Kontent qismiga oʻtish

Mozori-Sharif

Koordinatalari: 35°42′0″N 67°07′0″E / 35.70000°N 67.11667°E / 35.70000; 67.11667
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Mozori Sharif
shahar
35°42′0″N 67°07′0″E / 35.70000°N 67.11667°E / 35.70000; 67.11667
Mamlakat Afgʻoniston
viloyat Balx viloyati
Hukumat
 • hokim Abdulhaq Xurramiz
Maydon 83 km2 (32 kv mi)
Aholisi
 (2021-yil)
 500 207 kishi[1]
Mozori Sharif xaritada
Mozori Sharif
Mozori Sharif
Moviy masjid

Mozori-Sharif (dariycha: مزارشریف) — aholi soni boʻyicha Afgʻonistonning toʻrtinchi yirik shahri boʻlib, 2021-yilda aholi soni taxminan 500 207 kishini tashkil qiladi[1]. Balx viloyatining maʼmuriy markazi. Sharqda Qunduz, janubi-sharqda Kobul, janubi-gʻarbda Hirot, shimolda Termiz shaharlari bilan avtomobil yoʻllari orqali bogʻlangan. Shahar Oʻzbekiston chegarasidan 55 km (34 mi) uzoqlikda joylashgan. Mozori-Sharif, shuningdek, mashhur ziyoratgohlari, shuningdek, islomiy va yunon arxeologik yodgorliklar tufayli sayyohlarni jalb qiladi. Qadimiy Balx shahri ham yaqin.

Mozori-Sharif atrofidagi hudud tarixan Xurosonning bir qismi boʻlib, asrlar davomida Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar, Gʻaznaviylar, Gʻuriylar, Elxoniylar, Temuriylar, Buxoro xonligi va Durroniylar (1751-yildan) tomonidan nazorat qilingan. 1849-yilda Afgʻoniston mustaqil boʻlgunga qadar shahar bir nechta mahalliy hukmdorlar qoʻl ostida boʻldi.

Oʻrta asrda Mozori-Sharif oʻrnida kichik Xayron qishlogʻi (keyinchalik Xoʻja-Xayron) boʻlgan. Naqlga koʻra, bu yerga Hazrat Ali koʻmilgan. 1481—1482-yillarda u yerga Moviy masjid (Hazrat Ali maqbarasi) qurilgach, ziyoratgohga aylangan.

Mozori-Sharif — Baqtriya iqtisodiy-geografik rayonining yirik hunarmandchilik, savdo, sanoat shahri va transport yoʻllari punkti. Mashina taʼmirlash va metallsozlik, oziq-ovqat (shakarqand, un, yogʻmoy), toʻqimachilik (ip gazlama va shoyi), teri oshlash, paxta tozalash, gʻisht va oyna korxonalari bor. Issiklik elektr stansiyasi va azotli oʻgʻitlar zavodi qurilgan. Gilam toʻqiladi. Hunarmandchilikda shoyi va ip gazlama, doʻppi, uy-roʻzgʻor buyumlari tayyorlanadi. Shaharda qorakoʻl teri, jun, don, meva, yongʻoq va koʻncharm bilan savdo qilinadi. Mozori-Sharif shahridan janubi-gʻarbda yirik oltingugurt koni bor[2].

Mozori Sharif Afgʻoniston shimolidagi mintaqaviy markaz boʻlib, Oʻzbekiston va Tojikistonga yaqin joylashgan. Bu yerda xalqaro aeroport ham faoliyat koʻrsatadi. U barcha Afgʻoniston viloyatlari markazlari ichida eng oʻzlashtirilgan yerlarga (91%) ega[3] ega va u munitsipalitet chegarasidan tashqarida joylashgan, lekin kattaroq shahar hududining bir qismini tashkil etuvchi qoʻshimcha qurilish maydoniga ega. Bu, shuningdek, dengiz sathidan taxminan 357 metr (1,171 ft) balandlikda joylashgan mamlakatdagi eng pastgi nuqtada joylashgan yirik shahardir. Shahar Sovet-Afgʻon urushi va undan keyingi fuqarolar urushi davrida mamlakatning boshqa yirik shaharlarida sodir boʻlgan vayronagarchiliklardan xalos boʻlgan va uzoq vaqt davomida mamlakatdagi eng xavfsiz shaharlardan biri hisoblangan[4].

2021-yil 14-avgustda Mozori-Sharif Tolibon jangarilari tomonidan bosib olindi va bu Tolibonning 2021-yilgi keng qamrovli hujumi doirasida bosib olingan yigirma beshinchi viloyat markaziga aylandi.

