Dehqonchilik

Yomgʻirlar mavsumida dehqon

Dehqonchilik — 1) qishloq xoʻjaligining yerga ekib, qishloq xoʻjalik mahsulotlarini yetishtirish bilan shugʻullanuvchi sohasi, ziroatchilik;

2) Ekin-tikin bilan shugʻullanish kasbi, mashgʻuloti;

3) Ekinzor, ekin dalasi;

4) qishloq xoʻjaligi ekinlarini yetishtirish va tuproq unumdorligini oshirishning umumiy usullarini oʻrganadigan fan (agronomiyaning boʻlimi). Dehqonchilik fan sifatida yuqori va barqaror hosildorlikni taʼminlash uchun tuproqqa hamda ekinga taʼsir koʻrsatishning turli usullarini, xususan, tuproqning oʻsimlik oʻsishi va rivojlanishi uchun qulay sharoitlarni taʼminlaydigan suv, ozuqa, havo va harorat rejimini boshqarish, ilmiy asoslangan dehqonchilik tizimlarini va eng maqbul almashlab ekishni, shuningdek, hosildorlikni pasaytiradigan salbiy omillar (qurgʻoqchilik, garmsel, tuproq eroziyasi, begona oʻtlar va boshqa)ni bartaraf etish yoki ularning taʼsirini kamaytirish usullarini oʻrganadi va ishlab chiqadi. Dehqonchilik tuproqshunoslik, agrofizika, agrokimyo, seleksiya, urugʻchilik, qishloq xoʻjaligi fitopatologiyasi, entomologiya, melioratsiya, meteorologiya, yer tuzish va boshqa bilan chambarchas bogʻliq. Dehqonchilikka oid ilmiy tadqiqot ishlari ilmiy tadqiqot muassasalari, tajriba styalari, tajriba dalalari va tayanch punktlarida, qishloq xoʻjaligi oliy oʻquv yurtlarining tajriba dalalarida olib boriladi (yana qarang: Oʻsimlikshunoslik).

Oʻsimlik mahsulotlari ishlab chiqarish uchun madaniy oʻsimliklar (qishloq xoʻjaligi ekinlari)ni yetishtirish; qishloq xoʻjaligining asosiy tarmoqlaridan biri. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari, chorvachilikni yem-xashak, koʻpgina sanoat tarmoqlarini (oziq-ovqat, toʻqimachilik, farmatsevtika va boshqa)ni xom ashyo bilan taʼminlaydi. Chorvachilik bilan uzviy bogʻliq. Dalachilik (asosiy tarmoq), sabzavotchilik, polizchilik, bogʻdorchilik, gulchilik, yaylov-oʻtloqchilik kabi tarmoqlarga boʻlinadi.

Dehqonchilikda ekinlarni parvarishlash va mahsulotlar yetishtirish texnologiyasining asosiy tadbirlari:

• mahalliy tuproq-iqlim sharoitiga moslashgan, qimmatli biologik va xoʻjalik belgilariga ega boʻlgan navlar (duragaylar)ni tanlash, almashlab ekishla eng yaxshi oʻtmishdoshni tanlash;
• ekin ekiladigan maydonlarda yerga yaxshi ishlov berish va oʻgʻitlarni qoʻllash;
• urugʻlikni ekishga tayyorlash, ekish (muddatlari, urugʻlik ekish normasi, ekish usuli, ekish chuqurligi);
• ekinlarni parvarishlash (tuproqqa ishlov berish, oziqlantirish, begona oʻtlarni yoʻqotish, ekinni zararkunanda hasharotlardan himoya qilish, defoliantlar va desikantlar qoʻllash);
• hosilni yigʻib-terib olish (asosiy va ikkilamchi mahsulotlarni yigʻib-terib olish muddatlari va uni tashkil qilish, dalani oʻsimlik qoldiqlaridan tozalash, hosil yigʻib olingandan keyin yerni haydash);
• yigʻib olingan hosilga dastlabki ishlov berish va boshqalar.

