Balx viloyati
| viloyat | |
|---|---|
| Maʼmuriy markazi | Mozori-Sharif |
| Hokim | Vakant |
| Hokim oʻrinbosari | Nurul Huda[1] |
| Rasmiy tili | oʻzbekcha |
| Aholi | 1 543 464 |
| Dinlar tarkibi | musulmonlar |
| Maydoni | 16 186,3 km² |
| Kengligi | N 36 45 0 |
| Uzunligi | E 67 0 0 |
| Vaqt mintaqasi | UTC+4:30 |
| Kod ISO 3166-2 | AF-BAL |
| Internet domeni | .af |
| Xaritada | |
 | |
| 36°42′0″N 67°7′0″E / 36.70000°N 67.11667°E | |
Balx (dariycha: بلخ, Balx) — Afgʻonistonning 34 viloyatidan biri, mamlakat shimolida joylashgan. U 15 tumanga boʻlinadi[2] va taxminan 1 509 183 kishi istiqomat qiladi[3]. Viloyat koʻp millatli va asosan fors tilida soʻzlashadi. Mozori-Sharif shahri viloyat markazi hisoblanadi. Mozori Sharif xalqaro aeroporti va Kamp Marmal Mozori-Sharifning sharqiy chekkasida joylashgan.
Balx yana Vazirobod deb ham ataladi, viloyat nomi qadimgi Balx shahri nomidan kelib chiqqan[4]. Mozori Sharif shahri Uzoq Sharqdan Yaqin Sharq, Oʻrta yer dengizi va Yevropaga boradigan savdo yoʻllaridagi muhim bekat boʻlgan. Viloyatda mashhur Moviy masjid joylashgan boʻlib, u bir vaqtlar Chingizxon tomonidan vayron qilingan, biroq keyinchalik Amir Temur tomonidan qayta tiklangan. Balx shahri va Balx viloyati tarixda turli tarixiy mintaqalar, jumladan, Ariana va Katta Xurosonning bir qismi hisoblangan.[5].
Viloyat bugungi kunda Afgʻonistonning Markaziy Osiyoga ikkinchi, lekin asosiy darvozasi boʻlib xizmat qilmoqda, ikkinchisi Qunduz viloyatidagi Sherxon Bandardir. Balx viloyati Joʻzjon, Sarupul, Samangan va Qunduz viloyatlari hamda shimolda Oʻzbekistonning Surxondaryo viloyati bilan chegaradosh.
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Balx viloyati Afgʻonistonning shimoliy qismida joylashgan. Shimoli-gʻarbdan Turkmaniston, shimoldan Oʻzbekiston, shimoli-sharqdan Tojikiston, sharqdan Qunduz, janubi-sharqdan Samangan, Sarupul viloyatlari bilan chegaradosh. Hududi 16 840 km2. Viloyat hududining deyarli yarmi togʻli yoki yarim togʻli (48,7%), hududining yarmi (50,2%) esa tekisliklardan iborat.[6].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qadimda bu yerda Baqtriya davlatining markaziy qismi joylashgan. Shuningdek, Baqtriya-Margʻiyona arxeologik majmuasining bir qismi ham Balx viloyati hududiga joylashtirilgan. Baʼzi olimlarning fikriga koʻra, Baqtriya hind-evropa qabilalarining vatani boʻlgan, ularning baʼzilari keyinchalik shimolga, gʻarbga va janubiy-sharqga koʻchib ketgan. Ahamoniylar saltanati davrida viloyatning hozirgi hududi Baqtriya satrapligi tarkibiga kirgan. Aynan shu hudud tarkibida paygʻambar Zardushtning tugʻilgan joyi va Avestoning asosiy qismi yozilgan joy koʻrsatilgan.
Miloddan avvalgi IV asrda bu viloyat hududi Salavkiylar imperiyasi tarkibiga, keyinroq esa Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga kiradi. Miloddan avvalgi I-V asrlarda viloyat hududi V asrning ikkinchi yarmida Kushonlar podsholigi tarkibiga kiradi. VI va XI asrlarda Sosoniylar,Gʻaznaviylar va Eftalitlar davlati hududiga aylanadi. Keyingi asrlarda Balx hududi Umaviylar xalifaligi, Abbosiylar xalifaligi tarkibiga kirgan Safforiylar amirligi, Gʻuriylar sultonligi, Xorazmshohlar davlati va Safaviylar saltanati tarkibiga kirgan.