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mozori Sharif nomi „muqaddas qabr“ degan maʼnoni anglatadi, bu nom paygʻambar Muhammadning amakivachchasi, kuyovi va hamrohi Hazrati Ali ibn Abu Tolibning qabriga ishoradir. Maqbara shahar markazidagi Ali ziyoratgohi yoki Moviy masjid deb nomlanuvchi katta, ko‘k koshinli ziyoratgoh va masjidda joylashgan[5].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ahamoniylar bu hududni miloddan avvalgi 6-asrdan boshlab boshqargan. Aleksandr Makedonskiy bu hududni zabt etdi, biroq vafotidan keyin Salavkiylar davlati tarkibiga qoʻshildi. Salavkiylar davlatining tanazzulga yuz tutishi Yunon-Baqtriya podsholigi vujudga kelishiga olib keldi. Miloddan avvalgi 130-yillarda saklar bu hududni egalladi va Yunon-Baqtriya podsholigi quladi. Yuyechjilar Mozori-Sharif va uning atrofidagi hududlarni egallab olishdi, bu esa Kushon podsholigining vujudga kelishiga olib keldi. Kushonlar qulagandan keyin sosoniylar bu hududni nazorat qildilar. Musulmonlar 651-yilda Mozori-Sharifgacha yetib keldi[6].

9-asrdan 1919-yilgacha

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mozori-Sharif atrofidagi hudud tarixan Katta Xuroson tarkibiga kirgan va Tohiriylar, soʻngra Safforiylar, Somoniylar, Gʻaznaviylar, Gʻuriylar, Elxoniylar, Temuriylar va Buxoro xonligi tomonidan boshqarilgan. Naqlga koʻra, Mozori-Sharif shahri bir tush sababli bunyod etilgan. 12-asr boshlarida mahalliy mullalardan biri tush koʻrib, hazrati Ali ibn Abu Tolibning Balx shahri yaqinida yashirincha dafn etilganini maʼlum qiladi.

[[File:Mazar-i-Sharif & Band-e-Amir Fan.jpg|thumb|Mozori-Sharif shahri va atrofining XKSdan koʻrinishi, 2016-yil

Mashhur Jaloliddin Rumiy ham shu hududda tugʻilgan, biroq koʻplab tarixiy shaxslar singari uning aniq tugʻilgan joyini maʼlum emas. Uning otasi Baho Valad birinchi xalifa Abu Bakr avlodidan boʻlib, mashhur faylasufning ukasi Ahmad Gʻazzoliy gʻoyalari taʼsirida bo‘lgan. Baho Valadning vaʼzlari nashr etilgan va hozirgacha „Ilohiy ilmlar“ (Maorif) sifatida mavjud. Rumiy 1273-yilda vafotidan oldin „Masnaviy“ deb nomlangan oltita tasavvufiy sheʼr va ertak kitobini yozib tugatdi.

Saljuqiylar sultoni Ahmad Sanjar 12-asrda tadqiqotlar amalga oshirib, Ali dafn etilgan joy atrofida shahar va ziyoratgoh qurishni buyurdi. 13-asrda esa Chingizxon boshchiligidagi moʻgʻullar tomonidan vayron etiladi. Mozor keyinchalik qayta tiklangan boʻlsa-da, qoʻshnisi Balx soyasida qolardi. Oʻn toʻqqizinchi asrda, drenaj tizimining yoʻqligi va mintaqaning zaif iqtisodiyoti tufayli, hududdagi ortiqcha suv aholi punktlari yaqinidagi koʻplab gektar yerlarni suv bosdi va mintaqada bezgak epidemiyasini keltirib chiqardi. Shu tariqa Shimoliy Markaziy Afgʻoniston hukmdori poytaxtni Mozori-Sharif shahridan koʻchirishga qaror qildi[7].

Shahar Amudaryoning janubidagi mintaqa bilan birga taxminan 1751-yilda Durroniylar davlati tarkibiga kirdi (biroq mintaqaning aksariyat qismi mustaqil oʻzbek hokimlar tomonidan nazorat qilingan). 1788—1790-yillardagi Buxoro-Durroniy urushidan soʻng Qilich Alibek Xulmiy Balxdan Oybek Saygʻon, Kahmard, Darrayi-Suf va Qunduzgacha choʻzilgan kichik imperiya tuzdi[8]. 1817-yilda u vafot etgach, Balx va Mozori-Sharif shahri Aqchaga qaram boʻlgan mustaqil shahar-davlatga aylanadi. 1837-yil noyabrida buxoroliklar shaharni bosib olishadi, ammo Balx hali ham muxtoriyatni saqlab qola oldi[9][10]. 1849-yilda shahar bosib olindi va Afgʻonistonga qoʻshib olindi.

