Mistisizm

Liber Divinorum Operum, yoki Hildegardning Universal odam asari, 1185-yil (Ushbu asar gʻoyasi ijodkor bir necha marta behushlikka oʻxshash ekstatik holatni boshdan kechirganida paydo boʻlgan, Hildegardning Vita Sanctae Hildegardisida keltirilishicha, 1163-yilda bunday holatlar „gʻayrioddiy mistik koʻrinishni“ olgan)

Mistisizm (qadimgi yunoncha: μυστικός – sirli) – falsafiy va diniy taʼlimot boʻlib, his-tuygʻular, intuitsiya va irratsionalizmga asoslanadi. Mistisizmning asosini ilohiyot bilan bevosita aloqa oʻrnatish, u bilan birlashishga intilish tashkil etadi. Mistisizm odamlarning gʻayritabiiy kuchlar va hodisalar bilan ruhiy aloqada boʻlish, turli xil vositalar orqali borliqning yashirin sir-asroridan voqif boʻlish gʻoyasini ifoda etadi.

Mistisizm turli davr va madaniyatlarda mavjud boʻlib kelgan. Har bir dinda oʻziga xos shakllarga ega boʻlgan mistisizm dinlarning teologik, madaniy hamda tarixiy kontekstlari taʼsirida rivojlangan. Turli xil mistik taʼlimotlar barcha dunyo dinlari va eʼtiqodlarida uchraydi. Turli dinlardagi mistisizm intuitivizm va simvolizmga moyillik, aql va ruhiyatning maʼlum bir holatiga erishish uchun zarur boʻlgan maʼlum ruhiy-jismoniy mashqlar yoki meditatsiya bilan shugʻullanish kabi umumiy xususiyatlarga ega. Mistisizmga tantrizm (hinduiylikdagi va buddaviylikdagi tantrizm yoki vadjrayana), zen, kabbala, rozenkreyserlik, hasidizm, gnostitsizm, isixazm, so‘fiylik va boshqa baʼzi taʼlimotlar kiradi.

Mistik tajriba

Avilalik avliyo Tereza oldida Muqaddas Ruhning paydo boʻlishi, Peter Paul Rubens

Mistisizmning asosiy elementi mistik tajriba hisoblanadi. Mistik tajriba deganda, mutlaq haqiqat bilan bevosita shaxsiy aloqa oʻrnatish, uni anglash tushuniladi.

Mistisizm insonning oliy kuch, haqiqat yoki mutlaq borliq bilan aloqa oʻrnatish istagiga asoslanadi. Turli dinlarda mistik tajribalar koʻpincha quyidagi umumiy xususiyatlarni oʻz ichiga oladi:

• Ilohiyot bilan bevosita aloqa: Mistiklar koʻpincha Xudo, koinot yoki ilohiy olam bilan birlashish hissini boshdan kechirganliklarini taʼkidlaydilar;
• Oddiy voqelikdan ustunlik: Mistik holatlar vaqt, fazo va shaxsiy „men“ni oddiy idrok etishdan tashqariga chiqib, barcha narsa bilan yagonalik tuygʻusini uygʻotadi;
• Ifoda etib boʻlmaslik: Mistik tajribalar koʻpincha ilohiy haqiqatlarning soʻz bilan ifodalab boʻlmasligini taʼkidlaydi, yaʼni ularni til yoki oddiy fikrlash orqali toʻliq tushuntirish mumkin emasligini koʻrsatadi;
• Shaxsning oʻzgarishi: Mistisizm koʻpincha ichki xotirjamlik, muhabbat va mehr-shafqat kabi fazilatlarni yuzaga keltiradigan shaxsning tubdan oʻzgarishiga olib keladi.

Etimologiyasi

„Mistisizm“ atamasi qadimgi yunon tilidan kelib chiqqan boʻlib, tarixan turli davrlar va eʼtiqodlarda turli xil maʼnolarga ega boʻlgan. Yunoncha „yopmoq“ yoki „yashirmoq“ maʼnolarini anglatuvchi „μύω múō“ soʻzidan kelib chiqqan mistisizm atamasi ilk va oʻrta asr nasroniyligining Injilga, ibodatga oid, maʼnaviy va mushohadaviy jihatlariga nisbatan ishlatilgan. Ilk zamonaviy davrda (XVI asr boshlaridan XIX asr boshlarigacha) mistisizm tushunchasi kengayib, „gʻayrioddiy tajribalar va ongning gʻayritabiiy holatlari“ bilan bogʻliq boʻlgan turli xil eʼtiqodlar va gʻoyalarni oʻz ichiga olgan. Zamonaviy davrda esa „mistisizm“ atamasi qisqa taʼrif va keng qoʻllanilish doirasiga ega boʻlib, mutlaqlik, cheksizlik yoki Xudo bilan aloqada boʻlish maʼnosini anglata boshladi.

