Robiya Balxiy
Rabia Balxiy, shuningdek, Rabia al-Quzdariy (yoki Xuzdariy ) [lower-alpha 1] X asrda fors va arab tillarida sheʼrlar yozgan yozuvchi boʻlgan. U fors tilida yozgan birinchi taniqli ayol shoirdir.
Tasavvuf boʻlmagan ,uning obrazi shoir bo'lgan ,keyinchalik Nishopurlik Fariddin Attor (1221-yilda vafot etgan) va Jomiy (1492-yilda vafot etgan) kabi mualliflar tomonidan tasavvuf shoiri obraziga aylantirilgan. U qul Bektosh va ishqiy hikoyasi bilan mashhur yarim afsonaviy shaxsga aylandi.
Uning ziyoratgohi hozirgi Afg'onistonning Balx shahridagi XV asrdagi naqshbandiya so'fiy Xoja Abu Nasr Parsa (1460-yilda vafot etgan) maqbarasida joylashgan. U Pokiston, Afg'oniston va Eronning Balujiston viloyatida turli maktablar, shifoxonalar va uning nomi bilan atalgan yo'llar orqali nishonlanadi.
O'tmishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]U turli nomlar bilan mashhur: Robia Balhiy, Robiya al-Quzdar (yoki Huzdoriy) va anonim ravishda “Ka’bning qizi”. Uning hayotining aksariyat qismi noaniq deb hisoblanadi. [4] Robiya musulmonlar istilosidan keyin Xurosonda qo‘nim topgan arablar oilasidan kelib chiqqanligi aytiladi. [5] Eronshunos Vladimir Minorskiy uni Balujistondagi (tarixiy viloyat) Xuzdor shahri bilan bogʻlash uchun uning familiyasi Quzdoriy deb hisoblagan. Nemis sharqshunosi Hellmut Ritter Robiyaning otasi Balxda hukmronlik qilgan arab bo‘lganligi haqidagi rivoyatni rad etdi, zamonaviy tarixchi Tahera Aftob buni bilvosita Robiyaning Xuzdar bilan bog‘lanishini qo‘llab-quvvatlaydi, deb hisoblaydi. [4] Eronshunos Hamid Dabashiyning yozishicha, Robiya forslashgan arab edi. [5]
Biografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Robiya shoir Rudakiy bilan bir davrda yashagan va birinchi taniqli fors shoir ayol hisoblanadi. [5] U so'fiylikni qattiq his qilgan va fors va arab tillarida she'rlar yozgan . [4] XV asr shoiri va antologi Jajarmining taʼkidlashicha, Robiya kalimai shahodat va lahval uchun arab tilidan foydalangan forscha sheʼr yozgan va bu eronshunos Fransua de Bluzaning soʻzlariga koʻra, uning ikki tilli nayranglarga boʻlgan ishtiyoqini koʻrsatadi. [6]
Robiya XI XII asrlar adibi Avfiy Buxoriy (1242-yilda vafot etgan) tomonidan yaratilgan fors shoirlari toʻplami boʻlgan “Lubob ul-Albob” da uchraydi. Jamiyatda u haqida shunday deyilgan: “Ka’bning qizi ayol bo‘lsa ham, yutuqlarda erkaklardan ustun edi. U ajoyib aql va o'tkir temperamentga ega edi. U tinmay ishq o‘yinini o‘ynab, go‘zal yoshlarga qoyil qolardi.” [4] Robiya Jomiy (1492-yilda vafot etgan) tomonidan tuzilgan XV asr forscha “Nafahat al-uns” asarida tilga olingan o‘ttiz besh ayol so‘fiylardan biridir. . Jomiy uni “Ka’bning qizi” deb atagan holda, bu voqeani ko‘zga ko‘ringan so‘fiy ustozi va shoiri Abu Sayid Abulxayr (vafoti 1049-yil) orqali hikoya qiladi va u bir qulni sevib qolgani haqida xabar beradi. [4]
