Odessa

Odessa ukraincha: Одеса
shahar
Bayroq Gerb
46°28′0″N 30°44′0″E
Mamlakat	Ukraina
viloyat	Odessa viloyati
Hukumat
• shahar boshi	Oleg Brindak
Asos solingan	1794
Avvalgi nomlari	Xajibey
Qachondan beri shahar	1794
Maydon	2,369 km2 (915 kv mi)
Markazi balandligi	50 m
Aholisi  (2022)	1,010,000
Zichligi	4287,7 kishi/km2
Milliy tarkib	62 % ukrainlar, 29 % ruslar
Vaqt mintaqasi	UTC+2
Telefon kodi	48(2)
Pochta indeks(lar)i	65000 — 65480
Odesa

Odessa (ukraincha: Одеса) — Ukrainaning Odessa viloyati markazi. Ukrainaning yirik sanoat, madaniyat, ilmiy va kurort markazlaridan biri. Qora dengizning shimoli-gʻarbiy sohilidagi port. Shosse va temir yoʻl tuguni. Aholisi 1,000,000 kishi (2024). Shahar 4 tumanga boʻlingan.

Tarixi

Litva Buyuk Knyazligi 1415–1484 Usmonli imperiyasi 1484–1789 Rossiya Imperiyasi 1789–1917 1917–1921-yillardagi inqilob boshlanishi Rossiya Muvaqqat hukumati 1917 UXR Dek. 1917–Nov. 1918 Odesa Sovet Respublikasi Yan.–Mart 1918 Ukraina Davlati Mart–Dek. 1918 Janubiy Rossiya Qurolli Kuchlari Dek. 1918–Aprel 1919 Ukrainaning Ishchilar va Dehqonlar Muvaqqat Hukumati/ Ukraina Sovet Sotsialistik Respublikasi Aprel–Avg. 1919 Janubiy Rossiya Qurolli Kuchlari Avg. 1919–Fev. 1920 // Ukraina Sovet Sotsialistik Respublikasi Fev. 1920–Dek. 1922 1917–1921-yillardagi inqilob tugashi USSR 1922–1941 Ruminiya qirolligi 1941–44 USSR 1944–1991 Ukraina 1991–hozirga qadar

Odessa oʻrnida 15-asrda turklarning „Xajibey“ qalʼasi boʻlgan. Uni ruslar egallab, 1793-yil oʻzlarining janubidagi tayanch punktiga aylantirgan. 1794-yildan shahar, 1795-yildan rasmiy ravishda Odessa nomini oldi. 1941—44 yillarda Odessani nemis fashistlari egallab turdi. Shahar 1944-yil 10-aprelda ozod qilindi. 1965-yil Odessaga qahramonshahar faxriy unvoni berildi.

Nomlanishi

• oʻzbekcha: Odesa yoki Odessa
• inglizcha: Odesa yoki Odessa /oʊˈdɛsə/ oh-DESS-ə
• ukraincha: Одеса uk
• ruscha: Одесса ru
• grekcha: Οδησσός
• idishcha: אָדעס
• rumincha: Odesa

Meʼmorligi

Shaharning markaziy qismida A. E. Rishelye haykali va Potyomkin zinasi joylashgan klassik binolar ansambli bor (1826—41). Klassitsizm uslubida qurilgan Voronsov, Pototskiy, Narishkina saroylari, eski birja, gospital, Odessa atrofi va uning chekkalarida — iqlimiy va bal-neobalchiq kurortlar (Arkadiya, Luzanovka va boshqalar) mavjud. Odessada tarixiy voqealar bilan bogʻliq joy koʻp.

Sanoati

Odessada mashinasozlik (stanoksozlik, yuk-transport, sovitkich, tibbiy, savdo, poligrafiya va boshqa asbob-uskunalar, agregatlar, hisoblash mashinalari ishlab chiqarish va boshqalar), kimyo, neftni qayta ishlash, kimyofarmatsevtika, oziq-ovqat, yengil (jut, toʻqimachilik va boshqalar) sanoat korxonalari bor. Poʻlat prokat ishlab chiqarish birlashmasi faoliyat koʻrsatadi.

Ijtimoiy soha

Odessa – yirik dengiz porti. Havo liniyalari orqali yirik shaharlar bilan bogʻlangan. Odessada Antarktika kit ovlash flotiliyasi bazasi, 14 oliy oʻquv yurti (shu jumladan, universitet, konservatoriya), Ukraina Fanlar Akademiyasining Janubiy ilmiy markazi, 7 teatr (shu jumladan, opera va balet teatri), arxeologiya, badiiy, A. S. Pushkin nomidagi, adabiy-memorial muzeylari, sirk, filarmoniya, konservatoriya, kinostudiya bor.