20-asr oxiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1980-yillarda Sovet-Afgʻon urushi davrida Mozori-Sharif Sovet armiyasi uchun strategik ahamiyatga ega boʻlgan, chunki ular bu aeroportdan turib mujohidlarga havo hujumlari uyushtirgan. Mozori-Sharif shimoldagi Sovet hududi, ayniqsa OʻzSSRga olib boruvchi yoʻllar bilan bogʻlangan asosiy shahar ham edi. Sovetlar qoʻllovidagi afgʻon armiyasining garnizoni sifatida shahar general Abdulrashid Doʻstum qoʻmondonligi ostida edi. Hizbi Vahdat va Jamiyati Islomiy mujohid jangarilari shaharni egallashga harakat qilishdi, biroq bu hujumlar armiya tomonidan qaytarildi. Doʻstum 1992-yilning 19-martida Muhammad Najibullo hukumatiga qarshi isyon koʻtarib, hukumat qulashidan oldin oʻzining Junbishi Milliy partiyasi va armiyasini tuzdi. Ertasi kuni partiya shaharni egallab oldi. Keyinchalik Mozori-Sharif Doʻstum hukmronligi ostidagi Afgʻoniston shimolidagi nisbatan barqaror va dunyoviy proto-davlatning de-fakto poytaxtiga aylandi. Shahar tinch va farovon boʻlib qoldi, Afgʻonistonning qolgan qismi esa parchalanib ketdi va asta-sekin fundamentalist Tolibon kuchlari tomonidan bosib olindi[11]. Shahar oʻsha paytda „Afgʻonistonning kaltaklangan tojidagi yaltiroq marvarid“ deb atalgan. Doʻstum yaqin munosabatlar oʻrnatgan Rossiya, Turkiya va yaqinda mustaqillikka erishgan Oʻzbekiston va boshqa xorijiy donorlardan pul kelib turgan[12]. U mintaqa uchun oʻz valyutasini emissiya qildi va oʻzining aviakompaniyasini yaratdi. Mamlakat janubidagi Tolibon hukmronlik qilgan hududlardan farqli oʻlaroq, qoʻshma maktablar va pul tikish kabi faoliyatlar qonuniy boʻlgan Kobuldagi kabi shahar nisbatan Mozori-Sharif liberal boʻlib qoldi[13].

Bu tinchlik 1997-yil may oyiga kelib buzildi. Doʻstumning generallaridan biri sarkarda Abdulmalik Pahlavon Tolibon bilan yashirin muzokaralar olib borib, shaharni ularga berishga kelishadi. Toliblar Pahlavon orqali Mozorni egallashga intilayotgan paytda, Doʻstum shaharni tark etadi. Shundan keyin Pahlavonning oʻzi bu kelishuv boʻyicha Tolibonga isyon etdi va 1997-yilning may-iyul oylarida general Pahlavon 1995-yilda Abdulali Mozoriyning oʻlimi uchun qasos sifatida minglab Tolibon aʼzolarini qatl etgani, koʻplab mahbuslarni shaxsan oʻzi oʻldirgani xabar qilindi. „U Mozori-Sharifga taklif qilingan 3000 ga yaqin Tolibon mahbuslarini vaxshiyona qirgʻin qilinishida javobgar boʻlgan, deb ishoniladi“[14]. Tolibonning bir qanchasi qirgʻindan qochib, nima boʻlganini aytib berishdi. Bu orada Doʻstum qaytib kelib, shaharni Pahlavondan tortib oladi.

Biroq, Tolibon 1998-yilda shaharga hujum qilib, taxminan 8000 tinch aholini oʻldiradi. 1998-yil 8-avgust kuni tonggi soat 10da Tolibon shaharga kirib keldi va keyingi ikki kun mobaynida oʻzlarining pikaplarini Mozori-Sharifning tor koʻchalari boʻylab haydab „chapga va oʻngga oʻq uzib, harakatlangan hamma narsani — doʻkonchilar, aravachilar, xaridor ayollar, yosh bolalar va hatto echkilar va eshaklarni oʻldirdilar“[15]. 8000 dan ortiq tinch aholi Mozori-Sharifda va keyinchalik Bomiyonda oʻldirilgani xabar qilindi[16]. Qolaversa, Tolibon birinchi olti kun davomida jasadlarni dafn etishni taqiqlab qo‘yishi natijasida (islom dinining zudlik bilan dafn qilishni talab qiladigan amrlariga zid tarzda) jasadlar yoz jaziramasida chirishi va itlar yeb ketishi ortidan tanqid qilindi[17]. Xabarlarga koʻra, Tolibon ham Mozorni nazorat qilgan holda hazoralarni qidirib topib, qirgʻin qilgan[15].

2001-yildan keyin

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2001-yil 11-sentabr voqealaridan keyin, Mozori-Sharif AQSh qoʻllovidagi Shimoliy ittifoq (Birlashgan front) qoʻliga oʻtgan birinchi afgʻon shahri boʻldi. Tolibonning Mozordagi magʻlubiyati Afgʻonistonning qolgan shimoliy va gʻarbiy qismlaridagi magʻlubiyatlariga ulanib ketdi. 2001-yil noyabr oyidagi Mozori-Sharif jangidan keyin shahar Shimoliy ittifoq kuchlari tomonidan rasman egallandi. Ularga AQSh Maxsus operatsiyalar kuchlari qoʻshildi va AQSh Havo kuchlari samolyotlari tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Taslim boʻlgan 3000 ga yaqin Tolibon jangarilari jangdan soʻng Shimoliy ittifoq tomonidan qirgʻin qilingani va xabarlarga koʻra, qirgʻin joyida AQSh Quruqlik qoʻshinlari ham boʻlgani maʼlum qilindi[18]. Irlandiyaning „Afgʻon qirgʻini:Oʻlim karvoni“ hujjatli filmi ushbu daʼvolarni oʻrganib chiqdi. Rejissyor Doranning aytishicha, minglab qurbonlarning ommaviy qabrlari BMT tergovchilari tomonidan topilgan[19]. Xabarlarga koʻra, Bush maʼmuriyati voqea boʻyicha tergov jarayonlarga toʻsqinlik qilgan[20].

[[File:Luftwaffe Tornados in Afghanistan.jpg|thumb|Kamp Marmal shaharning janubida, Mozori Sharif xalqaro aeroporti yonida joylashgan.]]