1747-yildan Balx hududi Afgʻon xonliklari tarkibiga kirgan Durroniylar davlati tarkibida yangi tashkil etilgan. 1823-1926-yillarda Britaniya imperiyasining protektoratining bir qismi — Afgʻoniston Amirligi tarkibiga kiradi. 1926-1973-yillarda Afgʻoniston qirolligining viloyatlaridan biriga aylanadi. Soʻngra Afgʻoniston Demokratik Respublikasi davrida (1978-1990) Balx viloyati Sovet qoʻshinlarining toʻplanishi uchun bazalardan biriga aylandi. 1990-yillarning oʻrtalariga qadar viloyat „ Afgʻoniston Islomiy davlati“ va mujohidlar tomonidan nazorat qilingan, keyinchalik Tolibon deb tan olinmagan Afgʻoniston Islom Amirligi davlati hududiga aylangan (1996-2001). Keyinchalik viloyat Ahmadshoh Masʼud va Abdul-Rashid Do‘stum boshchiligidagi Shimoliy alyans qo‘shinlari tomonidan Tolibondan ozod qilingan. Hozirgacha viloyat Afgʻonistonning bir qismi hisoblanadi.
Iqtisodiyoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Afgʻonistonning boshqa hududlarida boʻlgani kabi, qishloq xoʻjaligi Balx iqtisodiyotida muhim oʻrin tutadi[7]. Balx oʻzining eng shirin qovun va uzumlari bilan mashhur[8]. Qoʻshtepa kanali qurib bitkazilgandan soʻng yaqin kelajakda viloyatda qishloq xoʻjaligida katta yuksalish kuzatilishi kutilmoqda, bu „Balx, Joʻzjon va Faryob viloyatlarida 500 ming gektar yerni sugʻorish imkonini beradi“[9]. Bu Balx iqtisodiyotini sezilarli darajada oshiradi va viloyatga Afgʻonistonning boshqa hududlaridan ishlash maqsadida keluvchilar sonini koʻpaytiradi.
Shuningdek, qorako‘lchilik viloyat iqtisodiyotida salmoqli ulushga ega. Sanoat juda kam rivojlangan va birinchi navbatda kichik hajmlarda neft va tabiiy gaz qazib olish boʻyicha kichik korxonalari bor. Mozori-Sharif shahrida Hindiston, Pokiston va Oʻzbekiston konsulliklari faoliyat yuritmoqda.
Afgʻonistondagi barcha yirik banklar, masalan, Da Afgʻoniston banki (Afgʻoniston Markaziy banki) boshqarmasi, Afgʻoniston Milliy Banki, New Kabul Bank, Aziziy Bank va boshqa tijorat banklarining bank ofislari mavjud.
Konchilik
[tahrir | manbasini tahrirlash]2018-yilning 5-oktyabr kuni Vashington shahrida afg‘on rasmiylari Centar investitsiya guruhi va uning Afg‘an Gold and Minerals Co. operatsion kompaniyasi o‘rtasida konchilik sanoatiga 56 million dollarlik sarmoya kiritishni nazarda tutuvchi 30 yillik shartnoma imzolagan edi[10].
Sogʻliqni saqlash tizimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Toza ichimlik suvi bilan taʼminlangan uy xoʻjaliklarining ulushi 2005-yildagi 8 foizdan 2011-yilda 15 foizgacha koʻtarildi[11]. Malakali tugʻruqxona xodimlari ishtirok etgan tugʻilishlar ulushi 2005-yildagi 0% dan 2011-yilda 20% gacha oʻsdi. 2018-yilda Doktor Xalilullo Hikmatiy Sogʻliqni saqlash boʻyicha direktor etib tayinlandi, shundan soʻng sogʻliqni saqlash sohasida ijobiy oʻzgarishlar roʻy berdi[11].
