Kontent qismiga oʻtish

Somali arxitekturasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Somali arxitekturasi — bu Somalida va boshqa hududlarda qadimiy, oʻrta asrlar va zamonaviy davrlarda tosh shaharlar, qalʼalar, masjidlar, ibodatxonalar, suv oʻtkazgichlari, mayoqlar, minoralar va maqbaralar kabi turli xil qurilish turlarin loyihalash. Somali, shuningdek, somalo-islom arxitekturasining zamonaviy davrda Gʻarb dizaynlari bilan uygʻunligi yanada yaqinlashdi.

Qadimda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Devor bilan oʻralgan turar-joylar, ibodatxonalar va qabrlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qaʼabledagi qadimiy qoʻrgʻonlar .

Zamonaviy Somali hududidagi maʼlum boʻlgan eng qadimiy tuzilmalardan baʼzilari dafn marosimi joylaridan (taalo) iborat[1]. Bunday joylar butun mamlakat boʻylab va Afrikaning katta shoxi mintaqasida topilgan boʻlsa-da, ayniqsa Somalida koʻplab arxeologik tuzilmalar joylashgan. Shunga oʻxshash koʻplab binolar Haylan, Qaʼable, Qomboʻul, El Ayo, Damo, Mayd va Xeysda topilgan. Biroq, bu qadimiy tuzilmalarning aksariyati hali toʻliq oʻrganilmagan, bu jarayon mahalliy tarixni yanada yoritishga va ularni kelajak avlodlar uchun saqlab qolishga yordam beradi[1].

Isaaq urugʻining asoschisi Sheikh Isaaqning Mayddagi qabri .Sanaag

Uylar Qadimgi Misrdagi kabi ishlangan toshdan qurilgan[2]. Shuningdek, Wargaade devori kabi aholi punktlarini oʻrab turgan hovlilar va katta tosh devorlarga misollar mavjud.

Qadimiy Haylaan shahridagi Sheikh Darod qabri.

Bosaso yaqinida, Baladi vodiysining oxiridagi 2 km dan 3 kmgacha uzunlikdagi tuproq ishlari[1][3] mahalliy anʼanalarga koʻra, ulkan qirgʻoq jamoat matriarxining qabrini koʻrsatadi. Bu kengroq Horn mintaqasidagi eng katta tuzilmadir[3].

Bundan tashqari, shimoli-gʻarbiy Sheekh shahrida joylashgan eski ibodatxonalar Hindiston yarimorolidagi Dekan platosidagi ibodatxonalarga oʻxshash[4]. Somalida bir qancha qadimiy nekropollar ham mavjud. Bunday tuzilmali hududlardan biri mamlakatning shimoli-sharqiy chekkasida Xafun yarim orolida joylashgan[5].

Aluula tumanidagi Booko bir qator qadimiy inshootlarni oʻz ichiga oladi. Ulardan ikkitasi yopiq platforma yodgorliklari boʻlib, ular kichik tosh doiralar bilan oʻralgan. Tosh doiralari bogʻlangan qabrlarni belgilaydi deb ishoniladi[6].

Mudun Iskushuban tumanidagi Vodi vodiysida joylashgan. Hududda mahalliy anʼanalarga koʻra qadimiy va yirik shaharga tegishli boʻlgan bir qancha xarobalar mavjud. Qadimgi inshootlar orasida 2000 ga yaqin maqbaralar mavjud boʻlib, ular baland minoralarga ega va gumbazsimon shaklda qurilgan[1][3].

Quyi Juba provinsiyasi janubidagi Port Danfordda bir qancha qadimiy xarobalar, jumladan, bir nechta ustunli qabrlar mavjud. Bu joy eramizning I asriga oid „Eritrey dengizi periplusi“ yunon-rim sayohatnomasida tasvirlangan qadimiy Nikon emporiumiga mos keladi deb ishoniladi[7]. Janubdagi Xannassa shahrida boshqa ustunli qabrlar bilan bir qatorda ark yoʻllari va hovlilari boʻlgan uylarning xarobalari, jumladan, sakkiz burchakli noyob qabr ham topilgan[8]. Bundan tashqari, janubi-sharqiy Marca hududida turli xil ustunli qabrlar mavjud. Mahalliy anʼanalarga koʻra, ular XVI asrda Ajuran sultonligining naʼiblari tumanni boshqargan paytda qurilgan[9].