Yangi ahdda μυέω (mueó yoki myéō) feʼlining turdosh shakli uchraydi. Strongʻs Concordanceʼda tushuntirilishicha, bu soʻz aslida vahiyni his etish uchun koʻz va ogʻizni yumishni anglatadi. Uning koʻchma maʼnosi „sirli vahiy“ga kirishishdir. Yangi ahdda shuningdek, inglizcha „mystery“ soʻzining ildizi hisoblangan μυστήριον (mustérion yoki mystḗrion) oti ham uchraydi. Bu atama yashirin narsa, sir yoki maxfiylikni anglatib, uni tushunish uchun maxsus tayyorgarlik talab etiladi. Yangi ahdda bu soʻz ilgari yashirin boʻlgan, ammo endi Injilda yoki uning ayrim qismlarida ochib berilgan Xudoning hikmatlari, umuman xristianlik vahiysi va/yoki xristianlik vahiysining alohida haqiqatlari yoki tafsilotlarini ifodalaydi.

Thayerning yunon lugʻatiga koʻra, klassik yunon tilida μυστήριον atamasi „yashirin narsa“ yoki „sir“ degan maʼnoni anglatgan. Qadimgi antik davrda bu soʻz oʻziga xos ilohiy sir hisoblanib, u faqat yetakchilarga ishonib topshirilgan va ular tomonidan oddiy odamlarga yetkazilmagan. Septuagint (Yahudiylar Muqaddas Kitobining yunoncha tarjimasi) va Yangi ahd kitoblarida bu soʻz yashirin maqsad, maxfiy iroda maʼnosini kasb etgan. Injilning boshqa qismlarida ushbu soʻz narsalarning tasavvufiy yoki yashirin maʼnosini anglatadi. Vulgatada esa bu yunoncha atama koʻpincha lotincha sacramentum („muqaddas“) soʻzi orqali ifodalangan.

Ana Jiménez San Cristobalning yunon-rim sirlari va orfizmini oʻrganishdagi maʼlumotlariga koʻra, atamaning birlik shakli μύστης va koʻplik shakli μύσται qadimgi yunon matnlarida diniy sirlarga oʻzini baxsh etgan shaxs yoki shaxslarni anglatish uchun qoʻllanilgan. Olimning aniqlashicha, bu atamalar βάκχος (Bacchus) atamasi bilan bogʻliq boʻlib, u orfik sirlarni saqlovchi yetakchilarning maxsus sinfi uchun ishlatilgan. Bu atamalar birinchi marta Geraklit asarlarida bir-biriga bogʻliq holda keltirilgan. Yevripidning Kritliklar asarida oʻzini zohidlik hayotiga bagʻishlagan, jinsiy hayotdan voz kechgan va oʻliklar bilan aloqadan qochgan insonlar βάκχος nomi bilan keltiriladi. Bunday insonlar xudo Dionysus Bacchusga eʼtiqod qilganlar boʻlib, ular oʻz xudosi nomini qabul qilib, u bilan oʻxshashlikni izlaganlar.

Antik davrda mistisizm

Qadimgi Misr

Qadimgi Misr mistisizmi ularning diniy va dafn marosimlari bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan. Misrliklar xudolarning murakkab panteoniga va oʻlimdan keyingi ruhning sayohati haqidagi mistik gʻoyalarni oʻz ichiga olgan narigi dunyoga ishonishgan. Misr mistisizmining markazida haqiqat, adolat va uygʻunlikni ifodalovchi Ma’at xudosi tomonidan ramziylashtirilgan ilohiy birlik va kosmik tartib tushunchasi boʻlgan.

Mesopotamiya

Mesopotamiyada mistisizm diniy marosimlar va folbinlik jarayonida kuzatilgan, bunda odamlar xudolarning irodasini karomatlar, tushlar va qurbonliklar orqali anglashga harakat qilganlar.

Qadimgi Yunoniston

Qadimgi Yunonistonda ham misteriya deb ataladigan yashirin diniy marosimlar mavjud boʻlib, ularning ishtirokchilari diniy tajribaning oʻziga xos turini boshdan kechirishgan. Misteriyalar, odatda, bayramlar, marosim raqslari va rasm-rusumlarini, xususan, oʻlim va tirilishni ifodalovchi bagʻishlov marosimlarini oʻz ichiga olgan.

Eleusin mistisizmi

Eleusin mistik marosimlari Qadimgi Yunonistondagi Eleusisda (Afina yaqinida) yashirin tarzda oʻtkazilgan maʼbudalar Demetra va Persefonaga bagʻishlangan ibodatlarda har yili tashkil etiladigan marosimlar boʻlgan. Bu marosimlar taxminan miloddan avvalgi 1600-yilda Mikenlar sivilizatsiyasi davrida boshlangan va ikki ming yil davom etgan. Ellinizm davrida ular yirik festivalga aylangan va keyinchalik Qadimgi Rimga ham tarqalgan. Koʻplab olimlar Eleusin marosimlaridagi mistik tajribalarning kuchi kikeonning (maxsus ichimlik) enteogen (psixologik taʼsirning bir turi) taʼsiridan kelib chiqqanligini taʼkidlashgan.

Zardushtiylik

Forslarning qadimiy dini zardushtiylikda ham mistik unsurlar, xususan, ezgulik va yovuzlikning dualistik xususiyatlari va maʼnaviy poklanishga urgʻu berilgan.