Shahar 2002-yildan keyin asta-sekin prezident Hamid Karzay boshchiligidagi Karzay maʼmuriyati nazoratiga oʻtdi. Afgʻoniston shimoliga harbiy yordam koʻrsatadigan Afgʻon milliy armiyasini 209-korpusi (Shohin) Mozori-Sharifda joylashgan. Afgʻoniston chegara politsiyasining Shimoliy hudud boʻyicha qarorgohi ham shu shaharda joylashgan. Xavfsizlik choralari koʻrilganiga qaramay, Tolibon harakati va qabila oqsoqollarining suiqasdi toʻgʻrisida xabarlar chiqib turadi. Mozori-Sharif rasmiylarining xabar berishicha, soʻnggi bir necha yil ichida Balx viloyatida 20-30 nafar afgʻon qabila oqsoqollari oʻldirilgan. Qotilliklar ortida kim turgani haqida aniq dalil yoʻq, ammo qurbonlarning aksariyati Hizbi Islomiy siyosiy partiyasiga aloqador boʻlgani aytiladi[21].

Tomas de Mezyer, Germaniya mudofaa vaziri, Balx gubernatori Atta Muhammad Nur bilan 2010-yil.
2011-yil may oyida Balx universitetiga tashrif buyurgan AQSh senatori Jon Kerri.
Mozori-Sharifdagi gilam sotuvchi

Turli qoʻmondonlarga tegishli boʻlgan harbiylar oʻrtasidagi kichik miqyosdagi toʻqnashuvlar 2002-yil davomida davom etdi va BMTning tinchlikka vositachilik va qurolsizlanish boʻyicha intensiv dasturining diqqat markazida boʻldi. Baʼzi bosimlardan soʻng Afgʻoniston Inson huquqlari boʻyicha mustaqil komissiyasi idorasi 2003-yil aprel oyida Mozorda oʻz vakolatxonasini ochdi. Shimoliy Pushtun aholisi boshqa guruhlar, asosan etnik tojiklar, hazoralar va oʻzbeklar tomonidan etnik jihatdan tozalangani haqida xabarlar bor edi[22].

Shahar va uning atrofidagi NATO boshchiligidagi tinchlikparvar kuchlari Afgʻoniston hukumatiga yordam koʻrsatdi. Germaniya boshchiligidagi ISAF Shimoliy mintaqaviy qoʻmondonligi Mozori Sharif xalqaro aeroporti yonida joylashgan Kamp Marmalda joylashdi. 2006-yildan beri Mozori-Sharif viloyat qayta qurish guruhida Shvetsiyadan ISAFga ijaraga olingan boʻlinmalar komandirlari bor edi. Birlik Kamp Marmaldan oʻn kilometr (olti milya) gʻarbda joylashgan Shimoliy chiroqlar lagerida joylashgan. Kamp Marmalning ichidagi Kamp Nidarosda Latviya va Norvegiyadan askarlar bor va uni Norvegiyadan kelgan ISAF ofitseri boshqaradi.

2006-yilda yangi ellinistik qoldiqlar topilganligi eʼlon qilindi[23].

2011-yilning 1-aprelida BMTning Afgʻonistonga yordam missiyasida (UNAMA) ishlagan oʻn nafar chet ellik xodim shaharda gʻazablangan namoyishchilar tomonidan oʻldirilgan. Namoyish AQShning Florida shtatida 21-mart kuni pastorlar Terri Jons va Ueyn Sappning Qur’on yoqib yuborganiga oʻch olish maqsadida uyushtirildi[24]. Halok boʻlganlar orasida besh nafar nepallik, Norvegiya, Ruminiya va Shvetsiya fuqarolari boʻlgan, ulardan ikki nafarining boshi tanasidan judo qilingani aytilgan[25]. Islomning muqaddas kitobini yoqib yubormoqchi boʻlgan amerikalik pastor Terri Jons gijgijlash uchun javobgarligini rad etdi[26]. Prezident Barak Obama Qur’onni yoqishni ham „oʻta murosasizlik va mutaassiblik“ harakati, ham namoyishchilarning „gʻazabnok“ hujumlarini keskin qoralab, ularni „insonlik odob va qadr-qimmatini haqorat qilish“ deb atadi. „Hech bir din begunoh odamlarning oʻldirilishi va boshi kesilishiga toqat qilmaydi va bunday sharmandali va ayanchli xatti-harakatni oqlab boʻlmaydi“[27]. AQSh qonun chiqaruvchilari, xususan Senatdagi koʻpchilik yetakchisi Harri Rid ham yonish va zoʻravonlikni qoraladi[28].

2011-yil iyuliga kelib zoʻravonliklar qoʻzgʻolonda rekord darajaga koʻtarildi[29]. 2011-yil iyul oyi oxirida NATO qoʻshinlari bir necha kishining oʻlimiga olib kelgan bombalashdan bir necha kun oʻtib, xavfsizlik xavotirlari kuchaygan bir pallada Mozori-Sharifda nazoratni mahalliy kuchlarga topshirdi. Mozori-Sharif afgʻon nazoratiga oʻtadigan yetti hududning oltinchisi boʻlsa-da, tanqidchilarning aytishicha, vaqt siyosiy va Afgʻonistonning Tolibon isyonchilariga qarshi kurashish qobiliyatiga shubha bor.