Demografiya

Aholining oʻsishi

Yil	Aholi	±% y.oʻ.s.
1795	2 349	—
1800	6 000	+20.63%
1802	9 000	+22.47%
1813	35 000	+13.14%
1829	52 000	+2.51%
1832	60 000	+4.89%
1844	77 800	+2.19%
1858	104 200	+2.11%
1863	118 900	+2.67%
1873	193 513	+4.99%
1880	217 000	+1.65%
1885	240 600	+2.09%
1891	297 600	+3.61%
1897	403 815	+5.22%
1907	449 700	+1.08%
1910	506 000	+4.01%
1912	635 000	+12.02%
1914	481 500	−12.92%
1920	454 200	−0.97%
1925	325 354	−6.45%
1936	534 000	+4.61%
1939	601 651	+4.06%
1956	607 000	+0.05%
1959	667 182	+3.20%
1970	891 546	+2.67%
1979	1 046 133	+1.79%
1989	1 115 371	+0.64%
2001	1 029 049	−0.67%
2011	1 009 145	−0.20%
2022	1 010 537	+0.01%
at

Tarixiy etnik va milliy tarkibi

• 1897-yil

1. Ruslar: 198,233 kishi (49.09%)
2. Yahudiylar: 124,511 kishi (30.83%)
3. Ukrainlar: 37,925 kishi (9.39%)
4. Polyaklar: 17,395 kishi (4.31%)
5. Nemislar: 10,248 kishi (2.54%)
6. Yunonlar: 5,086 kishi (1.26%)
7. Tatarlar: 1,437 kishi (0.36%)
8. Armanlar: 1,401 kishi (0.35%)
9. Belaruslar: 1,267 kishi (0.31%)
10. Fransuzlar: 1,137 kishi (0.28%)

• 1926-yil

1. Ruslar: 162,789 kishi (39.97%)
2. Yahudiylar: 153,243 kishi (36.69%)
3. Ukrainlar: 73,453 kishi (17.59%)
4. Polyaklar: 10,021 kishi (2.40%)
5. Nemislar: 5,522 kishi (1.32%)
6. Belaruslar: 2,501 kishi (0.60%)
7. Armanlar: 1,843 kishi (0.44%)
8. Yunonlar: 1,377 kishi (0.33%)
9. Bolgarlar: 1,186 kishi (0.28%)
10. Moldavanlar: 1,048 kishi (0.25%)

• 1939-yil

1. Yahudiylar: 200,961 kishi (33.26%)
2. Ruslar: 186,610 kishi (30.88%)
3. Ukrainlar: 178,878 kishi (29.60%)
4. Polyaklar: 8,829 kishi (1.46%)
5. Nemislar: 8,424 kishi (1.39%)
6. Bolgarlar: 4,967 kishi (0.82%)
7. Moldavanlar: 2,573 kishi (0.43%)
8. Armanlar: 2,298 kishi (0.38%)

• 1941-yil

1. Ukrainlar: 120,945 kishi (49.45%)
2. Ruslar: 92,584 kishi (37.85%)
3. Nemislar: 8,643 kishi (3.53%)
4. Polyaklar: 7,488 kishi (3.06%)
5. Bolgarlar: 4,928 kishi (2.01%)
6. Moldavanlar: 3,224 kishi (1.32%)
7. Tatarlar: 436 kishi (0.18%)
8. Lipovanlar: 429 kishi (0.17%)

• 2001-yil

1. Ukrainlar: 622,900 kishi (61.6%)
2. Ruslar: 292,000 kishi (29.0%)
3. Bolgarlar: 13,300 kishi (1.3%)
4. Yahudiylar: 12,400 kishi (1.2%)
5. Moldavanlar: 7,600 kishi (0.7%)
6. Belaruslar: 6,400 kishi (0.6%)
7. Armanlar: 4,400 kishi (0.4%)
8. Polyaklar: 2,100 kishi (0.2%)

2001-yil Ukraina aholi sanogʻida Odessa aholisi 1,029,049 kishini tashkil qildi (shulardan – 480,341 nafari erkaklar yoki 47 % va 548,708 nafari ayollar yoki 53 %), doimiy aholisi – 1 010 298 kishi. Odessa – anʼanaviy koʻp millatli shahar hisoblanadi. Shaharda oʻndan ziyod millat vakillari istiqomat qilishadi..

