Salmos
Salmos forscha: سلماس | |
|---|---|
| Shahar | |
 | |
| 38°12′10″N 44°46′01″E / 38.20278°N 44.76694°E | |
| Mamlakat | Eron |
| uston | Gʻarbiy Ozarbayjon |
| shahriston | Salmos |
| baxsh | Markaziy tuman |
| Hukumat | |
| Asos solingan | Milodiy 224-242 |
| Maydon | 24.0 km2 (9.3 kv mi) |
| Markazi balandligi | 1381 m |
| Rasmiy til(lar)i | fors tili |
| Aholisi (2016) |
92 811[1] |
| Vaqt mintaqasi | UTC+3:30 |
| Telefon kodi | 44 |
| Pochta indeks(lar)i | 58811 ≤ 58XXX ≤ 58991 |
Salmos (forscha: سلماس)[lower-alpha 1] Eronning Gʻarbiy Ozarbayjon ustoni Salmos shahristoni Markaziy tumandagi shahar boʻlib, ham shahriston, ham tuman markazi vazifasini bajaradi[4]. Urmiya koʻlining shimoli-gʻarbida, Turkiya yaqinida[5].
2006-yilgi aholini milliy roʻyxatga olish vaqtida shahar aholisi 19 806 xonadonda yashovchi 79 560 kishini tashkil qilgan[6]. 2011-yilgi aholini roʻyxatga olishda 23 751 ta xonadondan iborat 88 196 kishi bor edi[7]. 2016-yilgi aholini roʻyxatga olish vaqtida 27 115 ta xonadonga boʻlingan 92 811 kishi istiqomat qilgan[1]. 2019-yilgi aholini roʻyxatga olishga koʻra, shahar nufusi 127 864 kishini tashkil qiladi[8]. Aholining asosiy qismini ozarbayjonlar va kurdlar[9], bir qismi armanlar, ossuriylar va yahudiylar[10] tashkil etadi.
Etimologiyaasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Salmosning asl nomi Dilman boʻlgan, ehtimol bu mintaqani baʼzan nazorat qilgan daylamiyliklar bilan bogʻliq. 20-asrda u Shopur nomi bilan mashhur boʻlgan[11].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Salmos tarixiy Ozarbayjon hududida joylashgan[11]. Urartu podsholigigacha (miloddan avvalgi 860-590 yillar) boʻlgan arxeologik yodgorliklar uning uzoq vaqtdan beri odamlar yashaganidan dalolat beradi[11]. Salmos armanlar istiqomat qiladigan Nor Shirakan (Persmaniya nomi bilan ham tanilgan)[11][12] viloyati tarkibiga kirgan[12]. Sosoniylar shohi Ardashir I (224—242-yillar) davrida qurilgan qoyatosh relefi Salmos yaqinidagi Xon-Taxti qishlogʻida joylashgan. Bu qoya relyefi ikki oʻxshash ssenariyni tasvirlaydi, bunda tik turgan odam ot minib turgan odamdan uzuk oladi[13].
Turgan kishilarning ismlari turli xil talqin qilinishi mumkin, ammo otliqlar odatda Ardashir I va uning oʻgʻli va merosxoʻri Shopur I hisoblanadi. Nemis sharqshunosi Ferdinand Justi (vafoti 1907) bu relyef armanlarning Ardashir I va Shopur I ga minnatdorchiliklarini bildirish uchun moʻljallangan, degan nazariyani ilgari surgan, keyinchalik baʼzi olimlar buni qoʻllab-quvvatlaganlar. Eronshunos Ehson Shavarebiy bu nazariyani „mantiqiy“ deb hisoblaydi, ammo „relyefda tasvirlangan voqea boʻyicha koʻproq tekshiruvlar oʻtkazishimiz kerak“, deb taʼkidlaydi. Uning fikricha, qoyatosh relefi Ardashir I va Armaniston qirolligi oʻrtasida tuzilgan ehtimoliy tinchlikni tasvirlash uchun moʻljallangan.[14] 428-yilda Armanistondagi arshakiylar xonadoni tugatilib, mamlakat Sosoniylar viloyatiga aylantirilgach, Nor Shirakan va Paytakaran sosoniylarning Adurbadagan viloyati tarkibiga qoʻshildi[14].