Qadimgi Hindiston

Qadimgi Hindiston dinlarida mistik qarashlar juda kuchli boʻlgan. Masalan, advayta-vedanta falsafiy maktabi tarafdorlari orasida diniy amaliyotning oliy ideali „moksha“ – sansaradan (dunyolarda cheksiz qayta tugʻilishlar zanjiri; tugʻilish va oʻlimning davriy aylanishi) ozod boʻlish va Mutlaq (Braxman) bilan birlashish hisoblangan.

Shuningdek, yoga ham mistik tajribaga erishish imkonini beruvchi va barcha individuallarning Braxmanning mutlaq birligida birlashuvi – hinduiylikning advayta taʼlimoti bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan maʼnaviy va jismoniy amallar tizimidir.

Mistisizmning dinlarda tarqalishi

Mistisizmning turli taʼriflaridan kelib chiqqan holda mistisizmni turli milliy dinlarda ham, xalqaro dinlarda ham uchratish mumkin.

Xristianlikda mistisizm

Mistisizm ham Gʻarb, ham Sharq nasroniyligiga xos boʻlsa-da, turli eʼtiqodlarda mistisizmning mohiyati haqida turli xil qarashlar mavjud. Xususan, Ioann Meyendorf va Yevgeniy Torchinov mistisizm pravoslavlikda (Isixazm) koʻproq rivojlangan deb hisoblashgan. Pavel Florenskiy katoliklarning „xayoliy“ mistikasini pravoslavlarning „aqliy“ mistikasiga qarama-qarshi ekanligi haqida yozgan. Kallis (Uer) bu haqda shunday yozadi:

Har qanday haqiqiy pravoslav ilohiyoti mistikdir: ilohiyotdan ajralgan mistika subyektivizm va bid’atga aylanganidek, ilohiyot ham mistisizmdan ajralgan holda quruq, „akademik“ sxolastikaga aylanadi.

Sharqiy provaslav cherkovi

Sharq pravoslav xristianligida mistisizm teoz (ilohiylashtirish yoki xudolashtirish) tushunchasi bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, bu insonlar Xudoning ilohiy tabiatiga qoʻshilishi mumkinligi haqidagi eʼtiqoddir. Teoz pravoslav xristian tasavvufining markaziy gʻoyasi boʻlib, u Xudoning inoyati tufayli inson Xudoning ilohiy hayotida ishtirok etishi mumkinligini taʼkidlaydi. Bu jarayon bosqichma-bosqich boʻlib, ibodat, muqaddas marosim va zohidlik amallari orqali sodir boʻladi va Xudo bilan bevosita aloqa bilan yakunlanadi.

Rim katolik cherkovi

Assisilik Francisning hayoti – José Benlliure y Gil asari

Oʻrta asrlarda (X-XIII asrlar) Gʻarbiy Rim katolikligida yangi monastir tartiblari rivojlanishiga mos ravishda mistik amaliyot va nazariya ham gullab-yashnadi. Bu davrda Guigo II, Bingenlik Hildegard, Clairvauxlik Bernard va Viktorinlar kabi shaxslar paydo boʻldi. Bu insonlar turli diniy jamoalarga mansub boʻlsa-da, oddiy xalq orasida ham chin dindorlikning ilk bor ravnaq topishi kuzatildi.

Oʻrta asrlar oxirlarida Dominikan va Fransiskan tafakkur maktablari oʻrtasidagi ziddiyat yuz berdi. Bu ziddiyat ikki xil mistik teologiya oʻrtasidagi kurash ham edi: bir tomondan Dominic de Guzmánning, boshqa tomondan esa Assisilik Francis, Padualik Anthony, Bonaventure va Folingolik Angelaning taʼlimotlari. Bu davr, shuningdek, Ruysbroecklik John, Sienalik Catherine va Genoalik Catherine kabi shaxslarni, Devotio Moderna harakatini hamda Theologia Germanica (Nemis teologiyasi), The Cloud of Unknowing (Noaniqlik buluti – Ushbu anonim oʻrta asr nasroniy matni Gʻarb nasroniy mistisizmidagi asosiy asar hisoblanadi. Unda tafakkur ibodati va „bilmaslik“ tushunchasining Xudo bilan birlashish yoʻli sifatidagi ahamiyati taʼkidlanadi) va The Imitation of Christ (Masihga taqlid) kitoblarning yaratilishini ham oʻz ichiga olgan.

Bundan tashqari, turli geografik mintaqalar atrofida joylashgan mistiklar guruhlarining oʻsishi kuzatildi: Magdeburglik Mechthild va Hadewijch kabi Beguinlar; Raynland mistiklari Meister Eckhart, Johannes Tauler va Henry Suso; va ingliz mistiklari Richard Rolle, Walter Hilton va Norwichlik Julian. Ispan mistiklari orasida Avilalik Teresa, Crosslik John va Ignatius Loyola bor edi. Avilalik Teresaning The Interior Castle (Ichki qal’a) asari eng chuqur nasroniy mistik matnlardan biridir. U koʻngilning yetti bosqich orqali Xudo bilan maʼnaviy birlashish sari yoʻlini metaforik til va tasavvurlar yordamida tasvirlaydi. Xristian tasavvufining yana bir muhim asari boʻlmish, Crosslik Johnning The Dark Night of the Soul (Qalbning qorongʻu tuni) asari ruhning poklanishi va „qorongʻu tunlar“ orqali sayohatini tasvirlaydi. Bu ramziy ifoda chuqurroq maʼnaviy aloqaga olib boradigan azob-uqubatlar davrini anglatadi.