2016-yilning 10-noyabrida xudkush hujumchi Mozori Sharifdagi Germaniya konsulligi devoriga bomba oʻrnatilgan yuk mashinasini urib yubordi. Natijada sakkiz kishi halok boʻldi, yana yuzdan ortiq kishi yaralandi[30] [31].

2017-yil 21-aprelda Mozori-Sharifdagi Afgʻoniston armiyasi bazasi sanalgan Kamp Shahinda Tolibonning muvofiqlashtirilgan hujumi natijasida 100 dan ortiq odam halok boʻldi[32].

2018-yil noyabrda „Amerika ovozi“ Mozori-Sharif shahri yaqinidagi Qoziloboddagi 40 ta uy qurilish materiallari sifatida portlamay qolgan Sovet „Grad“ yer-yer raketalaridan foydalangani haqida xabar berdi. Natijada bir necha yillar davomida portlashlar natijasida bir necha kishi halok boʻldi va yaralandi. 1989-yilda Sovet-Afgʻon urushi oxirida Sovet Armiyasi tomonidan qoldirilgan bu raketalar qishloqning kambagʻal aholisi tomonidan arzon qurilish materiallari sifatida ishlatilgan. Hisob-kitoblarga koʻra, 400 dan ortiq raketalar qishloqqa devor va shift toʻsinlari, eshik toʻsiqlari va hatto bolalar tomonidan foydalaniladigan piyoda koʻprigi sifatida kiritilgan. Dunyoning qolgan qismi bu haqiqatni aniqlaganida, Daniya Qochqinlar kengashining Daniya minalardan tozalash guruhi qishloqqa keldi va aholidan soʻrab, qishloqni minalardan tozalash va qayta qurish, Oʻzbekiston bilan chegarada nazorat ostida portlash orqali raketalarni xavfsiz olib tashlash va yoʻq qilishni boshladi[33] [34] [35].

Prezident Gʻani 2021-yil 11-avgust kuni shaharga tashrif buyurib, mahalliy harbiy qoʻmondonlarni Tolibonga qarshi kurashish uchun yigʻdi[36]. 14-avgust kuni Tolibon Mozori-Sharifni Paktika va Kunar viloyatlari markazlari Sharana va Asadobod bilan birga egallab oldi[37][38][39]. Mahalliy hukumat kuchlari va mintaqa rahbarlari Abdulrashid Doʻstum va Ato Muhammad Nur qoʻshni Oʻzbekistonga qochib ketishdi[40]

2022-yil 21-aprelda Islom davlati — Xuroson viloyati shia masjidini portlatib, 31 kishini oʻldirdi. Oradan bir hafta oʻtib, qoʻshaloq portlashda 11 kishi halok boʻldi.

Mozori-Sharif Sarbonning „Bia ke berem ba Mozar“ (Keling, Mozorga boraylik) nomli afgʻoncha qoʻshigʻi bilan ham mashhur[41].

Demografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mozori Sharifliklar 2012-yilda oilaviy kichik istirohat bog‘ida sayr qilishmoqda

Mozori Sharif shahrida jami 500 207 kishi istiqomat qiladi[1] va aholi soni boʻyicha Afgʻonistonda toʻrtinchi oʻrinda turadi[42]. Uning umumiy yer maydoni 8304 gektar boʻlib, 77 615 ta turar joydan iborat[43].

National Geographic jurnalining 2003-yil noyabr sonida etnik tarkibi pushtunlar (30%), hazoralar (10%), tojiklar (40%), turkmanlar (10%) va oʻzbeklardan (20%) iborat ekanligi koʻrsatilgan[44]. Soʻnggi oʻn yilliklarda mintaqada vaqti-vaqti bilan etnik zoʻravonliklar, asosan, pushtunlar va boshqa guruhlar oʻrtasida qayd etilgan[22][45][46][47]. 2011-yilgi xabarlarda bu hududda sodir etilgan suiqasdlar haqida so‘z bordi, lekin ularning ortida kim turgani haqida hech qanday dalil yo‘q edi[21].

Mozori Sharifda asosiy til dariy tili, undan keyin pushtu tili va oʻzbek tilidir.

Iqtisodiyoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mozori Sharifda rus tilida nomlangan, nomi kirill alifbosida yozilgan do‘kon

Mozori Sharif Afgʻoniston shimolidagi yirik savdo markazi vazifasini oʻtaydi. Mahalliy iqtisodiyotda savdo, qishloq xoʻjaligi va qorakoʻlchilik ustunlik qiladi. Kichik hajmdagi neft va gazdan foydalanish ham shahar istiqbolini oshirdi. Shuningdek, shaharda savdo va siyosiy aloqalar uchun Hindiston va Pokiston, Oʻzbekiston konsulliklari faoliyat olib boradi[48][49] [50].