Menhirlar va dolmenlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sohil tekisligida 20 km uzoqlikda Alula sharqida platforma uslubidagi qadimiy yodgorlik xarobalari topilgan. Tuzilish balandligi past boʻlgan toʻrtburchaklar quruq tosh devor bilan yaratilgan; orasidagi boʻshliq moloz bilan toʻldirilgan va qoʻlda kichik toshlar bilan qoplangan. Nisbatan katta toshlar ham binoning burchaklarida joylashgan. Platforma yonida qabrlar bor. 24 m dan 17 m gacha oʻlchamdagi struktura Somalining uzoq shimoli-sharqiy qismiga xos boʻlgan qadimiy platforma va yopiq platforma yodgorliklarining eng kattasi hisoblanadi[10].

Botialaning shimoli-sharqiy qismida 200 ga yaqin tosh yodgorliklar (taalos) topilgan, ularning koʻpchiligi qoʻrgʻonlardan iborat. Kattaroq boʻlaklar shingillalar bilan qoplangan.Imoratlarning sharqiy tomonida bir qancha qator tik turgan toshlar (menhirlar) mavjud boʻlib, ular Heis yaqinida joylashgan Salveyndagilarga oʻxshaydi. Botiala hududida kernlardan tashqari yana bir qancha quruq tosh yodgorliklari ham mavjud. Bularga dumaloq, yer darajasidagi xususiyatlarga ega disk yodgorliklari, shuningdek, past, toʻrtburchak platforma yodgorliklari kiradi[11].

XIII asr olimi va avliyo Yusuf bin Ahmad al- Kawneyn (Av Barkhadle) sharafiga nomlangan shimoliy Av Barxadl shahri bir qancha qadimiy inshootlar bilan oʻralgan. Bular orasida menhirlar, qabrlar va dolmenlar bor[12].

Stelalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi shimoli-gʻarbiy Amud shahri yaqinida, qachonki eski sayt oʻz nomida Aw prefiksi boʻlsa (masalan, Avbare va Avbube xarobalari[13]), u mahalliy avliyoning soʻnggi dam olish joyini bildirgan.[14] AT Curle tomonidan 1934 yilda ushbu muhim vayronaga aylangan shaharlarning bir nechtasida oʻtkazilgan soʻrovlar natijasida turli xil artefaktlar topildi, masalan, kulolchilik va tangalar, bu Adal sultonligi hukmronligining oxiridagi oʻrta asrlardagi faoliyat davriga ishora qiladi.[13] Ushbu aholi punktlari orasida Av Barkhadle bir qator qadimiy stelalar bilan oʻralgan.[12] Burao yaqinidagi qabristonlarda ham eski stelalar mavjud.[15]

Oʻrta asrlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zeiladagi Adal sultonligi xarobalari.

Somali tarixining ilk oʻrta asrlarida Islomning kiritilishi Arabiston yarim oroli va Forsdan islom meʼmorchiligi taʼsirini olib keldi. Bu qurilishda quruq tosh va boshqa tegishli materiallardan marjon toshga, quruq gʻishtlarga oʻtishni va Somali meʼmorchiligida ohaktoshning keng qoʻllanilishini ragʻbatlantirdi. Masjidlar kabi koʻplab yangi meʼmoriy dizaynlar eski inshootlar xarobalari oʻrnida qurilgan, bu amaliyot keyingi asrlarda qayta-qayta davom etadi[16].

Tosh shaharlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Whitewashed marjon tosh shahar Merca .