Reformatsiyadan keyingi davrda Emanuel Swedenborg va William Blake kabi oddiy bashoratchilarning asarlari va Quakerlar kabi mistik harakatlar ham yuzaga keldi. Katolik mistisizmi Padre Pio va Thomas Merton singari shaxslar bilan zamonaviy davrgacha davom etdi.

Islomda mistisizm

Asosiy maqola: Tasavvuf

Mavlono Jaloliddin Rumiyning qabri, Konya, Turkiya

Mistisizmning Islom dinidagi koʻrinishi tasavvuf, yaʼni soʻfiylikdir. Islom dinidagi tasavvuf mistiklari va zohidlari islomning anʼanaviy diniy tajribasidan qanoatlanmay, Alloh bilan shaxsiy aloqada boʻlishga va Allohni bevosita intuitiv bilishga intildilar. Shu bilan birgalikda, ularning maqsadi ruhni nafs kishanlaridan ozod qilish va haqiqiy voqelikni boshdan kechirishdan iborat.

Islom tasavvufining asosiy tushunchalari

• Tavhid (Allohning Yagonaligi): Tasavvufda Allohning Yagonaligini haqiqiy bilish va tushunish ruhiy maʼrifatga olib keladi, deb hisoblanadi. Bu tushuncha tasavvufning asosini tashkil etadi. So‘fiylar faqat Allohning birligini tan olish orqaligina Unga yaqinlashish mumkin, deb eʼtiqod qilishadi.
• Tariqat (as-Suluk): Tasavvuf Allohga tomon ichki sayohatga, yaʼni „yoʻl“ yoki „tariqat“ (al-tariqa) deb ataluvchi jarayonga alohida eʼtibor qaratadi. Bu sayohat maʼnaviy rivojlanishning turli bosqichlarini oʻz ichiga oladi va uning pirovard maqsadi Ilohiy zot, yaʼni Alloh bilan birlashishdir.
• Ishq tushunchasi: Soʻfiylar uchun ishq moʻminni Alloh bilan birlashtiruvchi kuchdir. Ilohiy zotga intilish tasavvufiy yoʻlning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaraladi va ilohiy sevgi (ishq) tushunchasi tasavvufiy adabiyotda markaziy oʻrinni egallaydi.
• Shayx (tasavvuf ustozi)ning oʻrni: Tasavvufning muhim jihati – maʼnaviy ustoz (shayx)ning yoʻl-yoʻriqlari boʻlib, u muridlarga maʼnaviy kamolotga erishish yoʻlida rahnamolik qiladi. Shayx vositachi sifatida qaraladi va oʻz taʼlimotlari hamda amaliyotlari orqali izlovchining Allohga yaqinlashishiga koʻmaklashadi.

Tasavvufdagi amallar

• Zikr (Allohni eslash): Soʻfiylar Allohning ismlari yoki sifatlarini takror-takror tilovat qilish orqali qalb va ongni poklashga intiladilar. Bu zikr amaliyoti maʼnaviy maʼrifatga va Allohga yaqinlashishga olib keladi, deb eʼtiqod qilinadi.
• Sama (Musiqa tinglash): Baʼzi soʻfiylik tariqatlarida musiqa tinglash, ayniqsa Mavlaviya tariqatining aylanma raqsi („Aylanuvchi darveshlar“) muhim ibodat shakli hisoblanadi. Aylanish va musiqa vositasida inson oʻz nafsini yengib, ruhiy ekstaziya holatiga erishadi .
• Zohidlik: Koʻplab soʻfiylar maʼnaviy rivojlanish va Allohga yaqinlashish uchun dunyoviy lazzatlardan voz kechib, zuhd yoʻlini tutadilar. Bu qashshoqlikda yashash, ro‘za tutish yoki moddiy dunyodan uzilib, yolgʻizlikda boʻlishni oʻz ichiga olishi mumkin.

Inoyat Xon (1882-1927), Idris Shoh (1924-1996) va boshqa yangi tasavvuf (gʻarb tasavvufi) gʻoyalarini ifoda etuvchilarning talqinida, tasavvuf barcha diniy va falsafiy taʼlimotlarning maʼnaviy asosi boʻlgan, din va falsafadan yuqori turadigan universal mistik (muqaddas) bilim hisoblangan.

Buddaviylikda mistisizm

Turli buddaviylik maktablari mistik holatlarga erishishning turli usullarini taklif qilganlar. Koʻpchilik buddaviylik maktablari nirvanaga erishish vositasi sifatida meditatsiya va mistik tafakkurning muhimligini taʼkidlaydilar. Buning uchun ishlatiladigan sunʼiy usullar „upaya“ deb ataladi.

