn.
  • Cyphomandra crassifolia (Ortega) J.F. Macbr.
  • Pionandra betacea (Cav.) Miers
  • Solanum betacea Cav.
  • Solanum crassifolium Ortega
  • Solanum insigne Lowe

Tamarillo (Solanum betaceum) — Solanaceae gulli oʻsimliklar oilasiga kiruvchi kichik daraxt yoki buta shaklida oʻsuvchi oʻsimlik. U tuxum shaklidagi tamarillo mevasi sababli qadrlanadi[1]. Oʻsimlikning pomidor daraxti, qon mevasi, chilto va tamoro, terong Belanda (Gollandiya baqlajoni) nomi bilan ham tanilgan. U butun dunyo boʻylab mashhur, ayniqsa Peru, Kolumbiya, Yangi Zelandiya, Ekvador, Ruanda, Burundi, Avstraliya, Butan va Qoʻshma Shtatlarda .

Tavsif

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻsimliklarning kelib chiqishi va yetishtirish mintaqalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tamarilloning vatani Ekvador, Kolumbiya, Peru, Chili, Argentina va Boliviyaning And togʻlari. Bugungi kunda u mahalliy ishlab chiqarish uchun bogʻlar va kichik issiqxonalarda yetishtiriladi[2][3]. Burundi, Keniya, Ruanda, Janubiy Afrika, Nagaland, Manipur, Hindiston, Nepal, Gonkong, Xitoy, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Avstraliya, Butan va Yangi Zelandiyadagi Sikkim kabi boshqa subtropik hududlarda ham oʻstiriladi.

1993-yil holatiga koʻra, Yangi Zelandiyada 200 gektar maydonda taxminan 2000 tonna meva ishlab chiqarilgan va AQSh, Yaponiya[4] va Yevropaga eksport qilingan. Eksport qilish uchun kivi uchun ishlab chiqilgan mavjud marketing kanallaridan foydalaniladi. Avstraliyada birinchi xalqaro sotiladigan tamarillo hosili taxminan 1996-yilda olingan. Tamarillo, shuningdek, Malayziya va Filippinning baland togʻlarida va Puerto-Rikoda oʻstiriladi[3]. Issiq tropik pasttekisliklarda u faqat kichik mevalar hosil qiladi.

1967-yilgacha meva „daraxt pomidori“ nomi bilan tanilgan, ammo Yangi Zelandiya daraxti pomidorini targʻib qilish kengashi uni oddiy bogʻ pomidoridan farqlash va ekzotik jozibadorligini oshirish uchun uni „tamarillo“ deb atagan[1]. Biroq, „tamarillo“ nomi hamma joyda qoʻllanilmaydi va bu oʻsimlik koʻplab mintaqalarda turli xil nomlarga ega.

Oʻsimlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gullar toʻplami

Oʻsimlik tez oʻsadigan daraxt boʻlib, 5 metrgacha oʻsadi. Umr koʻrish davomiyligi 5 yildan 12 yilgacha. Daraxt odatda yon shoxlari boʻlgan bitta tik tanani hosil qiladi. Gullar va mevalar yon shoxlardan osilib turadi. Barglari katta, oddiy va koʻp yillik boʻlib, kuchli oʻtkir hidga ega. Gullari pushti-oq, 10 tadan 50 tagacha guldan iborat toʻda hosil qiladi. Oʻsimliklar oʻzaro changlanishsiz meva berishi mumkin, ammo gullar xushboʻy va hasharotlarni oʻziga tortadi. Oʻzaro changlatish hosilni yaxshilaydi[5]. Ildizlari sayoz va unchalik chuqur emas, shuning uchun oʻsimlik qurgʻoqchilikka toqat qilmaydi va kuchli shamollardan zararlanishi mumkin.

Meva

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pishmagan mevalar
Pishgan mevalar

Mevasi tuxumsimon, uzunligi taxminan 4-10 santimetr. Ularning rangi sariq, toʻq sariqdan qizil va binafsha ranggacha oʻzgaradi. Qizil mevalar koʻproq nordon, sariq va toʻq sariq mevalar shirinroq boʻladi. Meva eti qattiq tuzilishga ega va oddiy pomidorga qaraganda koʻproq va kattaroq urugʻlarni oʻz ichiga oladi[6]. Mevalarda vitaminlar va temir juda koʻp va kaloriya miqdori past (har bir meva uchun atigi 40 kaloriya)[7].