Til

2001-yilgi Ukraina aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Odesa shahri aholisining ona tili boʻyicha taqsimoti:

Til	Soni	Foiz
Ukraincha	307 196	30.41%
Ruscha	654 128	64.75%
Boshqa tillar	48 974	4.84%
Umumiy	1 010 298	100.00%

Odessadagi tartibsizliklar

2014-yil 2-may kunida Odessa shahrida roʻy bergan qurolli toʻqnashuvlarda 37 odam halok boʻldi, 200 dan ortiq odam yaralandi. Halok boʻlganlarning aksari rossiyaparastlar ekani aytiladi. Rossiya prezidentining matbuot kotibi Dmitriy Peskovga koʻra, Putin qurbonlarni yaqinlariga hamdardlik bildirgan va bu fojeada Kiyev rahbariyatini ayblagan. Ukraina politsiyasiga koʻra, tartibsizliklarga aloqadorlikda gumonlanib, 130 odam hibsga olingan. Jinoyat kodeksining „Qasddan odam oʻldirish“, „jamoatchilik tartibini buzish“, „davlat idoralarini ishgʻol etish“ kabi oʻndan ziyod moddasi boʻyicha jinoyat ishlari qoʻzgʻotilgan. Rossiya rahbariyati Odessadagi oʻnlab odam oʻlimiga sabab boʻlgan hodisalarda Kiyev va gʻarb hukumatlarini aybladi.

Qardosh shaharlar

Yana qarang: Ukrainadagi qardosh shaharlar roʻyxati

Odessa quyidagi shaharlar bilan qardosh shahar aloqalarini oʻrnatgan:

• Iskandariya, Misr (1968-yil)
• Baltimor, AQSh (1975-yil)
• Bremen, Germaniya (2023-yil)
• Kishinyov, Moldova (1994-yil)
• Konstansa, Ruminiya (1991-yil)
• Genuya, Italiya (1972-yil)
• Hayfa, Isroil (1992-yil)
• Istanbul, Turkiya (1997-yil)
• Kalkutta, Hindiston (1986-yil)
• Liverpul, Birlashgan Qirollik (1957-yil)
• Lodz, Polsha (1993-yil)
• Marsel, Fransiya (1973-yil)
• Nikosiya, Kipr (1996-yil)
• Oulu, Finlandiya (1957-yil)
• Pirey, Gretsiya (1993-yil)
• Sindao, Xitoy (1993-yil)
• Regensburg, Germaniya (1990-yil)
• Split, Xorvatiya (1964-yil)
• Seged, Vengriya (1977-yil)
• Vankuver, Kanada (1944-yil)
• Varna, Bolgariya (1958-yil)
• Yerevan, Armaniston (1995-yil)
• Yokohama, Yaponiya (1968-yil)

Hamkor shaharlar

Odessa quyidagi shaharlar bilan hamkorlik qilgan:

• Brest, Belarus (2004-yil)
• Gdansk, Polsha (1996-yil)
• Klaypeda, Litva (2004-yil)
• Larnaka, Kipr (2004-yil)
• Marrakesh, Marokash (2019-yil)
• Minsk, Belarus (1996-yil)
• Ningbo, Xitoy (2008-yil)
• Tallin, Estoniya (1997-yil)
• Tbilisi, Gruziya (1996-yil)
• Valparaiso, Chili (2004-yil)
• Vena, Avstriya (2006-yil)
• Varshava, Polsha (2005-yil)