Salmos yaqinida sosoniylar davrida yashaganini koʻrsatadigan ikkita arxeologik joy topilgan. Ulardan biri Haftantepa nomi bilan tanilgan boʻlib, undagi Sosoniylar davriga oid sopol idishlar Taxti Sulaymondan topilgan idishlarga oʻxshaydi. Ikkinchisi Salmosning janubida joylashgan Qazun Bosi deb ataladi. Ular, ehtimol, harbiy va maʼmuriy markazlar sifatida foydalanilgan[15]. 9-asr musulmon tarixchisi al-Balozuriy Salmos soliqlari Mosulga uzoq vaqtdan beri berilganligi haqida xabar berib, Eronni arablar bosib olgan paytda Salmosni zabt etgan Diyor Rabiadan kelgan arab qoʻshinlari boʻlgan, degan fikrni bildirgan. Daylamiy saloriylar sulolasidan Marzubon ibn Muhammad (hukmronlik yillari 941/42-957) hukmronligi davrida Salmos uning hukmronligiga boʻysunadi. 943/44-yillarda Marzubon ibn Muhammad Hamdoniylar sulolasining, 955/56-yillarda esa kurd lashkarboshisi Daysamning Salmosga hujumini qaytardi[11]. 975-yilga kelib, Salmos 983/84-yildan keyin butun Ozarbayjonni boshqargan kurd Ravodiylar sulolasi hukmronligi ostida edi[16].
Salmos 10-asr islom geograflari Ibn Havqal va Istaxriy tomonidan Ozarbayjondagi unumdor joyda mustahkam devorga ega mitti shaharcha sifatida tasvirlangan. 10-asrning yana bir islom geografi al-Maqdisiy shaharni Armaniston maʼmuriyatining bir qismi boʻlgan va kurdlar yashagan, deb hisoblaydi, zamonaviy olim va sharqshunos Klifford Edmund Bosvortning fikricha, bu shahar hadhaboniy qabilasining bir qismi boʻlgan[11]. 1054/55-yillarda Saljuqiylar imperiyasi ravvodiylarni boʻysundiradi va 1070-yilda ularni hokimiyatdan chetlatadi, natijada Salmos saljuqiylar qoʻliga oʻtadi[16]. 1064-yilda saljuqiylar sultoni Alp Arslon (h. 1063-1072) vizantiyaliklar, armanlar va gruzinlarga qarshi harbiy yurish qildi, bu yurishda Salmos kurdlari ishtirok etdi[11].
Salmos musulmon olimi Yoqut Hamaviy (vafoti 1229-yil) davrida vayronaga aylangan edi, biroq geograf Hamidulloh Mustavfiy (vafoti 1339/40-yil) fikricha, 14-asr oʻrtalarida yana gullab-yashnagan. Vazir Xoja Tojiddin Ali Shoh Tabriziy Elxoniy hukmdor Gʻozonxon (1295-1304) davrida shaharning 8000 pogʻonali devorini qayta qurgan va Salmosning daromadi — ehtimol butun tuman daromadi — 39 000 dinorni tashkil etgan[11].
Shahar 1281-yilda ham eslab oʻtilgan, oʻshanda ossuriy yepiskop Bagʻdoddagi Sharq ossuriy cherkovi patriarxi Yaballohaning muqaddaslash marosimida safar qilgan edi[17].
1429-yil 17—18-sentyabrda boʻlib oʻtgan Salmos jangida qora qoʻyunlilar Urmiya koʻli gʻarbida temuriylar mulkini mustahkamlayotgan Shohrux Mirzotomonidan magʻlubiyatga uchradilar[18]. Ammo bu hudud Shohruh vafotidan keyin 1447-yilda Qora qoʻyunlilar tomonidan qaytarib olingan.