Mahayana yoʻnalishidagi oliy tantrik taʼlimotlar (Vadjrayana), jumladan Tibet buddizmi (dzogchen, mahamudra, madhyamaka va boshqalar) hamda Yapon singon taʼlimotlari, oʻzining haqiqiy tabiatini anglashning maxsus amallari orqali maʼnaviy donishmandlikka erishishni ilgari suradi. Theravada esa donolikka erishish uchun vipassana meditatsiyasidan foydalanadi.

Dzen (Chan) taʼlimotiga koʻra, maʼrifatga yetishish ustozdan shogirdga bilimlarni oʻziga xos tarzda uzatish orqali amalga oshiriladi. Masalan, bu koanlar – faqat intuitsiya bilan tushunish va yechish mumkin boʻlgan paradoksal qisqa hikoya-topishmoqlar yordamida boʻladi. Bunday anglash maʼrifatga erishish yoʻlidagi muhim bosqichlar hisoblangan mistik kechinmalarni keltirib chiqaradi.

Yahudiylikda mistisizm

Abraham Abulafia portreti, Oʻrta asr yahudiy mistigi va Paygʻambarlik Kabbalasining asoschisi

Yahudiy mistisizmidagi eng xarakterli va chuqur oqim kabbala va hasidizm hisoblanadi. Kabbala asosan muqaddas ismlar va ilohiy raqamlar vositasida, shuningdek, koʻtarinki ruhdagi ibodat orqali Xudoni bevosita anglash usullarini ilgari suradi.

Shamanizm

Asosiy maqola: Shomonlik

Shaman

Shamanizm shamanning ruhlarni idrok etish, ular bilan oʻzaro taʼsir qilish va bu dunyoga transsendental energiyalarni yoʻnaltirish uchun oʻzgargan ong holatiga erishishini oʻz ichiga oladi. Shaman – bu asosan marosim paytida trans holatiga (oʻz-oʻzini anglamaydigan va tashqi taʼsirlarga umuman javob bermaydigan ong holati) kirib, fol ochish va davolash bilan shugʻullanadigan, yaxshi va yomon ruhlar dunyosiga kirish va taʼsir qilish qobiliyatiga ega boʻlgan odam. Dan Merkurning fikricha, shamanizmni ruhlar olamiga diniy ekstaziya orqali kirish mumkin boʻlgan mistisizmning bir turi deb hisoblash mumkin.

Xitoy eʼtiqodida mistisizm

Xitoyga ateistik boʻlmagan dinlar xos, shuning uchun mistik diniy amaliyotlarda Xudoning oʻrnini transsendent asoslar – buddizmda Boʻshliq (shunyat) va daosizmda Dao egallaydi.

Taʼriflar

Peter Moorening taʼkidlashicha, „mistisizm“ atamasi „muammoli, ammo zarur“ hisoblanadi. Bu umumiy atama boʻlib, alohida rivojlangan amaliyot va gʻoyalarni yagona tushunchaga birlashtiradi. Dupréning fikricha, „mistisizm“ koʻp tomonlama taʼriflangan, Merkur esa bu atamaning taʼrifi yoki maʼnosi asrlar davomida oʻzgarib kelganligini qayd etadi. Moore yana shuni taʼkidlaydiki, „mistisizm“ atamasi „har qanday noaniq, gʻayritabiiy, yashirin yoki moʻjizaviy narsalar“ uchun umumiy boʻlgan tushuncha. Parsonsning taʼkidlashicha, „aslida aniq va bir xil umumiylikni namoyon etadigan oddiy hodisa boʻlib koʻrinishi mumkin boʻlgan narsa, dinni akademik oʻrganish doirasida koʻp jihatdan tushunarsiz va bahsli masalaga aylanib qoldi“. Uning nasroniy xususiyatlari va boshqa madaniyatlarda mistisizmni tushunchasi uchun oʻxshash atamalarning yoʻqligi tufayli baʼzi olimlar „mistisizm“ atamasini foydali tavsifiy atama sifatida noadekvat deb hisoblashadi. Boshqa olimlar mistisizmga haqiqiy boʻlmagan toʻqima, „maʼrifatchilikdan keyingi universalizm mahsuloti“ sifatida qarashadi. Xurosonlik taniqli soʻfiylardan boʻlgan Abu Hasan Bushanchi mistisizmning Islomdagi shakli boʻlgan tasavvuf haqida shunday deydi:

Bugun tasavvuf, haqiqatidan mahrum bir ismdir. Bundan oldin esa ismsiz bir haqiqat edi.

Yaʼni: tasavvuf atamasi sahoba va salaf zamonida mavjud emasdi. Biroq ularning har birida buning maʼnosi mavjud edi. Endi esa tasavvufning nomi bor, ammo haqiqat va hikmati yoʻqdir.