Oʻrta asrlardagi Somali qirolliklari va shahar-davlatlarining Adal sultonligi, Mogadishu sultonligi, Ajuran sultonligi va Geledi sultonligi kabi daromadli tijorat tarmoqlari Somalining ichki qismida, shuningdek, qirgʻoq boʻyida bir necha oʻnlab tosh shaharlarning barpo etishdi.XIV asr boshlarida Mogadishoga tashrif buyurgan Ibn Battuta uni cheksiz kattalikdagi shahar deb atagan[17] va XV asrda Mogadishu yonidan oʻtgan Vasko Da Gama bu katta shahar boʻlib, toʻrt-besh qavatli uylari va katta saroylari borligini taʼkidlagan[18].

Somalilik savdogarlar Somalining Mogadishu, Merka, Zeila, Berbera, Bulhar va Barawa kabi yirik shaharlarini Afrika Shoxidagi boshqa biznes markazlari bilan bog‘laydigan uzoq masofali karvon savdo tarmog‘ining ajralmas qismi bo‘lgan. Somalining ichki qismidagi koʻplab vayronaga aylangan va tashlandiq shaharlarni oʻrta asrlarga oid bir paytlar avj olgan ichki savdo qoldiqlari sifatida tushuntirish mumkin[19].

Las-Anod tumanida joylashgan Goan Bogame ikki yuzga yaqin binoga ega yirik qadimiy shahar xarobalarini oʻz ichiga oladi. Tuzilmalar Mogadishuning eski Hamar Vayn va Shangani tumanlaridagi binolarnikiga oʻxshash meʼmoriy uslubda qurilgan[1][3].

Qalʼalar va shahar devorlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gondershe qal’asi .

Shaharlarni Portugaliya imperiyasi kuchlaridan himoya qilish uchun Merka, Barawa va Mogadishu qirgʻoq shaharlari atrofida shahar devorlari oʻrnatildi. Adal davrida Somalining shimoliy qismidagi Amud va Abasa kabi koʻplab ichki shaharlar dengiz sathidan baland tepaliklarda qurilgan boʻlib, ularni katta mudofaa tosh devorlari oʻrab olgan. Bardera jangarilari Geledi sultonligi bilan kurashayotgan paytda oʻzlarining asosiy qarorgohlari devor bilan oʻralgan Bardera shahrida boʻlib, u Jubba daryosini nazorat qiluvchi katta qalʼa bilan mustahkamlangan edi. XIX asr boshlarida Bardera qalʼasi Sulton Yusuf Mahamud Ibrohim tomonidan talon-toroj qilindi va shahar „arvoh shahar“ga aylandi.

Somali shahar devorlari odatda Somali va Shox Afrika koʻchmanchilarining karvonlari bilan shaharlarga kirib kelgan qurollarning koʻpayishiga qarshi toʻsiq boʻlib xizmat qildi. Ular oʻz mollari bilan bozorlarga kirib, shaharlik Somaliliklar, Yaqin Sharq va Osiyo savdogarlari bilan savdo qilishdan oldin qurollarini shahar darvozasida qoldirishlari kerak edi[20].

Masjidlar va ziyoratgohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Somalining Hafun shahridagi XVII asr masjidi.

Afrika shoxi hududida islomning qadimiy mavjudligiga barchaga maʼlum. Somalidagi masjidlar butun qitʼadagi eng qadimgi masjidlardan biridir. Somali masjidlarini Afrikadagi boshqa masjidlardan ajratib turadigan meʼmoriy xususiyatlardan biri minoralar edi.

XIII asr Fakr ad-Din masjidi Mogadishu sultonligining birinchi sultoni Fakr ad-Din tomonidan qurilgan.

Asrlar davomida Arbaʼa Rukun (1269), Merka juma masjidi (1609) va Fakr ad-Din (1269) Sharqiy Afrikadagi minoralari boʻlgan masjidlar qurilib, aholi tomonidan foydalanilgan[21][22]. Arbaʼa Rukunning balandligi taxminan 13 yarim metr va diametri toʻrt metrdan ortiq boʻlgan ulkan dumaloq marjon minorasi tor eshikka ega boʻlib, uning atrofida koʻp tartibli chuqurchaga oʻralgan kamar mavjud edi.