Diqqatga sazovor joylari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy Mozori Sharif shahri Moviy masjid atrofida joylashgan. Koʻp marotaba qayta tiklangan, Afgʻonistonning eng ulugʻvor obidalaridan biri. Mozori Sharif tashqarisida qadimiy Balx shahri joylashgan. Shahar anʼanaviy koʻpkari sporti markazi boʻlib, Moviy masjid Afgʻoniston shimolidagi Navroʻz bayramini nishonlash markazi hisoblanadi. Aksariyat musulmonlar Alining haqiqiy qabri Iroqning Najaf shahridagi Imom Ali haramida ekanligiga ishonishsa ham, boshqalar Mozori Sharifga hurmat bajo keltirish uchun kelishadi.

Amerikada ishlab chiqarilgan C-5 Galaxy samolyoti Mozori Sharif aeroportida
Moviy masjid musulmon ziyoratchilar maskani
Balx hokimi saroyi
Qurilish jarayonidagi Mozori Sharif darvozasi (2012-yil iyul)
  • Aeroportlar
    • Mozori Sharif xalqaro aeroporti — Balx viloyati aholisiga xizmat koʻrsatadi va NATO boshchiligidagi kuchlar, jumladan, Afgʻoniston havo kuchlari tomonidan ham foydalanilgan. U Afg‘onistondagi 4-xalqaro aeroport bo‘lish uchun kengaytirilmoqda.
  • Masjidlar
  • Bogʻlar va yodgorliklar
    • Ariana bogʻi;
    • Mavlono Jaloliddin madaniyat bogʻi;
    • Toshqoʻrgʻon saroyi;
    • Hokim saroyi;
    • Mozori Sharif darvozasi.
    • Xolid ibn al-Volid bogʻi[51]
  • Universitetlar
    • Balx universiteti;
    • Aria universiteti;
    • Sadat universiteti;
    • Mavlono universiteti;
    • Toj universiteti;
    • Turkiston univesiteti;
    • Rohi Saodat universiteti.

Sporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mozori Sharifdagi professional sport jamoalari

Jamoa nomi Oʻynayotgan ligasi Sport turi Stadioni Tashkil topgan yili
Balx afsonalari (pushtucha: د بلخ اتلان Da Balkh Atalān) Afgʻoniston Premyer-ligasi Kriket Sharja kriket stadioni 2018-yil
Amo nahanglari (pushtucha: امو نهنګان Amō Nahangān; dariycha: آمو نهنگان) Shpagiza Kriket ligasi Kriket Balx kriket stadioni 2013-yil
Simurgʻ Elburs F.C. (سیمرغ البرز) Afgʻoniston Chempionlar ligasi Futbol Balx stadioni 2012-yil
  • Stadionlari
    • Balx kriket stadioni
    • Buzkashi stadioni

Infratuzilmasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Transport tizimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temir yoʻl

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Temir yoʻl terminali

Bu Afg‘onistonning qo‘shni davlat bilan temir yo‘l orqali bog‘langan birinchi shahri bo‘ldi. Mozori Sharifdan Oʻzbekistonga temir yoʻl qatnovi 2011-yil dekabr oyida boshlangan va yuk poyezdlaridagi yuklar Mozori Sharif xalqaro aeroporti yaqinidagi stansiyaga[52] yetib keladi, u yerda yuklar yuk mashinalari yoki samolyotlarga qayta yuklanadi va Afgʻoniston boʻylab soʻnggi manzillariga joʻnatiladi.

Havo transporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2016-yil iyun oyidan boshlab Mozori Sharif xalqaro aeroporti Kobul, Mashad, Tehron va Istanbul shaharlari bilan toʻgʻridan-toʻgʻri havo aloqalariga ega edi.

Avtomobil yoʻli

[tahrir | manbasini tahrirlash]

AH76 avtomagistrali Mozori Sharifni gʻarbda Shibirgʻon bilan, janubi-sharqda Puli Xumri va Kobul bilan bogʻlaydi. Sharqqa yo‘llar Qunduz bilan bog‘laydi. Shimolga olib boradigan yoʻllar uni O'zbekiston bilan chegaradagi Termiz shahri bilan bogʻlaydi va u yerdan shimolga Samarqand va Toshkentga boradigan M39 avtomagistraliga aylanadi. Janubga olib boradigan yoʻllar uni Bomiyon viloyati va markaziy Afgʻonistonning togʻ tizmasi bilan bogʻlaydi.