Xudo bilan birlashish va mistik tajriba

Neoplatonizm va Henosisdan kelib chiqqan mistisizm xalq orasida Xudo yoki Mutlaq bilan birlashish sifatida mashhur. XIII asrdan boshlab unio mystica atamasi mistik tajribada ekstaziya yoki zavq-shavqni ifodalash uchun ishlatila boshlandi. Bu holat ibodatda „Xudoning dunyodagi hamma joyda mavjudligini anglash va mushohada qilish“ paytida yuz berardi. XIX asrda romantizm taʼsiri ostida bu „birlashish“ Xudo yoki transsendental voqelik haqida maʼlumot beruvchi „diniy tajriba“ sifatida talqin qilingan. Ushbu tushunchaning taniqli tarafdori William James (1842-1910) boʻlib, u „mistik holatlarda biz Mutlaq bilan bir boʻlamiz va birligimizdan xabardor boʻlamiz“ deb taʼkidlagan. William James oʻzining „Diniy tajriba turlari“ kitobida „diniy tajriba“ atamasidan foydalanishni ommalashtirdi, bu esa mistisizmni hissiy tajribalar bilan taqqoslanadigan oʻziga xos tajriba sifatida talqin qilishga hissa qoʻshdi.

McGinnning fikricha, unio mystica atamasi, garchi u nasroniy kelib chiqishiga ega boʻlsa-da, asosan zamonaviy ifodadir. McGinn, Xudo bilan aloqada „birlik“ soʻzidan koʻra „mavjudlik“ soʻzi aniqroq ekanligini taʼkidlaydi, chunki barcha mistiklar ham Xudo bilan birlashish haqida gapirmaganlar va koʻplab qarashlar va moʻjizalar birlashish bilan bogʻliq boʻlmagan. U shuningdek, Xudoning mavjudligini boshdan kechirishni „tajriba“ deb emas, balki „anglash“ deb taʼriflashimiz kerakligini aytadi. Chunki mistik faoliyat faqatgina Xudoni tashqi obyekt sifatida his qilish emas, balki kengroq maʼnoda „Xudo bizning ichki harakatlarimizda namoyon boʻlishini anglashning darajalariga asoslangan holda Xudoni bilishning va sevishning yangi usullari“ haqidadir.

Dan Merkur shuni taʼkidlaydiki, Xudo yoki Mutlaq bilan birlashish juda tor taʼrif hisoblanadi, chunki Pseudo-Dionisiy Areopagit va Meister Eckhart singari olimlar birlik tuygʻusiga emas, balki yoʻqlikka intiluvchi taʼlimotlar ham mavjud. Merkurning fikricha, Kabbala va Buddizm ham yoʻqlikni taʼkidlaydi. Blakemore va Jennett aytishlaricha, „mistisizmning taʼriflari koʻpincha mujmal boʻladi“. Ular yana shuni taʼkidlaydilarki, bunday talqin va taʼrif yaqinda paydo boʻlgan boʻlib, hozirda standart taʼrif va tushunchaga aylangan.

Intuitsiya va maʼrifatga erishish

Baʼzi mualliflarning taʼkidlashicha, mistik tajriba borliq va yashirin haqiqatlarning maʼnosini intuitiv tushunish, hayotiy muammolarni hal qilishni oʻz ichiga oladi. Larsonning soʻzlariga koʻra, „mistik tajriba – bu borliqning maʼnosini intuitiv tushunish va anglashdir“. McClenonning soʻzlariga koʻra, mistika „maxsus ruhiy holatlar yoki hodisalarning pirovard haqiqatlarini tushunishga imkon beradigan taʼlimotdir“. James R. Hornening taʼkidlashicha, mistik maʼrifat „shaxsiy yoki diniy muammoni hal etishga olib keladigan asosiy ruhiy tajriba“ hisoblanadi.

Evelin Underhillning fikricha, „illumination“ (yoritilish) soʻzi mistisizm hodisasini ifodalovchi umumiy inglizcha atama sanaladi. Bu atama lotin tilidagi „illuminatio“ soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, XV asrda nasroniylikka kirib kelgan. Osiyoda bunga oʻxshash atamalar buddizmdagi bodhi, kensho va satori boʻlib, ular „maʼrifat“ deb tarjima qilinadi. Shuningdek, vipassana atamasi (oldindan koʻra olish, intuitsiya) ham mavjud boʻlib, bularning barchasi intuitsiya va idrokning kognitiv jarayonlariga ishora qiladi.

Ruhiy hayot va qayta shakllanish

Boshqa mualliflar taʼkidlashlaricha, mistisizm faqatgina „mistik tajriba“dan iborat emas. Gellmanning fikricha, mistisizmning pirovard maqsadi mistik holatlarni boshdan kechirishgina emas, balki insonning oʻzgarishidir. McGinnning qayd etishicha, shaxsiy oʻzgarish nasroniy mistisizmining haqiqiyligini bildiruvchi muhim mezondir.