Mogadishu sultonligining birinchi sultoni tomonidan qurilgan va nomi bilan atalgan Fakr-ad Din masjidi tarixi 1269-yilga borib taqaladi.Masjid marmar va marjon toshdan ixcham toʻrtburchaklar reja asosida qurilgan boʻlib, gumbazli mihrab markaziy azisiga oʻrnatilgan. Sirlangan koshinlar mehrobni bezashda ishlatilgan, ulardan birida sana yozilgan. Bundan tashqari, masjid ikkita asosiy ustun bilan bir qatorda kompozit nurlar tizimi bilan ajralib turadi. Bu yaxshi rejalashtirilgan, murakkab dizayn Horn mintaqasidan tashqari janubdagi masjidlarda takrorlanmaydi[23].

XIII asrdagi Al Gami universiteti meʼmoriy jihatdan islom olamida noyob boʻlgan katta silindrsimon minoraga ega toʻrtburchaklar asosdan iborat edi.

Mogadishudagi Almnara minorasi.

Somali patriarxlari va ota-bobolarining uyi va hurmati uchun qurilgan ziyoratgohlar qadimgi Somali dafn odatlaridan kelib chiqqan. Asosan Somalining shimolida (Somalining koʻpchilikni tashkil etuvchi somali etnik guruhining kelib chiqish joyi) topilgan bunday qabrlar asosan gumbazlar va kvadrat rejalardan iborat tuzilmalarga ega[24].

Islomdan oldingi davrga oid bir qator qadimiy qabristonlar janubiy Doy kamaridagi Buur Heybe choʻqqisida joylashgan. Ular yillik ziyoratgoh (siyaro) boʻlib xizmat qilagan. Togʻ choʻqqisida joylashgan bu qabristonlar keyinchalik islom davrida musulmonlarning muqaddas joylariga aylantirildi, jumladan, Owol Qaasing (arabcha „Abul Qaasim“ dan olingan, Muhammad paygʻambarning ismlaridan biri) va Shayx Abdulqodir al-Jilaaniy (ismli). Qodiriylar ordeni asoschisi uchun)[25].

Mustamlaka davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
XIX asr Qandala qal’asi .

Mustamlakachilik davrida Somali arxitekturasida marjon tosh, quritilgan gʻisht va ohaktosh kabi materiallardan foydalanish davom etdi, bu Yevropaning Somali yarim oroliga taʼsiri kuchayishi bilan endi sement kabi yangi qurilish materiallari bilan toʻldirilmoqda. Bu davr koʻp maqsadli qalʼalar koʻrinishidagi harbiy meʼmorchilik va yangi portlar qurilishi bilan ajralib turardi. Mamlakatning shimoliy qismidagi Aluula sultonlari va janubdagi Geledi sultonligi bu davrda oʻzining eng yuqori choʻqqisida edi va Somalining turli shaharlarida topilgan koʻplab qalʼalar va saroylar oʻsha davrdan kelib chiqqan.

XIX asr Berberadagi Martello qal’asi Haji Sharmarke Ali Solih tomonidan qurilgan

Oʻrta asrlar davomida Somali sultonlari tomonidan tashqi va ichki tahdidlardan himoyalanish uchun qalʼalar qurilgan. Qalʼa qurilishi bilan shugʻullanadigan oʻrta asrlarning asosiy Somali kuchi Ajuran sultonligi edi va bugungi kunda Somalining landshaftlarini oʻrab turgan yuzlab vayron boʻlgan istehkomlarning koʻpchiligi Ajuran muhandislariga tegishli[26].

1845-yilda Haji Sharmarke Ali Solih Berberani egallab oldi, shahar yaqinida toʻrtta Martello uslubidagi qalʼa qurdi va har bir qalʼani oʻttizta olovga masʼul shaxslar bilan garnizon qildi[27].

1878-yilda qurilgan Bargaldagi Majiertin Sultonligi podshohi Usmon Mahamuud qal’asi xarobalari.
Darveshlar davlatining poytaxti Talehdagi Diiriye Guurening Dhulbahante garesa qal’asining havodan koʻrinishi.