Mashhur shaxslari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Amir Vazir Akbarxon, shaharda dafn etilgan;
  • Amir Sheralixon, shaharda dafn etilgan;
  • Ajabxon Afridiy, Britaniya Rajiga qarshi ozodlik kurashchisi;
  • Mursal Obeydi (nemis-afg‘on qotilligi qurboni) – Mozori Sharifda tug‘ilgan,[55] uch yoshida Germaniyaga ko‘chib o‘tgan [56] va ota-onasi uni islomlashtirish uchun yuborganidan keyin sakkiz oy Mozori Sharifda yashagan.[57]
  • Zalmay Xalilzod (Afgʻonistonda tugʻilgan amerikalik diplomat);
  • Vosif Boxtariy, forziyzabon afgʻon shoiri, adabiyot arbobi va ziyolisi, she’r-i nimaa’i (“Nima she’riyati”)ni afg‘on-fors adabiyotiga birinchi bo‘lib kiritgan fors shoirlaridan biri, Mozori-Sharifda ulgʻaygan;
  • Abdul Ali Mozoriy, etnik hazora va Hizb-i Vahdat (Islomiy birdamlik) partiyasining siyosiy rahbari, Mozori Sharif shahri janubidagi Chorkent qishloqlaridan biriida tugʻilgan.
  • Muhammad Mohaqiq, afgʻon siyosatchisi, Afgʻoniston parlamenti aʼzosi, Afgʻoniston Xalq Islom birlik partiyasi asoschisi va raisi
  • Ata Muhammad Nur, Jamiyat-i Islomiyning mujohidlarning Sovetlarga qarshi qarshilik koʻrsatish sobiq qoʻmondoni, shuningdek, Ahmadshoh Masud boshchiligidagi Tolibonga qarshi Birlashgan front (Shimoliy ittifoq) qoʻmondoni, ayni paytda Balx viloyatining sobiq gubernatori (2004–2018), Mozori Sharifda tugʻilgan;
  • Farshod Nur, afgʻon professional futbolchisi, Afgʻoniston milliy futbol jamoasida yarim himoyachi sifatida oʻynaydi.

Qardosh shaharlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dushanbe, Tojikiston (1991-yildan beri);

Mashhad, Eron.