Yana qarang

• Tasavvuf
• Shomonlik
• Daosizm

Adabiyotlar

• Crossing Boundaries: Essays on the Ethical Status of Mysticism. Seven Bridges Press, 2002. 
• Belzen, Jacob A.; Geels, Antoon. Mysticism: A Variety of Psychological Perspectives. Rodopi, 2003. 
• Bryant, Ernest J.. Genius and Epilepsy. Brief sketches of Great Men Who Had Both. Concord, Massachusetts: Ye Old Depot Press, 1953. 
• Bryant, Edwin. The Yoga Sutras of Patañjali: A New Edition, Translation, and Commentary. New York, USA: North Point Press, 2009. ISBN 978-0865477360. 
• Cook, Brendan. Pursuing Eudaimonia: Re-appropriating the Greek Philosophical Foundations of the Christian Apophatic Tradition. Cambridge Scholars Publishing, 2013. 
• Danto, Arthur C.. Mysticism and Morality. Columbia University Press, 1987. 
• Devinsky, O. (2003). "Religious experiences and epilepsy". Epilepsy & Behavior 4 (1): 76–77. doi:10.1016/s1525-5050(02)00680-7. PMID 12609231. 
• Dumoulin, Heinrich. Zen Buddhism: A History. World Wisdom Books, 2005a. ISBN 978-0-941532-89-1. 
• Dumoulin, Heinrich. Zen Buddhism: A History. World Wisdom Books, 2005b. ISBN 978-0-941532-90-7. 
• Dupré, Louis (2005). "Mysticism". in Jones, Lindsay. MacMillan Encyclopedia of Religion (1st nashri). MacMillan. 
• The Problem of Pure Consciousness: Mysticism and Philosophy. Oxford University Press, 1997. ISBN 9780195355116. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr. 
• Hanegraaff, Wouter J.. New Age Religion and Western Culture. Esotericism in the mirror of Secular Thought. Leiden/New York/Koln: E. J. Brill, 1996. 
• Harding, Sarah. Creation and Completion – Essential Points of Tantric Meditation. Wisdom Publications, 1996. 
• Harmless, William. Mystics. Oxford University Press, 2007. ISBN 9780198041108. Qaraldi: 2020-yil 21-may. 
• The Roots of Tantra. State University of New York Press, 2002. ISBN 0-7914-5306-5. 
• Harvey, Peter. An introduction to Buddhism. Teachings, history and practices. Cambridge University Press, 1995. 
• Horne, James R.. Mysticism and Vocation. Wilfrid Laurier University Press, 1996. ISBN 9780889202641. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr. 
• Hood, Ralph W. „Mysticism“, . The Psychology of Religion. An Empirical Approach. New York: The Guilford Press, 2003 — 290–340-bet. 
• Hori, Victor Sogen (1999). "Translating the Zen Phrase Book". Nanzan Bulletin (23). http://www.thezensite.com/ZenEssays/HistoricalZen/translating_zen_phrasebook.pdf. Qaraldi: 2013-01-10. Mistisizm]]
• James, William. The Varieties of Religious Experience. Penguin Classics, 1982. 
• Johnston, William. The Inner Eye of Love: Mysticism and Religion. HarperCollins, 1997. ISBN 0-8232-1777-9. 
• Jones, Richard H.. Mysticism and Morality. Lexington Books, 2004. 
• Jones, Richard H.. Philosophy of Mysticism: Raids on the Ineffable. SUNY Press, 2016. 
• Kapleau, Philip. The Three Pillars of Zen. Knopf Doubleday Publishing, 1989. ISBN 978-0-385-26093-0. 
• Katz, Steven T.. Mysticism and Sacred Scripture. Oxford University Press, 2000. 
• King, Richard. Early Advaita Vedānta and Buddhism: The Mahāyāna Context of the Gauḍapādīya-kārikā. SUNY Press, 1995. 
• King, Richard. Orientalism and Religion: Post-Colonial Theory, India and "The Mystic East". Routledge, 1999. 
• Klein, Anne Carolyn; Tenzin Wangyal. Unbounded Wholeness : Dzogchen, Bon, and the Logic of the Nonconceptual: Dzogchen, Bon, and the Logic of the Nonconceptual. Oxford University Press, 2006. 
• Klein, Anne Carolyn (2011). "Dzogchen". in Garfield, Jay L.; Edelglass, William. The Oxford Handbook of World Philosophy. Oxford University Press. 
• Kochumuttom, Thomas A.. A buddhist Doctrine of Experience. A New Translation and Interpretation of the Works of Vasubandhu the Yogacarin. Motilal Banarsidass, 1999. 
• Kraft, Kenneth. Eloquent Zen: Daitō and Early Japanese Zen. University of Hawaii Press, 1997. 
• Leuba, J. H.. The psychology of religious mysticism. Harcourt, Brace, 1925. 
• Lidke, Jeffrey S.. Theory And Practice of Yoga: Essays in Honour of Gerald James Larson. BRILL, 2005 — 143–180-bet. ISBN 9004147578. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr. 
• Low, Albert. Hakuin on Kensho. The Four Ways of Knowing. Shambhala, 2006. 
• Maezumi, Taizan; Glassman, Bernie. The Hazy Moon of Enlightenment. Wisdom Publications, 2007. 
• Magee, Glenn Alexander. The Cambridge Handbook of Western Mysticism and Esotericism. Cambridge University Press, 2016. 
• McGinn, Bernard (2005). "Mystical Union in Judaism, Christianity and Islam". in Jones, Lindsay. MacMillan Encyclopedia of Religion. MacMillan. 