1915-yil mart oyida Jevdetbey salmoslik 800 ossuriyni oʻldirishni buyurdi[19]. Sharqdagi Ossuriya cherkovi patriarxi Mar Shimun 1918-yil mart oyida Salmos shahrida kurd boshligʻi Simko Shikak tomonidan oʻldirilgan[20][21][22].
Taxminan 1910-yillar kelishi bilan Chor Rossiyasi Salmosda piyoda va kazaklarni joylashtira boshladi[23]. Ruslar Anvar Poshoning Eron-Kavkaz mintaqasiga hujumi paytida chekinishdi, lekin 1916-yil boshida qaytib kelishdi va rus inqilobiga qadar qolishdi[23].
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Salmos ilk atlaslarda
[tahrir | manbasini tahrirlash]Quyida keltirilgan atlaslar Salmos nomining hududi va oʻziga xosligini koʻrsatish uchun chizilgan eng qadimgi xaritalardan biri boʻlib, shahar haqidagi baʼzi asosiy faktlarni, jumladan, uning mavjudligi va oʻziga xosligini isbotlovchi eng kuchli hujjatlardir.
-
![1724-yilda Salmos[24] Safaviylar sulolasi davridagi „Fors imperiyasining“ Homann xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan.](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Salmas_in_Circa1700-Circa1720_Homann_Map_of_%22Persian_Empire%22_-_Jomann_Imperium_Periscum.jpg/281px-Salmas_in_Circa1700-Circa1720_Homann_Map_of_%22Persian_Empire%22_-_Jomann_Imperium_Periscum.jpg)
1724-yilda Salmos[24] Safaviylar sulolasi davridagi „Fors imperiyasining“ Homann xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan. -
1724-yilda Salmos Safaviylar sulolasi davridagi „Fors imperiyasining“ Reiner va Joshua Ottens xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan -
![1747-yilda Salmos[25] Afshorlar sulolasi davridagi „Fors imperiyasining“ Bowen xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan.](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Salmas_in_1747_Emanuel_Bowen_Map_of_the_%22Persian_Empire_at_the_Time_of_Afsharid_Dynasty%22.jpg/286px-Salmas_in_1747_Emanuel_Bowen_Map_of_the_%22Persian_Empire_at_the_Time_of_Afsharid_Dynasty%22.jpg)
1747-yilda Salmos[25] Afshorlar sulolasi davridagi „Fors imperiyasining“ Bowen xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan. -
1814-yilda Salmos Qojarlar sulolasi davridagi „Fors imperiyasining“ Tomson xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan. -
1818-yilda Salmos Qojarlar sulolasi davridagi „Turk Osiyosi, Iroq, Suriya va Falastin“ Pinkerton xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan.
![1724-yilda Salmos[24] Safaviylar sulolasi davridagi „Fors imperiyasining“ Homann xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan.](/wiki/Fayl:Salmas_in_Circa1700-Circa1720_Homann_Map_of_%22Persian_Empire%22_-_Jomann_Imperium_Periscum.jpg)
![1747-yilda Salmos[25] Afshorlar sulolasi davridagi „Fors imperiyasining“ Bowen xaritasi • Hasan Jahongiriy tomonidan tahrirlangan.](/wiki/Fayl:Salmas_in_1747_Emanuel_Bowen_Map_of_the_%22Persian_Empire_at_the_Time_of_Afsharid_Dynasty%22.jpg)
Iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Köppen iqlim tasnifiga koʻra, 0 °C (32 °F) izotermasidan foydalangan holda, Salmos kontinental iqlimga ega (Dsa) va shuning uchun Oʻrta Sharqdagi kam sonli shaharlardan biri va ushbu toifaga ega boʻlgan mamlakatdagi 6 ta shahardan biridir.