Adabiyotlar

• Honcharuk, Taras. Історія Хаджибея (Одеси) 1415-1795 рр. в документах (uk). АстроПринт, 2000. ISBN 978-966-549-450-8. 
• Гончарук Т.Г.; Гуцалюк С.Б.; Сапожников І.В.; Сапожникова Г.В.. Хаджибей-Одеса та українське козацтво (1415-1797 роки): до 210-ї річниці штурму Хаджибейського замку, 1999. 
• Dallin, Alexander. Odessa, 1941–1944: A Case Study of Soviet Territory Under Foreign Rule. Iaşi: Center for Romanian Studies, 1998. ISBN 973-98391-1-8. Qaraldi: 2009-yil 7-noyabr.  Complete book available online.
• Friedberg, Maurice. How Things Were Done in Odessa: Cultural and Intellectual Pursuits in a Soviet City. Boulder, CO: Westview Press, 1991. ISBN 0-8133-7987-3. 
• Ghervas, Stella „Odessa et les confins de l'Europe: un éclairage historique“, . Lieux d'Europe. Mythes et limites. Paris: Editions de la Maison des sciences de l'homme, 2008. ISBN 978-2-7351-1182-4. 
• Ghervas, Stella. Réinventer la tradition. Alexandre Stourdza et l'Europe de la Sainte-Alliance. Paris: Honoré Champion, 2008. ISBN 978-2-7453-1669-1. 
• Gubar, Oleg. Odesa: New Monuments, Memorial Plaques, and Buildings. Odesa: Optimum, 2004. ISBN 966-8072-86-3. 
• Herlihy, Patricia (1979–1980). "Greek Merchants in Odessa in the Nineteenth Century". Harvard Ukrainian Studies 3 (4): 399–420. Archived from the original on 2008-05-29. https://web.archive.org/web/20080529124420/http://www.huri.harvard.edu/pdf/hus_volumes/vIII-IV_1979-1980_part2.pdf. Qaraldi: 2025-04-23. Odessa]]
• Herlihy, Patricia. Odessa: A History, 1794–1914. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1987. ISBN 0-916458-15-6.  (hardcover), ISBN 0-916458-43-1 (1991 paperback reprint)
• Herlihy, Patricia „Commerce and Architecture in Odessa in Late Imperial Russia“, . Commerce in Russian Urban Culture 1861–1914. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2002. ISBN 0-8018-6750-9. 
• Herlihy, Patricia (2003). "Port Jews of Odessa and Trieste: A Tale of Two Cities". Jahrbuch des Simon-Dubnow-Instituts (München: Deutsche Verlags-Anstalt) 2: 182–198. ISBN 3-421-05522-X. 
• Herlihy, Patricia; Gubar, Oleg „The Persuasive Power of the Odessa Myth“, . Cities after the Fall of Communism: Reshaping Cultural Landscapes and European Identity. Woodrow Wilson Center Press and Johns Hopkins University Press, 2008. ISBN 978-0-8018-9191-5. 
• Kaufman, Bel; Oleg Gubar; Alexander Rozenboim. Odessa Memories. Seattle: University of Washington Press, 2004. ISBN 0-295-98345-0. 
• King, Charles. Odessa: Genius and Death in a City of Dreams. W. W. Norton & Company, 2011. ISBN 978-0-393-07084-2. 
• Kononova, G.. Odessa: A Guide. Moscow: Raduga Publishers, 1984. OCLC 12344892. 
• Makolkin, Anna. A History of Odessa, the Last Italian Black Sea Colony. Lewiston, New York: Edwin Mellen Press, 2004. ISBN 0-7734-6272-4. 
• Mazis, John Athanasios. The Greeks of Odessa: Diaspora Leadership in Late Imperial Russia, East European Monographs. New York: Columbia University Press, 2004. ISBN 0-88033-545-9. 
• Orbach, Alexander. New Voices of Russian Jewry: A Study of the Russian-Jewish Press of Odessa in the Era of the Great Reforms, 1860–1871, Studies in Judaism in Modern Times, No. 4. Leiden: Brill Academic Publishers, 1997. ISBN 90-04-06175-4. 
• Rothstein, Robert A. (2001). "How It Was Sung in Odessa: At the Intersection of Russian and Yiddish Folk Culture". Slavic Review 60 (4): 781–801. doi:10.2307/2697495. 
• Skinner, Frederick W. „Odessa and the Problem of Urban Modernization“, . The City in Late Imperial Russia, Indiana–Michigan Series in Russian and East European Studies. Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1986. ISBN 0-253-31370-8. 
• Sylvester, Roshanna P. (2001). "City of Thieves: Moldavanka, Criminality, and Respectability in Prerevolutionary Odessa". Journal of Urban History 27 (2): 131–157. doi:10.1177/009614420102700201. PMID 18333319. 
• Tanny, Jarrod. City of Rogues and Schnorrers: Russia's Jews and the Myth of Old Odessa. Bloomington, IN: Indiana University Press, 2011. ISBN 978-0-253-35646-8.  (hardcover); ISBN 978-0-253-22328-9 (paperback)
• Weinberg, Robert „The Pogrom of 1905 in Odessa: A Case Study“, . Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History. Cambridge: Cambridge University Press, 1992. ISBN 0-521-40532-7. 
• Weinberg, Robert. The Revolution of 1905 in Odessa: Blood on the Steps, Indiana–Michigan Series in Russian and East European Studies. Bloomington, IN: Indiana University Press, 1993. ISBN 0-253-36381-0. 
  • Herlihy, Patricia (1994). "Review of The Revolution of 1905 in Odessa: Blood on the Steps by Robert Weinberg". Journal of Social History 28 (2): 435–437. doi:10.1353/jsh/28.2.435. https://archive.org/details/sim_journal-of-social-history_winter-1994_28_2/page/n196. 
• Zipperstein, Steven J.. The Jews of Odessa: A Cultural History, 1794–1881. Palo Alto: Stanford University Press, 1991. ISBN 0-8047-1251-4.  (hardcover), ISBN 0-8047-1962-4 (paperback reprint)

Havolalar

• Richardson, Tanya. Kaleidoscopic Odessa: History and Place in Contemporary Ukraine. University of Toronto Press, 2008. ISBN 978-0-8020-9563-3. Qaraldi: 2009-yil 7-noyabr. 
• Imperial, Odesa Society of History and Artifacts. Notes of the Imperial Odesa Society of History and Artifacts. Vol.2. Odesa: Odesa City Typography, 1848. Qaraldi: 2019-yil 29-aprel. 
• Yefimenko, Aleksandra. History of Ukraine and its people (История Украйны и ее народа). Litres, 2018. ISBN 9785457887299. Qaraldi: 2019-yil 29-aprel.