• McGinn, Bernard. The Essential Writings of Christian Mysticism. New York: Modern Library, 2006. 
• McMahan, David L.. The Making of Buddhist Modernism. Oxford University Press, 2008. ISBN 9780195183276. 
• Mooney, Hilary Anne-Marie. Theophany: The Appearing of God According to the Writings of Johannes Scottus Eriugena. Mohr Siebeck, 2009. 
• Moore, Peter (2005). "Mysticism (further considerations)". in Jones, Lindsay. MacMillan Encyclopedia of Religion. MacMillan. 
• Yamada, Mumon. Lectures on the Ten Oxherding Pictures. University of Hawaii Press, 2004. 
• Newberg, Andrew; d'Aquili, Eugene. Why God Won't Go Away: Brain Science and the Biology of Belief. Random House, 2008. ISBN 9780307493156. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr. 
• Newberg, Andrew; Waldman, Mark Robert. How God Changes Your Brain. Ballantine Books, 2009. 
• Newman, John „Vajrayoga in the Kalachakra Tantra“, . Tantra in practice. Motilall Banarsidass, 2001. 
• Nicholson, Andrew J.. Unifying Hinduism: Philosophy and Identity in Indian Intellectual History. Columbia University Press, 2010. 
• Osto, Douglas. Altered States: Buddhism and Psychedelic Spirituality in America. Columbia University Press, 2016. ISBN 9780231541411. Qaraldi: 2017-yil 29-noyabr. 
• Paden, William E. (2009). "Comparative religion". in Hinnells, John. Comparative religion. Routledge. 225–241 b. ISBN 9780203868768. https://books.google.com/books?id=gYLYcvWVMnsC. 
• Parsons, William Barclay. Teaching Mysticism. Oxford University Press, 2011. 
• Picard, Fabienne (2013). "State of belief, subjective certainty and bliss as a product of cortical dysfuntion". Cortex 49 (9): 2494–2500. doi:10.1016/j.cortex.2013.01.006. PMID 23415878. 
• Proudfoot, Wayne. Religious Experiences. Berkeley: University of California Press, 1985. 
• Raju, P. T.. The Philosophical Traditions of India. Delhi: Motilal, 1992. 
• Richards, William A.. Sacred Knowledge: Psychedelics and Religious Experiences. Columbia University, 2015. ISBN 9780231540919. Qaraldi: 2017-yil 29-noyabr. 
• Samy, AMA. Waarom kwam Bodhidharma naar het Westen? De ontmoeting van Zen met het Westen (nl). Asoka, 1998. 
• San Cristobal, Ana Jiménez „The meaning of βάκχος and βακχεύειν in Orphism“, . Mystic Cults in Magna Graecia. University of Texas Press, 2009. ISBN 978-0292719026. 
• Schweitzer, Albert. Indian Thought and its Development. Henry Holt, 1938. 
• Sekida, Katuski. Two Zen Classics. Mumonkan, the gateless gate. Hekiganroku, the blue cliff record. Weatherhill, 1996. 
• Sharf, Robert H. (1995). "Buddhist Modernism and the Rhetoric of Meditative Experience". NUMEN 42 (3): 228–283. doi:10.1163/1568527952598549. http://buddhiststudies.berkeley.edu/people/faculty/sharf/documents/Sharf1995,%20Buddhist%20Modernism.pdf. Qaraldi: 2013-12-06. Mistisizm]]
• Sharf, Robert H. (2000). "The Rhetoric of Experience and the Study of Religion". Journal of Consciousness Studies 7 (11–12): 267–87. http://buddhiststudies.berkeley.edu/people/faculty/sharf/documents/Sharf1998,%20Religious%20Experience.pdf. Qaraldi: 2013-01-10. Mistisizm]]
• Sivananda, Swami. All About Hinduism. The Divine Life Society, 1993. Qaraldi: 2013-yil 6-dekabr. 
• Stace, Walter Trence. Mysticism and Philosophy. Macmillan, 1960. 
• Stace, Walter. The Teachings of the Mystics. New York: The New American Library, 1960a. ISBN 0-451-60306-0. 
• Taves, Ann. Religious Experience Reconsidered. Princeton University Press, 2009. 
• Underhill, Evelyn. Practical Mysticism. Wilder Publications, 2008. ISBN 978-1-60459-508-6. 
• Underhill, Evelyn. Mysticism: A Study in the Nature and Development of Spiritual Consciousness. Courier Dover Publications, 2012. ISBN 9780486422381. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr. 
• Waaijman, Kees. Spiritualiteit. Vormen, grondslagen, methoden (nl). Kok/Carmelitana, 2000. 
• Waaijman, Kees. Spirituality: Forms, Foundations, Methods. Peeters, 2002. 
• Tantra in Practice. Princeton University Press, 2000. ISBN 0-691-05779-6. 
• White, David Gordon. The Alchemical Body: Siddha Traditions in Medieval India. University of Chicago Press, 2012. ISBN 9780226149349. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr. 
• Wright, Dale S.. Philosophical Meditations on Zen Buddhism. Cambridge University Press, 2000. ISBN 9780521789844. Qaraldi: 2017-yil 29-noyabr. 

Havolalar

Ensiklopediyalar

• Dan Merkur, Mysticism, Encyclopædia Britannica
• Jerome Gellmann, Mysticism, Stanford Encyclopedia of Philosophy
• James McClenon, Mysticism, Encyclopedia of Religion and Society
• Encyclopedia.com, Mysticism