| Yil | Population | ±% |
|---|---|---|
| 1930 | ~8000 | — |
| 1934 | ~7000 | — |
| 1956 | 13 161 | — |
| 1966 | 21 703 | +64.9% |
| 1976 | 27 638 | +27.3% |
| 1986 | 50 573 | +83.0% |
| 1996 | 65 416 | +29.3% |
| 2006 | 89 617 | +37.0% |
| 2011 | 97 060 | +8.3% |
| 2016 | 101 441 | +4.5% |
| 2021 | nomaʼlum | — |
| Eslatma: 1976 va undan oldingi (1956–1976) yillardagi maʼlumotlar Eron inqilobidan oldingi aholini roʻyxatga olishdan, 1986 va undan keyingi (1986–2016) yillardagi maʼlumotlar esa undan keyingi aholini roʻyxatga olishdan olingan. 1920 va 1924-yillardagi maʼlumotlar hech qanday aholini roʻyxatga olish emas. | ||
Mashhur kishilari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Salmoslik Stepanos V (vaf. 1567) — Arman Apostol cherkovi katolikosi
- Yohannan Gabriel (1758-1833) — Salmosdagi xaldeylik katolik yepiskopi
- Nicholas I Zaya (vaf. 1855) — Xaldeylarning Bobil patriarxi
- Raffi (1835-1888) — arman yozuvchisi
- Paul Bedjan (1838-1920) — xaldeylik katolik ruhoniysi va sharqshunosi
- Abraham Guloyan (1893-1983) — siyosatchi
- Murad Kostanyan (1902-1989) — Aktyor
- Hossein Sadaghiani (1903-1982) — Eron milliy futbol terma jamoasining birinchi murabbiyi va bosh murabbiyi (1941-1951) va xorij klublarida (R. Charleroi S. C. va Fenerbahce SK) va Yevropa ligasida oʻynagan birinchi eronlik futbolchi
- Ardeshir Ovanessian (tax. 1905-1990) — kommunistlar yetakchisi
- Timur Lakistoniy (1915-2011) — Eron elektrotexnika sanoatining otasi
- Jafar Salmosiy (1918-2000) — ogʻir atletikachi
- Emmanuel Agassi (1930-2021) — bokschi va Andre Agassining otasi
- Hadi Asqariy (1981-yil tugʻilgan) — futbolchi
Galereya
[tahrir | manbasini tahrirlash]-
Imom koʻchasi va Shahrdori maydonining umumiy koʻrinishi -
Islom Respublikasi bulvari, Panohiy texnika maktabi yaqinida -
Salmos yaqinidagi Xon Taxti-Rad -
Haftvan cherkovi -
Salmosdagi Xaldey katolik cherkovi -
-
Salmos
 |
Vikiomborda Salmos haqida turkum mavjud |
Eslatmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Salmās va Salamas shaklida ham romanizatsiya qilinadi; oʻtmishda Dīlmagān, Dīlman, Shahpoor, Shāhpūr va Shapur deb atalgan[2] armancha: Սալմաստ or Դիլման; ozarbayjoncha: سلماس; kurdcha: سەڵماس; va suryoniycha: ܣܵܠܵܡܵܣ, Salamas shaklida romanizatsiya qilinadi[3]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 „Census of the Islamic Republic of Iran, 1395 (2016)“ (fa) (Excel). AMAR. The Statistical Center of Iran. 2019-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr.
- ↑ Salmos can be found at GEOnet Nom Serveri, at this link, by opening the Advanced Search box, entering "-3082081" in the "Unique Feature Id" form, and clicking on "Search Database".
- ↑ „List of all entries“. Assyrian Languages. Qaraldi: 2020-yil 14-mart.
- ↑ Habibi, Hassan „Approval of the organization and chain of citizenship of the elements and units of the country divisions of West Azerbaijan province, centered in the city of Urmia“ (fa). Lamtakam. Ministry of Interior, Council of Ministers (1369-yil 7-iyul). 2023-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 20-dekabr.