Qishloq xoʻjaligi ekinlarini yetishtirishda mukammal agrotexnologiya mintaqa, muayyan hudud, xoʻjalik, almashlab ekish dalasining tuproq-iqlim sharoitlari va ekiladigan oʻsimlik xususiyatlariga, shuningdek, xoʻjalikning ishlab chiqarish resurslariga mos kelishi kerak. Dehqonchilikning asosiy vazifasi ekinlarni yetishtirishning ilmiy asoslangan jadal texnologiyalari negizida don, sabzavot, meva va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishni koʻpaytirishdan iborat.

Tuproq, joy, iqlim sharoitlarining xilma-xilligiga qarab dehqonchilikda ekiladigan ekinlar, tuproqqa ishlov berish usullari katta farqlarga ega. Namgarchilik yetarli boʻlgan moʻtadil mintaqalarda turgʻun dehqonchilik, qurgʻoqchilik hududlarida sugʻorma dehqonchilik, nam subtropik va tropiklarda 2*3 marta hosil yetishtiriladigan yil boʻyi dehqonchilik paydo boʻlgan. Shu munosabat bilan har bir mintaqa uchun dehqonchilik tizimi ishlab chiqiladi.

Shimoliy yarimsharda dehqonchilikning quyidagi turlari paydo boʻlgan:

• Turgʻun dehqonchilik — tuproq-iqlim sharoitlari turli xil asosiy ekinlarni sugʻormasdan yetishtirish imkonini beradigan hududlarda;
• Qurgʻoqchil dehqonchilik — ob-havo sharoitlari, atmosfera yogʻinlari beqaror boʻlgan dashtlarda;
• Lalmi dehqonchilik — qishloq xoʻjaligi ekinlarini yetishtirish faqat atmosfera yogʻinlariga bogʻliq boʻlgan, sugʻorilmaydigan yerlarda;
• Sugʻorma dehqonchilik — choʻl, chala choʻl va quruq dasht hududlarda;
• Togʻ dehqonchilik — tuprogʻi kam taraqqiy etgan, ammo tabiiy unumdorligi yuqori boʻlgan togʻli hududlarda;
• Qutb dehqonchilik — chekka shimol mintaqasida.

Tarixi

Dehqonchilik tosh davrining soʻnggi bosqichi (neolit)da paydo boʻldi. Tuproqni yumshatishda ishlatilgan dastlabki qurol-yogʻoch yoki tosh poynakli yogʻoch soʻqa hisoblanadi. Tuproqqa ishlov berish qurollari (soʻqa, omoch, ketmon, plug) va ot-ulov kuchlari (ot, hoʻkiz, traktor, elektr tortish qurilmalari)ning takomillashib borishiga qarab haydalma dehqonchilik paydo boʻldi va rivojlandi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning oʻsishi, tabiatshunoslik fanlarining rivojlanishi natijasida dehqonchilik usullari ham oʻzgarib, asta-sekin ekstensiv shakllardan (olinadigan yalpi hosilni ekin maydonlarini kengaytirish hisobiga koʻpaytirish) intensiv shakllarga (yer maydonlarini kengaytirmagan holda ekinlar hosildorligi oʻsishini turli omillar — mexanizatsiya, melioratsiya, kimyolashtirish, agrotexnika va boshqa hisobiga taʼminlash) oʻtib, takomillashib bordi.

Hozirgi davrda jahonda dehqonchilik qilinadigan va koʻp yillik daraxtzorlar bilan band boʻlgan yerlar 1512 mln ga ni tashkil qiladi. Jahon dehqonchilikda bugʻdoy, sholi, makkajoʻxori, arpa, kartoshka, sabzavot-poliz ekinlari, mevalar, uzum eng koʻp ekiladi.

Jahon dehqonchilikda sugʻoriladigan jami yerlar maydoni 271,4 mln ga ni tashkil etadi. Sugʻoriladigan maydonlar (mln ga): Afrikada — 12,5, Shim. Amerikada — 30,4, Osiyoda — 191,2, Yevropada — 24,6, Avstraliyada — 2,4. Jahonda AQSH, Xitoy, Hindiston, Rossiya, Qozogʻiston kabi mamlakatlarda katta maydonlarda Dehqonchilik qilinadi. Haydaladigan va doimiy ekiladigan yer maydoni AQShda 176,9 mln.ga (sugʻoriladigan yerlar 21,4 mln.ga), Xitoyda 124,1 mln.ga (sugʻoriladigan yerlar 52,5 mln.ga), Hindistonda 161,9 mln.ga (su-goriladigan yerlar 59 mln.ga), Rossiyada 127,9 mln.ga (sugʻoriladigan yerlar 4,6 mln.ga), Qozogʻistonda 30 mln.ga (sugʻoriladigan yerlar 2,3 mln.ga). 20-asr oxiriga kelib Yevropa mamlakatlarida ham sugʻorma Dehqonchilik rivojlandi. Sugʻoriladigan yerlar maydoni (mln.ga) Fransiyada — 2, Italiyada — 2,7, Ruminiyada — 2,8, Ispaniyada — 3,6, Ukrainada — 2,5 ni tashkil qiladi (1999).