Taʼlim tizimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Umumiy savodxonlik darajasi (6 yoshdan kattalar) 2005-yildagi 12% dan 2011-yilda 23% ga oshdi[11]. Umumiy sof roʻyxatga olish darajasi (6-13 yosh) 2005-yildagi 22% dan 2011-yilda 46% gacha koʻtarildi[11].
Balx viloyatida oʻrta maktablardan tashqari oltita oliy oʻquv yurti mavjud boʻlib, ular Mozori Sharif shahrida joylashgan. Bular: Balx universiteti (Afgʻonistondagi uchinchi yirik universitet), Ariana universiteti, Sadat universiteti, Mavlono universiteti, Toj universitetlaridir. Viloyatda maktablar yetarli emasligi sababli aholining faqat bir qismi savodli.
Aholisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]2020-yil holatiga koʻra, viloyat nufusi taxminan 1 509 183 boʻlib[3], u koʻp millatli va asosan forsiyzabon (63% tojik, 20% hazora) aholidir.
AQShning Dengiz aspiranturasi maktabi (Naval Postgraduate School) maʼlumotlariga koʻra[12]:
Balx etnik jihatdan xilma-xil, jumladan, tojiklar, hazoralar, pushtunlar, afgʻon arablari, oʻzbeklar, turkmanlar va sunniy hazora jamoalari (kavshilar) istiqomat qiladi.
Jahon oziq-ovqat dasturiga koʻra[6]:
Balx aholisining qariyb 66 foizi qishloq tumanlarida, 34 foizi esa shaharlarda istiqomat qiladi. Aholining qariyb 51 foizini erkaklar va 49 foizini ayollar tashkil qiladi. Balx viloyatida yashovchi asosiy etnik guruhlar tojiklar va pushtunlar, undan keyin oʻzbeklar, hazoralar, turkmanlar, arablar va balujlar. Dari tilida aholining 50% ga yaqini va qishloqlarning 58% i gapiradi. Aholining 27% ni tashkil qiluvchi 266 qishloqda koʻpchilik soʻzlashadigan ikkinchi eng koʻp til boʻlgan pushtu tili boʻlsa, undan keyingi oʻrinlarda turkman (11,9%) va oʻzbek (10,7%) tillaridir.
Maʼmuriy-hududiy boʻlinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Balx viloyati 15 ta tumanga boʻlinadi[2]
| Tuman nomi | Markazi | Aholisi[13] | Hududi[14] |
|---|---|---|---|
| Mozori-Sharif shahri | 500,207 | ||
| Balx | 138,594 | ||
| Chorbuloq | 93,138 | ||
| Chorkent | 51,098 | ||
| Chimtol | 105,441 | ||
| Davlatobod | 121,247 | ||
| Dihdadi | 77,593 | ||
| Kaldar | 22,980 | ||
| Xulm | 84,866 | ||
| Kishindi | 55,964 | ||
| Marmul | 13,112 | ||
| Nahri Shohi | 51,639 | ||
| Sholgara | 131,607 | ||
| Shoʻrtepa | 45,556 | ||
| Zari | 50,422 |
Transport tizimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Balx viloyati koʻpincha Afgʻonistonning shimoliy darvozasi deb ataladi, chunki aynan shu viloyat Oʻzbekiston bilan chegaradosh (Amudaryo boʻylab afgʻon-oʻzbek chegarasi bilan) va aynan shu viloyatda Hayraton doʻstlik koʻprigi joylashgan, bu Afgʻonistonni Oʻzbekiston va butun Markaziy Osiyo bilan avtomobil va temir yoʻl orqali bogʻlaydi.
Viloyatda eng rivojlangan transport turi avtomobil transporti hisoblanadi. Viloyatga temir yoʻl transporti faqat 2010-yilda Mozori-Sharif shahrini Hayraton koʻprigiga, soʻngra Oʻzbekistonning Termiz shahriga temir yoʻl orqali ulangandan keyingina yetib bordi. Viloyatda temir yoʻl quruvchi va boshqaruvchisi — " Oʻzbekiston temir yoʻllari " aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Temir yoʻl butun viloyat uchun muhim, chunki yukning katta qismi Oʻzbekistondan poyezdlarda olib kelinadi.
