Qarluq tillari
Qarluq tillari — ikki tarixiy va makoni jihatdan qoʻshni, lekin, mumkin, kelib chiqishi boʻyicha turli turkiy tillar guruhlari: sharqiy qarluq-uygʻur va gʻarbiy qarluq-xorazmiy (chigʻatoy) tillarining birlashmasi.
Qarluq-uygʻur va qarluq-xorazmiy tillari bir-birlari bilan aloqa qilishgan, buning natijasida ular oʻrtasida bir qator oʻziga xos izoglossalar mavjud.
Qarluq-uygʻur va qarluq-xorazmiyga boʻlish N. A. Baskakov tomonidan tavsiya etilgan, lekin amalda har doim ham rioya qilinmaydi: qarluq-uygʻur va qaluq-xorazmiy farqlanmaydi yoki qarluq-uy’gur qarluq ichidan chiqariladi (hammasi yoki qisman) va uygʻur-oʻgʻuz yoki uygʻur-tuqyuy tillari sifatida ifodalanadi.
O. A. Mudrakning turkumlashida orxon-yenisey, qadimgi uygʻur, xalaj (argʻu) va zamonaviy qarluq tillari bir butunni tashkil etadi.
Kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Barcha qarluq tillari eski qarluq tiliga borib taqaladi.
Turkumlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Quyidagi jadval Lars Yohanson tomonidan tavsiya qilingan turkumlash sxemasiga asoslangan (1998)[1].
| Eng qadimgi turkiy | Janubi-sharqiy umumiy turkiy | Gʻarb | ||
| Sharq |
| |||
Qarluq-uygʻur tillari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sharqiy turkiy osttarmoq -d- ga mansub, boboturkiy -d- tish xususiyatini saqlaydi (portlovchi -d- yoki sirgʻaluvchi -δ-, -z-). -j- reflekslari qarluq-xorazmiylar bilan aloqalarining natijasidir. uygʻur runa (orxon-uygʻur) yoki orxon-yenisey tiliga borib taqaladi.
Yozma qarluq-uygʻur tili qoraxoniy deb ham ataladi, soʻnggi bosqichda — qoraxoniydan keyingi. qadimgi uyg'ur tili ham mavjud boʻlgan.
Hozirgi vaqtda ogʻzaki qarluq-uygʻur nutqi, mumkin, anʼanaviy ravishda oʻgʻuz yoki qarluq-xorazmiy tillariga olib boriladigan xalaj (argʻu) tilidan (qadimgi uyg'ur tili davomchisi sifatida koʻriladigan) tashqari yoʻqotilgan. Qadimiy xususiyatlari qatorida quyidagilar tavsiflanadi: -d- saqlanishidan tashqari bu, misol uchun, koʻproq ketma-ket boshlangʻich h- ning saqlanishi va uzoq davom etish belgisiga koʻra unlilarni qarama-qarshi qoʻyishda koʻrinadi (xalaj tilida uchlik xususiyat kasb etadi, nomaʼlum, buni qadimiy deb tan olish mumkinmi).
Baʼzan qadimgi uygʻur tilining davomchisi sifatida anʼanaviy ravishda xakas tillariga olib boriladigan sariq-yugʻur tili ham koʻriladi (izlanuvchi Vadim Ponaryadov talqini).
Qarluq-xorazmiy tillari (xususan qarluq)
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gʻarbiy turkiy osttarmoqqa mansub, ayrim soʻzlarda mavjud -j-, tish reflekslari qarluq-uygʻurlar bilan aloqasi natijasi hisoblanadi. Bundan tashqari, zamonaviy qarluq-xorazmiy tillarida -j- (nafaqat -d- dan kelib chiqadigan) old qatori unlilari oʻrtasida -ģ- (-eji-, -iji-, koʻproq -ije- birikmalarida) ga oʻtadi, singarmonizm buzilgan, qator boʻyicha qarama-qarshi qoʻyish meʼyorlanadi, ayniqsa oʻzbekchada.
Adabiy qarluq-xorazmiy tili chigʻatoy deb ataladi, nomlashning boshqa variantlari — qarluq-xorazmiy, oltin-oʻrda, eng soʻnggi davrlar uchun yangi chigʻatoy va, oʻzbek tiliga munosabati boʻyicha, eski oʻzbek tili. Uning asosida qipchoq va oʻgʻuz tillari muhitida ham qoʻllangan turkiy deb umumiy nom olgan mintaqaviy tillar shakllangan.
Zamonaviy qarluq-xorazmiy tillari oʻzbek (yangi oʻzbek; qipchoq-noʻgʻoy va sharqiy oʻgʻuz shevalarisiz) va uygʻur (yangi uygʻur) tillarida aks etadi. Qarluq-xorazmiy tillariga uygʻur tilining alohida shevalari sifatida lobnor (tarixan singgan shimoliy qirgʻiz lahjalari) va ayrim fonetik xususiyatlari boʻyicha qirgʻiz tili bilan yaqinlashgan xoton (mumkin, oʻlik), qisman qipchoq tili taʼsiriga tushib qolgan xotan, ili-turkiy va sezilarli darajada eronilashgan ayniy tillari kiradi. Qarluq-xorazmiy tillariga qisman janubiy qirgʻiz shevalari ham yaqinlashtiriladi.
A. N. Samoylovich turkumlashida qarluq-xorazmiy tillari chigʻatoy nomi ostida shimoliy oltoy tillari bilan birlashtirilgan.
Hozirda mavjud foydalanuvchilar
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Son | Ismi | Status | Mahalliy gapiruvchilar | Asosiy davlat |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Oʻzbek tili | Normal | 27,000,000 |  Oʻzbekiston
|
| 2 | Uygʻur tili | Normal | 11,000,000 |  Xitoy
|
| 3 | Äynu tili | Critically endangered | 6,000 | Xitoy
|
| 4 | Ili Turki language | Severely endangered | 100 | Xitoy
|
| Total | Qarluq tillari | Normal | 38,000,000 | Oʻzbekiston
|
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Eslatmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Routledge, 81-125. Classification of Turkic languages at Turkiclanguages.com (Wayback Machine saytida 2011-04-08 sanasida arxivlangan)
- ↑ Deviating. Probably of South Siberian origin (Johanson 1998) Classification of Turkic languages at Turkiclanguages.com (Wayback Machine saytida 2011-04-08 sanasida arxivlangan)
- ↑ Deviating. Historically developed from Southwestern (Oghuz) (Johanson 1998) Classification of Turkic languages at Turkiclanguages.com (Wayback Machine saytida 2011-04-08 sanasida arxivlangan)
- ↑ Aini contains a very large Persian vocabulary component, and is spoken exclusively by adult men, almost as a cryptolect.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- N. A. Baskakov. Vvedenie v izuchenie tyurkskix yazikov. M., 1962. (qayta nashr., M., 2006)
- A. N. Samoylovich. Tyurkskoe yazikoznanie. Filologiya. Runika. M., 2005
- E. R. Tenishev (nashr.). Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazikov. Regionalnie rekonstruksii. M., 2002.