Meva tarkibi, baʼzi muhim komponentlar[2]
Komponent [g/100g] Diapazon Komponent [mg/100g] Diapazon
Suv tarkibi 81-87 A vitamini 0,32-1,48
Proteinlar 1,5-2,5 S vitamini 19,7-57,8
Yog ' 0,05-1,28 Kaltsiy 3,9-11,3
Elyaf 1,4-6,0 Magniy 19,7-22,3
Umumiy kislotalilik 1,0-2,4 Temir 0,4-0,94

Kultivatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tuproq va iqlim talablari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tamarillo subtropik iqlimni afzal koʻradi, yogʻingarchilik 600 dan 4000 millimetrgacha va yillik harorat 15 dan 20 ° C gacha boʻlgan joyda yaxshi oʻsadi[2]. Sovuqqa chidamaydi (-2 °C). Meva toʻplamiga tungi harorat taʼsir qilishi mumkin. Tamarillo oʻsimliklari yengil, chuqur, unumdor tuproqlarda yaxshi oʻsadi[2]. Ular tabiiy ravishda pH 5 dan 8,5 gacha boʻlgan tuproqlarda oʻsadi.

Oʻsish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Urugʻlar yordamida ham koʻpaytirish mumkin[8][9]. Urugʻlar bilan koʻpaytirish oson. Biroq, turli xil navdagi oʻsimliklar oʻsadigan bogʻlarda oʻzaro changlanish sodir boʻladi va navlarning xususiyatlari aralashib ketadi. Koʻchatlar 1 dan 1,5 metrgacha balandlikka yetguncha pitomnikda saqlanishi kerak, chunki ular sovuqqa juda sezgir.

Qalamchalardan oʻstirilgan oʻsimliklar ertaroq shoxlanadi va ochiq joylarda oʻstirishgs koʻproq mos keladigan butaga aylanadi. Qalamchalarda patogen viruslar boʻlmasligi kerak. Qalamchalardan oʻstirilgan oʻsimliklar 0,5 dan 1 metrgacha boʻlgan balandlikka yetguncha pitomnikda saqlanishi kerak.

Daraxt juda tez oʻsadi va 1,5-2 yildan keyin meva bera oladi[10]. Oʻsimlik kun uzunligiga sezgir emas. Agar daraxt butalmagan boʻlsa, hamma mevalar bir vaqtning oʻzida pishmaydi. Bitta daraxt yiliga 20 kgdan ortiq hosil berishi mumkin[5]. Yaxshi tuproqdagi bitta yetuk daraxt bir oila 3 oy ichida yeyishi mumkin boʻlganidan koʻra koʻproq meva beradi.

Tamarillo daraxti
Tamarillo koʻchatlari, 6 oylik

Oʻsimliklar shamoldan himoyalangan boʻlishi kerak. Ularning sayoz ildiz tizimi yetarlicha barqarorlikni taʼminlamaydi va yon shoxlari moʻrt boʻlib, osonlikcha sinadi[2].

Zararkunandalarga qarshi kurash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tamarillo daraxti, pomidor kabi ekinlarga qaraganda, zararkunandalarga nisbatan ancha chidamli. Shunga qaramay, intensiv ishlab chiqarish tizimlarida xavfni kamaytirish uchun baʼzi zararkunandalarga katta zarar yetkazmaslik uchun nazorat qilish kerak.

Zararkunandalar Qoʻshimcha maʼlumot Misollar
Viruslar
  • Koʻpgina ishlab chiqarish joylarida eng muhim kasalliklar
  • Daraxtning kuchini va hosildorligini kamaytiring
  • Mevalarda qoraqoʻtirlar qoldiring va shuning uchun meva sifatini pasaytiring
 Tamarillo mozaik virusi (TaMV)
Nematodalar
  • Faqat bir nechta nematodalar topilgan
  • Yosh daraxtlarga jiddiy zarar
  • Viruslarning vektorlari boʻlishi mumkin
 Meloidogyne incognita, M. javanica va M. hapla
Hasharotlar
  • Viruslarning vektorlari boʻlishi mumkin
  • Oʻsimlikning mevalari va boshqa qismlari bilan boqing
 Shira, issiqxona oq pashshasi, pomidor qurti
Zamburugʻlar
  • Barglarning yoʻqolishi (defoliatsiya)
 Kukunli chiriyotgan

Foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pazandachilikda foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Meva yarmiga boʻlinib xomligicha isteʼmol qilinadi. Yengil shakarlangan va sovutilgan meva eti nonushta uchun ajoyib tanlov[11]. Sariq mevali navlari mango yoki oʻrik bilan solishtirganda shirinroq taʼmga ega. Shimoliy yarimsharda tamarillo iyuldan noyabrgacha uchraydi. Mavsumning boshida mevalar shirinroq va kamroq yopishqoq boʻladi.

Ulardan kompotlar, hollandez, chutneys va kori tayylanishi mumkin. Ushbu mevadan tayyorlanadigan shirinliklar orasida bavarois va strudel bor.

Kolumbiya, Ekvador, Panama, Venesuela va Indoneziyaning baʼzi qismlarida (shu jumladan Sumatra va Sulavesi) yangi tamarillo sharbat tayyorlash uchun suv va shakar bilan aralashtiriladi.


Ruandada daraxt mevalari koʻpincha mango va ananas kabi boshqa tropik mevalar bilan birga isteʼmol qilinadi.

Tamarilloning taʼmi achchiq pomidorning taʼmiga oʻxshaydi. 

Yevropaga koʻproq qizil va binafsharang mevalar keltiriladi. Ularning taʼmi koʻproq kislotali boʻlsa ham, ularning rangi isteʼmolchilarga koʻproq yoqadi[2].

Sanoatda foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mevalarda pektin miqdori yuqori va shuning uchun undan konservalar tayyorlash mumkin. Biroq, ishlov berilmaganda ular oksidlanadi va rangini yoʻqotadi. Sariq mevali navlar sanoatda foydalanish uchun koʻproq mos keladi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „History“. Tamarillo.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Prohens, Jaime; Nuez, Fernando (2001). „The Tamarillo (Cyphomandra betacea): A Review of a Promising Small Fruit Crop“. Small Fruits Review. 1-jild, № 2. 43–68-bet. doi:10.1300/J301v01n02_06. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "SmallFruitsReview" defined multiple times with different content
  3. ↑ 3,0 3,1 Hume, E. P.; Winters, H. F. (1949). „The "Palo de Tomate" or Tree Tomato“. Economic Botany. 3-jild, № 2. 140–142-bet. doi:10.1007/BF02859515.
  4. ↑ National Research Council. Lost Crops of the Incas. Washington D.C.: National Academy Press, 1989 — 307–316-bet. ISBN 978-0-309-07461-2. 
  5. ↑ 5,0 5,1 National Research Council. Lost Crops of the Incas. Washington D.C.: National Academy Press, 1989 — 307–316-bet. ISBN 978-0-309-07461-2. 
  6. ↑ Prohens, Jaime; Nuez, Fernando (2001). „The Tamarillo (Cyphomandra betacea): A Review of a Promising Small Fruit Crop“. Small Fruits Review. 1-jild, № 2. 43–68-bet. doi:10.1300/J301v01n02_06.
  7. ↑ National Research Council. Lost Crops of the Incas. Washington D.C.: National Academy Press, 1989 — 307–316-bet. ISBN 978-0-309-07461-2. 
  8. ↑ Prohens, Jaime; Nuez, Fernando (2001). „The Tamarillo (Cyphomandra betacea): A Review of a Promising Small Fruit Crop“. Small Fruits Review. 1-jild, № 2. 43–68-bet. doi:10.1300/J301v01n02_06.
  9. ↑ „Becoming a Grower | Tamarillo Growers Association“. Tamarillo.com. Qaraldi: 17-avgust 2012-yil.
  10. ↑ Hume, E. P.; Winters, H. F. (1949). „The "Palo de Tomate" or Tree Tomato“. Economic Botany. 3-jild, № 2. 140–142-bet. doi:10.1007/BF02859515.
  11. ↑ „Tamarillos“. New Zealand Herald. Qaraldi: 17-avgust 2021-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamarillo&oldid=4926709" dan olindi