Sayidning 1920-yil fevralida Tolehning qulashi haqidagi taʼrifida, amaldagi gubernator della Somaliya tomonidan asl arab yozuvidan italyanchaga koʻchirilgan 1920-yil aprel maktubida Daraviylar tomonidan qurilgan turli inshootlar Zulbaxante urugʻidan olingan garesalar sifatida tasvirlangan. Britaniya:[28][29]

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Darveshlar davlati Somali yarim orolida yana bir samarali qalʼa qurish kuchi edi. 1909-yilda inglizlar qirgʻoqqa chiqib ketgandan soʻng Darveshlarning doimiy poytaxti va qarorgohi oʻn toʻrt qalʼadan iborat katta devor bilan oʻralgan shaharcha Talehda qurilgan edi. Asosiy qalʼa Silsilat devor bilan oʻralgan bogʻ va qoʻriqchilar uyini oʻz ichiga olgan. Bu Diiriye Guure, uning rafiqalari, oilasi, taniqli Somali harbiy rahbarlarining qarorgohiga aylandi[30].

1990-yillardan hozirgi kungacha

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy davrda Somalining Mogadishu, Hargeisa va Garov kabi bir qancha shaharlari mavjud eski arxitektura bilan uygʻunlashgan yangi uslublardagi binolar qurildi.

Guardafui dengiz chirogʻi .

Italiya taʼsiri tufayli Mogadishuning bir qismi klassik uslubda qurilgan: Villa Somalidan (Somali prezidentlarining rasmiy qarorgohi) Mogadishu gubernatorlik saroyi va „Fiat Boero“ binosi bu meʼmorchilikning koʻplab namunalari hisoblanadi.

Somali hukumati bu merosni davom ettirdi, shu bilan birga nemis, amerikalik va xitoylik dizaynerlarga eshikni ochdi.

Hukmron boʻlgan Somali meʼmorchiligi uslubidan voz kechgan holda, Mogadishudagi Milliy teatr butunlay Xitoy dizayni asosida qurilgan. Shahar binosi Marokash uslubida qurilgan. Yangi arxitekturaning aksariyati qadimiy anʼanalar asosida davom etdi.Masalan, Al-Uruba mehmonxonasi. Bu mehmonxona Somalidagi eng mashhur mehmonxona hisoblanadi va Mogadishu qirgʻogʻining oʻziga xos xususiyati somaliliklar tomonidan Arabesk uslubida toʻliq loyihalashtirilgan va qurilgan.

Soʻnggi paytlarda fuqarolar urushi va undan keyingi markazsizlashtirish tufayli mamlakat boʻylab koʻplab shaharlar tez surʼatlar bilan shahar markazlariga aylandi va oʻzlarining meʼmoriy uslublarini mustaqil ravishda qabul qildilar.