Madaniyat va sporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Balx viloyati Afgʻonistonning madaniy jihatdan eng rivojlangan viloyatlaridan biridir. Afgʻonistonning boshqa shimoliy va gʻarbiy viloyatlarida boʻlgani kabi bu yerda ham Navroʻz, asosan, forslar istiqomat qiladigan sharqiy va janubiy viloyatlardan farqli oʻlaroq, keng miqyosda nishonlanadi. Balx viloyati anʼanaviy xalq oʻyinlari koʻpkari (Afgʻonistonda boʻzkashi ham deyiladi) va ot bilan oʻynaydigan boshqa oʻyinlarning markazlaridan biridir. Viloyatda kurashning har xil turlari, xususan, qushtiy (pahlavoniy) va kurash ham keng tarqalgan.
Biroq, soʻnggi 50 yil ichida va hozirda futbol eng ommabop sport turiga aylandi, natijada Mozori-Sharifning Semurgʻ Elburs jamoasi Afgʻoniston Premer ligasida ikkinchi oʻrinni egalladi[15] va milliy terma jamoaga bir qator nomzodlarni yetkazib berdi.
Taniqli odamlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Abdulgʻani Gʻani — siyosatchi;
- Muhammad Zabihullo — sovetlarga qarshilik koʻrsatish yetakchisi;
- Rumiy — fors shoiri;
- Ismoil Somoniy — Somoniylar davlati asoschisi;
- Ravshanak — Aleksandrning xotini, yunon malikasi;
- Ibn Sino — qomusiy olim;
- Ato Muhammad Nur — siyosatchi, Balx viloyati sobiq hokimi;
- Robiya Balxiy — fors shoirasi;
- Abdulali Mozoriy — hazoralar harbiy yetakchisi;
- Vazir Akbarxon — afgʻon shahzodasi;
- Abdurahmon — afgʻon amiri.
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Balx (Afgʻoniston shimolidagi shahar)
- Afgʻoniston viloyatlari
- Baqtriya
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „د نږدې شلو ولایاتو لپاره نوي والیان او امنیې قوماندانان وټاکل شول“ (2021-yil 7-noyabr). 2021-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 30-iyun.
- ↑ 2,0 2,1 „Settled Population of Balkh province by Civil Division, Urban, Rural and Sex-2012-13“. Islamic Republic of Afghanistan, Central Statistics Organization. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 7-sentyabr.
- ↑ 3,0 3,1 „Estimated Population of Afghanistan 2020-21“. Islamic Republic of Afghanistan, National Statistics and Information Authority. 2020-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 6-iyun.
- ↑ Balkh entry Britannica Onlineda.
- ↑ "Khurasan", The Encyclopaedia of Islam, 55-bet.. Brill, 1967. Qaraldi: 2010-yil 22-oktyabr.
- ↑ 6,0 6,1 „Balkh“. World Food Programme. 2013-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Bountiful Harvests Attract Farmers to New Horticultural System“. The World Bank (2015-yil 14-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
- ↑ „Balkh melon yield up but prices down this year“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 19-iyul). Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
- ↑ „Qush Tepa Canal to be completed before scheduled date“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 9-avgust). Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
- ↑ Mackenzie, James; Qadir Sediqi, Abdul „Afghanistan signs major mining deals in development push“. reuters.com. Reuters (2018-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 30-iyun.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Archive, Civil Military Fusion Centre, https://www.cimicweb.org/AfghanistanProvincialMap/Pages/SarePul.aspx (Wayback Machine saytida 2014-05-31 sanasida arxivlangan)
- ↑ „Balkh Province“. Program for Culture & Conflict Studies. Dengiz aspiranturasi maktabi. 2012-yil 29-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 16-iyun.
- ↑ „Estimated Population of Afghanistan 2021-22“. National Statistic and Information Authority (NSIA) (2021-yil aprel). 2021-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 21-iyun.
- ↑ Afghanistan Geographic & Thematic Layers
- ↑ „Simorgh Alborz“ (2012-yil 28-avgust). Qaraldi: 2013-yil 8-iyul.