Oʻrta Osiyoda dehqonchilik

Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi 1954-yil CPA 1773 markasi (SSSRda qishloq xoʻjaligi. Ekilgan kartoshka)

Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekiston dehqonchilikning qadimiy markazlaridan biri hisoblanadi. Ibtidoiy dehqonchilikdan madaniy dehqonchilikka oʻtish davrida Oʻrta Osiyoda Osiyo hamda Yevropaning boshqa mintaqalariga qaraganda yerni ishlashda qoʻllangan temir qurollar ertaroq paydo boʻlgan. Sergey Tolstovning taxminicha, miloddan avvalgi 2-ming yillikning oʻrtalarida Xorazmda qayir tipidagi sugorishga asoslangan chopiq qilinadigan dehqonchilik rivoj topgan. Fargʻona vodiysida ibtidoiy jamiyatda yashagan urugʻlar (ayniqsa jez davrida) soy va daryo etaklarida liman usulida sugʻorishnn qoʻllab, loyqa bosgan yerlarga tariq, arpa va boshqa donli ekinlar ekishgan. Arxeologik tadqiqotlarning koʻrsatishicha, Oʻrta Osiyoda miloddan avvalgi 10-asrda, asosan gʻalla ekinlari, sholi, gʻoʻza, kunjut, qovun, tok va boshqalar oʻstirilgan.

Oʻzbekistonda dehqonchilik

20-asr boshlariga qadar Oʻrta Osiyoda, xususan hozirgi Oʻzbekiston hududida dehqonchilikning texnikaviy va agronomik darajasi past edi. Asosan ekstensiv dehqonchilik tizimi qoʻllangan. Barcha qishloq xoʻjaligi ekinlari, jumladan gʻoʻza, makkajoʻxori, oq joʻxori, sholi, boshoqli don, dukkakli don ekinlari faqat qoʻl kuchi bilan yetishtirilar, don ekinlari hosildorligi gektariga 6-7 s dan oshmas edi. Asosiy ulov — ot, hoʻkiz, tuya, qishloq xoʻjaligi qurollari — omoch, ketmon, oʻroq, yogʻoch moladan iborat boʻlgan, mineral oʻgʻitlar umuman qoʻllanilmagan. 20-asrning 20-yillaridan Oʻzbekistonda dehqonchilikning ilmiy bazasini yaratish boshlandi, tajriba st-yalari, tajriba-tayanch xoʻjaliklari, ilmiy tadqiqot va oʻquv institutlari tashkil etildi, Dehqonchilikda turli mineral oʻgʻitlar, oʻsimliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalaridan foydalanila boshlandi, respublikaning oʻzida oʻgʻitlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari qurildi, irrigatsiya-melioratsiya qurilishi rivojlantirildi. Oʻzbekistonda keyingi 90 yil mobaynida asosiy dehqonchilik qilinadigan sugʻoriladigan yerlar maydoni 2,34 marta koʻpaydi va 2000-yilga kelib 4238,6 ming ga yetdi (1914-yilda 1809,5 ming ga). Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishda mexanizatsiyani keng joriy qilish natijasida dehqonchilik madaniyati yuksaldi: ekinlarni yetishtirish agrotexnologiyasi yaxshilandi, mineral oʻgʻitlardan foydalanishning salmogʻi va ularning turk tarkibi ortdi, tuproqning meliorativ holatini yaxshilash tadbirlari keng koʻlamda amalga oshirildi, davlat nav va urugʻlik nazorati ishlari yoʻlga qoʻyildi.