Mogadishu, Hargeisa, Berbera va Bosaso shaharlarida qurilish firmalari koʻpincha xrom, poʻlat va shisha materiallardan foydalangan holda zamonaviy uslubda mehmonxonalar, davlat muassasalari, aeroportlar va turar-joy mahallalarini qurdilar.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Hodd, Michael. East African Handbook. Trade & Travel Publications, 1994 — 640-bet. ISBN 978-0-8442-8983-0. 
  2. ↑ Man, God and Civilization pg 216
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Ali, Ismail Mohamed. Somalia Today: General Information. Ministry of Information and National Guidance, Somali Democratic Republic, 1970 — 295-bet. 
  4. ↑ Pease, Alfred E. (1898). "Some account of Somaliland: With Notes on Journeys Through the Gadabürsi and Western Ogaden countries, 1896–1897". Scottish Geographical Magazine 14 (2): 57–73. doi:10.1080/00369229808732974. https://zenodo.org/record/1430415/files/article.pdf. 
  5. ↑ National Review. Somalia Calling the World, 1965 — 25-bet. 
  6. ↑ Somali Studies International Association, Hussein Mohamed Adam, Charles Lee Geshekter (ed.). The Proceedings of the First International Congress of Somali Studies. Scholars Press, 1992 — 37 & 40-bet. ISBN 978-0891306580. Qaraldi: 2014-yil 9-noyabr. 
  7. ↑ Mokhtar, G.. Ancient Civilizations of Africa. University of California Press, 1990 — 311-bet. ISBN 978-0520066977. Qaraldi: 2014-yil 1-noyabr. 
  8. ↑ Sanseverino, Hilary Costa (1983). "Archaeological Remains on the Southern Somali Coast". Azania: Archaeological Research in Africa 18 (1): 151–164. doi:10.1080/00672708309511319. 
  9. ↑ Cassanelli, Lee V.. The Shaping of Somali Society: Reconstructing the History of a Pastoral People, 1600 to 1900. University of Pennsylvania Press, 1982 — 97-bet. ISBN 978-0812278323. Qaraldi: 2015-yil 16-yanvar. 
  10. ↑ Chittick, Neville. An Archaeological Reconnaissance of the Horn: The British-Somali Expedition, 1975 — 117–133-bet. 
  11. ↑ Chittick, Neville. Newsletter of the Society of Africanist Archaeologists, Issues 24-32. Department of Archaeology, University of Calgary, 1984. Qaraldi: 2014-yil 4-sentyabr. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Briggs, Phillip. Somaliland. Bradt Travel Guides, 2012 — 98-bet. ISBN 978-1-84162-371-9. 
  13. ↑ 13,0 13,1 Lewis, I.M.. Saints and Somalis: Popular Islam in a Clan-based Society. The Red Sea Press, 1998 — 90-bet. ISBN 978-1-56902-103-3. 
  14. ↑ G.W.B. Huntingford, „The Town of Amud, Somalia“, Azania, 13 (1978), p. 184
  15. ↑ „National Museums“. Somali Heritage and Archaeology. Qaraldi: 2013-yil 13-oktyabr.
  16. ↑ Mohamed Diriye Abdullahi, Culture and Customs of Somalia, (Greenwood Press: 2001), p.102.
  17. ↑ The Archaeology of Islam in Sub Saharan Africa pg 62
  18. ↑ Da Gamaʼs First Voyage pg.88
  19. ↑ Shaping of Somali Society — Lee Cassanelli pg.149
  20. ↑ Tales which persist on the Tongue — Scott S. Reese pg 4
  21. ↑ Studies in Islamic history and civilization By David Ayalon pg 370
  22. ↑ Asghar. „Medieval to Postmodern Somali architecture and the incorporation of local elements and styles through the ages – Architects77“ (en-US). 2020-yil 9-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-sentyabr.
  23. ↑ Peter S. Garlake, Early art and architecture of Africa, (Oxford University Press US: 2002), p.176.
  24. ↑ Mohamed Diriye Abdullahi, Culture and Customs of Somalia, (Greenwood Press: 2001), p.8.
  25. ↑ Mukhtar, Mohamed Haji. Historical Dictionary of Somalia. Scarecrow Press, 2003 — 60-bet. ISBN 978-0810866041. Qaraldi: 2014-yil 23-avgust. 
  26. ↑ Shaping of Somali Society pg 101
  27. ↑ Transactions of the Bombay Geographical Society, 1849, Volume 8, p. 185. 
  28. ↑ Ferro e Fuoco in Somalia, da Francesco Saverio Caroselli, Rome, 1931; p. 272.
  29. ↑ Ciise, Jaamac. Taariikhdii daraawiishta iyo Sayid Maxamed Cabdulle Xasan, 1976. „Per tal fatto ci siamo sabandati e non c'e ' stato piu ' accordo fra di noi : i Dulbohanta nella maggior parte si sono arresi agli inglesi c han loro consegnato ventisette garese case ) ricolme di fucili, munizioni e danaro .“ 
  30. ↑ Taleh W. A. MacFadyen The Geographical Journal, Vol. 78, No. 2 (Aug., 1931), pp. 125-128 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Somali_arxitekturasi&oldid=5226436" dan olindi