- ↑ Bosworth, C. E. (2012). "Salmās". Encyclopedia of Islam. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_6560.
- ↑ „Census of the Islamic Republic of Iran, 1385 (2006)“ (fa) (Excel). AMAR. The Statistical Center of Iran. 2011-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 25-sentyabr.
- ↑ „Census of the Islamic Republic of Iran, 1390 (2011)“ (fa) (Excel). Syracuse University. The Statistical Center of Iran. 2023-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr.
- ↑ „2016 Population and Housing Census“. Statistical Center of Iran. Qaraldi: 2017-yil 20-may.
- ↑ „..:: شهرداری سلماس ::“. 2014-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 26-dekabr.
- ↑ http://thegraduatesocietyla.org/images/author-padia-others.pdf (Wayback Machine saytida 2017-08-12 sanasida arxivlangan) [formatsiz URL PDF]
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Bosworth 1995.
- ↑ 12,0 12,1 Ghodrat-Dizaji 2010, s. 75.
- ↑ Shavarebi 2014, s. 115.
- ↑ Shahinyan 2016, ss. 194–195.
- ↑ Ghodrat-Dizaji 2007, s. 90.
- ↑ 16,0 16,1 Peacock 2017.
- ↑ Houtsma, M. Th. et al. (1993 reprint) "Salmas" E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936 Volume 4, E.J. Brill, New York, page 118, ISBN 90-04-09796-1
- ↑ Houtsma, M. Th. et al. (1993 reprint) "Tabrīz" E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936 Volume 4, E.J. Brill, New York, page 588, ISBN 90-04-09796-1
- ↑ Yuhanon, B. Beth „The Methods of Killing in the Assyrian Genocide“, . Sayfo 1915 — 183-bet. DOI:10.31826/9781463239961-013.
- ↑ Brill, E. J.. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936. S - Ṭaiba (en). BRILL, 1993. ISBN 978-90-04-09793-3.
- ↑ O'Shea, Maria T. (2004) "Trapped Between the Map and Reality: Geography and Perceptions of Kurdistan Routledge, New York, page 100, ISBN 0-415-94766-9
- ↑ Nisan, Mordechai (2002) Minorities in the Middle East: A History of Struggle and Self-Expression (2nd edition) McFarland, Jefferson, North Carolina, page 187, ISBN 0-7864-1375-1
- ↑ 23,0 23,1 Atabaki 2006, s. 70.
- ↑ „Imperii Persici in omnes suas provincias nova tabula geographica“. Library of Congress.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Atabaki, Touraj. Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers. I.B.Tauris, 2006. ISBN 978-1860649646.
- Bosworth, C.E. (1995). "Salmās". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume VIII: Ned–Sam (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-09834-3. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/salmas-SIM_6560.
- Ghodrat-Dizaji, Mehrdad (2007). "Administrative Geography of the Early Sasanian Period: The Case of Ādurbādagān". Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies 45 (1): 87–93. doi:10.1080/05786967.2007.11864720.
- Ghodrat-Dizaji, Mehrdad (2010). "Ādurbādagān during the Late Sasanian Period: A Study in Administrative Geography". Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies 48 (1): 69–80. doi:10.1080/05786967.2010.11864774.
- Peacock, Andrew (2017). "Rawwadids". Encyclopædia Iranica, online edition. New York. https://iranicaonline.org/articles/rawwadids.
- Shahinyan, Arsen (2016). "Northern Territories of the Sasanian Atropatene and the Arab Azerbaijan". Iran and the Caucasus 20 (2): 191–203. doi:10.1163/1573384X-20160203.
- Shavarebi, Ehsan (2014). "A Reinterpretation of the Sasanian Relief at Salmās". Iran and the Caucasus (Brill) 18 (2): 115–133. doi:10.1163/1573384X-20140203.