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qal’a-i-Jangi uchun kurash

Balx viloyati

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Estimated Population of Afghanistan 2021–22“. National Statistic and Information Authority (NSIA) (2021-yil aprel). 2021-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 21-iyun.
  2. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  3. ↑ „The State of Afghan Cities Report 2015“. 2015-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 21-oktyabr.
  4. ↑ Boone, Jon „Afghanistan: when gentle Mazar-e-Sharif erupted in violence“. the Guardian (2011-yil 2-aprel). Qaraldi: 2018-yil 22-sentyabr.
  5. ↑ „The heartbreak of Mazar-e-Sharif“. CBC (2004-yil 27-yanvar). 2013-yil 28-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  6. ↑ International Dictionary of Historic Places, Volume 5: Asia and Oceania. Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 1996 — 578–579-bet. ISBN 1-884964-04-4. 
  7. ↑ Daud Saba. „Balkh: The Land of Hopes“. www.afghanmagazine.com (1998). 2001-yil 15-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 22-sentyabr.
  8. ↑ Noelle, Christine. State and Tribe in Nineteenth-Century Afghanistan: The Reign of Amir Dost Muhammad Khan (1826–1863) (en). Routledge, 2012-06-25. ISBN 978-1-136-60317-4. 
  9. ↑ Noelle, Christine. State and Tribe in Nineteenth-Century Afghanistan: The Reign of Amir Dost Muhammad Khan (1826–1863) (en). Routledge, 2012-06-25. ISBN 978-1-136-60317-4. 
  10. ↑ Lee, Jonathan L.. The "Ancient Supremacy": Bukhara, Afghanistan and the Battle for Balkh, 1731-1901 (en). BRILL, 1996-01-01. ISBN 978-90-04-10399-3. 
  11. ↑ The Last Warlord: The Life and Legend of Dostum, the Afghan Warrior Who Led US Special Forces to Topple the Taliban Regime by Brian Glyn Williams, 2013
  12. ↑ Qala, Chris Stephen in Dashti „Fighters to repay Taliban cruelty“. the Guardian (2001-yil 20-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 22-sentyabr.
  13. ↑ Recknagel, Charles. „Afghanistan: Taliban Tries To Consolidate Hold On Rebel Stronghold“ (2008-yil 9-aprel).
  14. ↑ „Afghan powerbrokers: Who's who“. BBC News (2001-yil 19-noyabr). Qaraldi: 2011-yil 1-aprel.
  15. ↑ 15,0 15,1 Rashid,Taliban (2000), p.73.
  16. ↑ Goodson, Afghanistanʼs Endless War, (2001), p.79.
  17. ↑ THE MASSACRE IN MAZAR-I SHARIF, THE FIRST DAY OF THE TAKEOVER.
  18. ↑ Harding, Luke. „Afghan Massacre Haunts Pentagon“. The Guardian (2002-yil 14-sentyabr). Qaraldi: 2010-yil 12-may.
  19. ↑ Lasseter, Tom. „As possible Afghan war-crimes evidence removed, U.S. silent“. McClatchy Newspapers (2008-yil 11-dekabr). 2008-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  20. ↑ „US blocked probes into Afghan prisoner killings“. AFP (2009-yil 11-iyul).
  21. ↑ 21,0 21,1 Ehsas, Zabiullah. „Tribal elders in Balkh worry about assassinations“. Afghanistan: Pajhwok Afghan News (2011-yil 31-mart). 2018-yil 28-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 1-aprel.
  22. ↑ 22,0 22,1 Komarow, Steven. „Pashtuns say they're being brutalized“ (2002-yil 12-may). Qaraldi: 2011-yil 1-aprel.
  23. ↑ „Balkh Monument“. BBC Persian (2006-yil 6-iyul). Qaraldi: 2011-yil 1-aprel.
  24. ↑ „AFP: Koran burnt in Florida church“. google.com. Qaraldi: 2018-yil 22-sentyabr.
  25. ↑ „Pastor Terry Jones: 'We are not responsible'“. BBC News (2011-yil 1-aprel). Qaraldi: 2011-yil 1-aprel.
  26. ↑ US Legislators Condemn Quran Burning, Violent Reaction (Wayback Machine saytida 2011-04-06 sanasida arxivlangan), Voice of America, 3 April 2011
  27. ↑ „Obama condemns Quran burning 'bigotry'“, Dawn, 3 April 2011 (Wayback Machine saytida April 8, 2011, sanasida arxivlangan)
  28. ↑ US Legislators Condemn Quran Burning, Violent Reaction (Wayback Machine saytida 2011-04-06 sanasida arxivlangan), Voice of America, 3 April 2011
  29. ↑ Enayat Najafizada.. „NATO hands control of Mazar-i-Sharif to Afghans“. AFP (2011-yil 23-iyul). Qaraldi: 2011-yil 23-iyul.
  30. ↑ „German consulate in Afghanistan“. Fox News (2016-yil 10-noyabr). Qaraldi: 2016-yil 11-noyabr.
  31. ↑ Fahim, Hamid „Taliban attack German consulate in Afghanistan's Mazar-i-Sharif“. yahoo.com. Qaraldi: 2016-yil 10-noyabr.
  32. ↑ „Afghan casualties in Taliban Mazar-e Sharif attack pass 100“. BBC News (2017-yil 22-aprel). Qaraldi: 2017-yil 23-aprel.
  33. ↑ Mirwais Bezhan; Mohammad Habibzada. „Afghan Village Uses Live Rockets to Build Homes, Bridges“. Amerika ovozi (2018-yil 6-dekabr).
  34. ↑ „The village built from missiles“. BBC News.
  35. ↑ „BBC World Service – The Fifth Floor, The village made of missiles“. BBC.
  36. ↑ „Afghanistan: Taliban attack Mazar-e-Sharif — live updates“. Deutsche Welle (2021-yil 14-avgust). Qaraldi: 2021-yil 14-avgust.
  37. ↑ „Boris Johnson urged to send humanitarian assistance to Afghanistan – follow live“ (en). The Independent (2021-yil 14-avgust). 2022-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-avgust.
  38. ↑ Seir, Ahmad; Faietz, Rahim; Krauss, Joseph. „Taliban approach capital's outskirts, attack northern city“. Associated Press News (2021-yil 14-avgust). Qaraldi: 2021-yil 14-avgust.
  39. ↑ „Major northern Afghan city Mazar-i-Sharif falls to Taliban“. Al Jazeera (2021-yil 14-avgust). Qaraldi: 2021-yil 15-avgust.
  40. ↑ „Afghan militia leaders Atta Noor, Dostum escape 'conspiracy'“. Reuters (2021-yil 14-avgust). Qaraldi: 2021-yil 14-avgust.
  41. ↑ „On Tour in Afghanistan, Part 1: On the Highway from Kabul to Mazar-i-Sharif – Qantara.de“. qantara.de. Qaraldi: 2018-yil 22-sentyabr.
  42. ↑ „The State of Afghan Cities Report 2015“. 2015-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 21-oktyabr.
  43. ↑ „The State of Afghan Cities Report 2015“. 2015-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.
  44. ↑ „2003 National Geographic Population Map“. Thomas Gouttierre, Center For Afghanistan Studies, University of Nebraska at Omaha; Matthew S. Baker, Stratfor. National Geographic Society (2003-yil noyabr). 2008-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 28-aprel.
  45. ↑ Recknagel, Charles. „UN Condemns Attacks On Ethnic Pashtuns“. hewad.com. Prague: Radio Free Europe/Radio Liberty (2002-yil 14-mart). Qaraldi: 2011-yil 1-aprel.
  46. ↑ „Pashtuns attacked in brutal raids by rival ethnic groups“. Guardian News. buzzle.com. 2005-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 1-aprel.
  47. ↑ {{cite news|url=http://www.unhcr.org/refworld/country,,IRBC,,AFG,,3ae6aab050,0.html |title=Afghanistan: Situation in, or around, Aqcha (Jawzjan province) including predominant tribal/ethnic group and who is currently in control |date=February 1, 1999 |publisher=Immigration and Refugee Board of Canada]]/[[UNHCR |access-date=2011-04-01 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110510011619/http://www.unhcr.org/refworld/country%2C%2CIRBC%2C%2CAFG%2C%2C3ae6aab050%2C0.html |archive-date=May 10, 2011 }}
  48. ↑ „Mazar-e-Sharif Consular Affairs – Ministry of Foreign Affairs“. Ministry of Foreign Affairs Government of Pakistan.
  49. ↑ „Consulates: Mazar-e-Sharif“. Embassies of India.
  50. ↑ „O‘zbekiston Respublikasining xorijdagi diplomatik vakolatxonalari va konsullik muassasalari“. mfa.uz. Oʻzbekiston Tashqi ishlar vazirligi. Qaraldi: 23-iyun 2023-yil.
  51. ↑ „پارک تفریحی شهرک خالد ابن رسانه“. 2014-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  52. ↑ „Afghan railway: First train runs on new line in north“. BBC News (2011-yil 21-dekabr). 



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mozori-Sharif&oldid=5273729" dan olindi