Payvandlash jarayoni

Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan keyin umuman mamlakat qishloq xoʻjaligida, shu jumladan dehqonchilikda chuqur islohotlarni amalga oshirish davri boshlandi. Birinchi navbatda dehqonchilikni olib borishning tashkiliy shakllari oʻzgartirilib kolxozlar va sovxozlar dastlab jamoa xoʻjaliklariga, soʻngra 1995-yildan boshlab shirkatlar, ijarachilar uyushmalari, xalq korporatsiya va boshqalarga aylantirildi, dehqon xoʻjaligi, fermer xoʻjaligi kabi yangi xoʻjalik yuritish shakllari paydo boʻldi, qishloq xoʻjaligi korxonalarida oila pudrati keng yoyildi, aholining tomorqa xoʻjaligini rivojlantirishga eʼtibor berildi.

Oʻzbekistan Respublikasida dehqonchilikda tub burilishlarning huquqiy asoslarini yaratadigan "Yer toʻgʻrisida" (1990), "Suv va suvdan foydalanish toʻgʻrisida" (1993), "Dehqon xoʻjaligi toʻgʻrisida", "Fermer xoʻjaligi toʻgʻrisida", "Qishloq xoʻjaligi kooperativi (shirkat xoʻjaligi) toʻgʻrisida" (1998) va boshqa qonunlar, shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasining Yer kodeksi (1998) qabul qilindi va amalga kiritildi.

Respublika qishloq xoʻjaligida dehqonchilik yetakchi oʻrinda turadi, uning qishloq xoʻjaligi yalpi mahsuloti hajmidagi hissasi 60-65%. Dehqonchilikda agrotexnikaning ilgʻor usullarini qoʻllash, ekinlarning hosildor navlarini yaratish, navlarni muttasil yangilash va nav almashtirish, oʻgʻitlardan samarali foydalanish, oʻsimliklar himoyasi xizmatini yoʻlga qoʻyish, ekin maydonlari tarkiblarini oʻzgartirish tufayli yuqori natijalarga erishildi. Dehqonchilikda gʻoʻza maydonlari qisqartirildi, aholini oziq-ovqat bilan taʼminlashni tubdan yaxshilash uchun respublikada don ekinlari maydoni koʻpaytirildi va respublikaning gʻalla mustaqilligi taʼminlandi. 2000-yilda jami toifadagi xoʻjaliklarda ekin ekilgan maydonlar 3774,9 ming ga ni tashkil qildi. Ekin maydonlari tarkibida don ekinlari — 42,7, gʻoʻza — 38,2, sabzavot — 3,4, kartoshka — 1,4, yem-xashak ekinlari — 11,3, poliz ekinlari — 0,9% tashkil etdi. Respublika dehqonchiligida texnika ekinlari (gʻoʻza, tamaki, qand lavlagi), don ekinlari (bugdoy, sholi, arpa, makkajoʻxori, dukkakli don ekinlari), sabzavot-kartoshka, poliz ekinlari, yem-xashak ekinlari, bogʻdorchilik oʻz ahamiyatiga koʻra yetakchi oʻrinlarda turadi. Respublikada 2000-yilda (ming t) paxta — 3001,8, don — 3915,7, shu jumladan bugʻdoy — 3521,7, sholi — 154,8, makkajoʻxori doni — 131,4, kartoshka — 729,8, sabzavotlar — 2637,3, poliz mahsulotlari — 457,3, meva va rezavor meva — 796,9, uzum — 625,4 yetishtirildi.

Dehqonchilik madaniyatini ogʻishmay oshira borish, fan yutuqlarini va ilgʻor tajribalarini keng joriy etish natijasida Oʻzbekistonning koʻpgina ilgʻor xoʻjaliklarida paxta hosildorligi gektariga 35-45 s, boshoqli don ekinlari 50-70 s, sholi 60-70 s, kartoshka 250-300 s, poliz ekinlari 300-400 s, makkajoʻxori doni hosildorligi 80-100 s ga yetdi (qarang Lalmikorlik, Sugʻorma dehqonchilik);

Adabiyot

• Ermatov, Abdurahim va Xolnazarov, Sulton. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
• Ermatov A., Dehqonchilik. T., 1990; Rasteniyevodstvo/Pod red. V. P. Vavilova, M., 1986; FAO Production yearbook 1999, vol. 53. [Food and Agriculture Organisation of the United Nations. Pome, 2001].