Bu qissaning romantiklashtirilgan varianti so‘fiy shoir Nishopurlik Attorning (vafoti 1221-yilda) “Ilohiy-noma” sida “Hikoyat Amir-i Balx va oshiq shudan duxtor-i o” (“Balx boshlig‘i qissasi va uning qizi sevib qolgan"). Hikoyada Robiyaning akasi Xorisning quli bo‘lgan Bektoshga bo‘lgan muhabbati hikoya qilinadi va Rabiyaning ham, Bektoshning ham o‘limi bilan yakunlanadi. Attor uni nazarda tutganda ham “Robia” ismini ishlatmaydi, aksincha uni Zaynul Arab (“arablarning ziynati”) deb ataydi. Uning xabar berishicha, u shunchalik jozibali ediki, uning go'zalligini tasvirlab bo'lmaydi. Fransua de Blua Attor hikoyasini rad etib, uning Robiya uchun “biografik manba sifatida ahamiyati yo‘q” deb hisoblaydi. [4]
Zamonaviy tarixchi Sunil Sharmaning taʼkidlashicha, dastlab Robiyani tasavvufdan tashqari siymo sifatida tariflagan, Avfiy tomonidan “oʻgʻil quvib kelayotgan aqlli ayol” sifatida tasvirlangan, keyinchalik Attor va Jomiy kabi mualliflar tasavvuf shoiri sifatida tasvirlangan. [7] Dabashining taʼkidlashicha, Robia keyinchalik “yarim afsonaviy shaxsga aylangan, u soʻnggi sheʼrlarini oʻzi Bektosh ismli quliga boʻlgan muhabbati tufayli qamalgan , qamoqxona devorlariga qoni bilan yozgan”. [5] Uning Bektoshga boʻlgan sevgi hikoyasi XI X asr yozuvchisi Rizo-Qoli Xon Hidoyatni (1871-yilda vafot etgan) ikki juftlik haqida hikoya qiluvchi “Gulistan-e Eram” yoki “Bektosh-noma” romantik dostonini yozishga undagan. [8] [9]
Robiya ziyoratgohi hozirgi Afg‘onistonning Balx shahridagi XV asrdagi naqshbandiy so‘fiy Xoja Abu Nasr Parsa (1460 yilda vafot etgan) maqbarasida joylashgan. [4] Ziyoratgoh 2012-2016- yillarda taʼmirlangan. [10] U Pokiston, Afgʻoniston va Eronning Balujiston viloyatida turli maktablar, shifoxonalar va yoʻllar uning nomi bilan atalgan. Ayollar uni yo'qolgan ovozining o'rnini bosuvchi vosita deb bilishadi. 1974-yilda suratga olingan “Balxlik Rabia” afg‘on filmi nafaqat mamlakat kinosida markaziy rol o‘ynagan, balki Krista Jenevyeve Linsning so‘zlariga ko‘ra, “ko‘p jihatdan etnik adolatga chaqiruvga o‘xshab ketadigan proto-feministik siyosiy agentlik timsolida ham o‘ynagan. Sofoklning Antigona asarida. [4]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Havlioglu, Didem. Mihrî Hatun: Performance, Gender-Bending, and Subversion in Ottoman Intellectual History. Syracuse University Press, 2017. ISBN 978-0815635376.
- Hillmann, Michael Craig „Use of Translations of Classic Persian Poems in the Study of Persian“, . The Routledge Handbook of Persian Literary Translation. Routledge, 2022 — 334–385-bet. ISBN 978-0367510411.
Qo'shimcha o'qish
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Havlioglu, Didem. Mihrî Hatun: Performance, Gender-Bending, and Subversion in Ottoman Intellectual History. Syracuse University Press, 2017. ISBN 978-0815635376.
- Hillmann, Michael Craig „Use of Translations of Classic Persian Poems in the Study of Persian“, . The Routledge Handbook of Persian Literary Translation. Routledge, 2022 — 334–385-bet. ISBN 978-0367510411.
| Tashqi havolalar |
|
|---|
- ↑ Aftab 2022, s. 205.
- ↑ Dabashi 2012, s. 89.
- ↑ Sharma 2009, s. 151.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Aftab 2022.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Dabashi 2012.
- ↑ Blois 2004.
- ↑ Sharma 2009.
- ↑ Losensky 2003.
- ↑ Rypka 1968.
- ↑ Khwaja Parsa Complex Conservation.
Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found