Mongol tili
| Moʻgʻul tili | |
|---|---|
 | |
| Milliy nomi |
Монгол хэл ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ |
| Mamlakatlar |
 Mongoliya ,  Xitoy ,  Rossiya ,  Tayvan,  AQSh,  Afgʻoniston |
| Rasmiylik holati |
|
| Soʻzlashuvchilarning umumiy soni | 5,7 mln. |
| Turkumlanishi | |
| Turkum | Moʻgʻul tillari |
| Til oilasi | Oltoy tillari |
| Alifbosi | moʻgʻul kirill alifbosi, eski moʻgʻul yozuvi |
| Til kodlari | |
| ISO 639-1 | мон 463 |
Mongol tili, moʻgʻul tili — moʻgʻul tillaridan biri, Mongoliyaning rasmiy tili (1921-yildan), xalxa lahjasi asosida rivojlanmoqda, shuning uchun «xalxa mongol» deb ham ataladi; XXRning Ichki Mongoliya hududida xdm qabilalararo til sifatida qoʻllanadi. 5 mln.dan ortiqroq kishi soʻzlashadi. 14—15-asrlarda shakllangan. Bir qancha lahja va shevalari boʻlib, ular, asosan, dj, dz, s, ch singari qorishiq undoshlarning qoʻllanish-qoʻllanmasligi bilan oʻzaro ajralib turadi. Mongoliyada 1945-yildan rus alifbosi asosida unga 2 ta harf qoʻshish bilan yangi moʻgʻul yozuvi joriy qilingan[1]. Sintaksisi aniqlovchining aniqlanmishdan keyin kelishi, kesimning odatda soʻz oxirida kelishi hamda kelishiklarda aniqlovchi aniqlanmish bilan moslashmasligi bilan xarakterlanadi. Hozirgi moʻgʻul tilida 7 ta unli mavjud. Unlilar choʻziq va qisqa boʻlishi mumkin, choʻziq unlilar harfni ikki baravar koʻpaytirish orqali yozma ravishda ifodalanadi. Soʻz oʻrtasida qisqa urgʻusiz unlilar hech qachon talaffuz qilinmaydi: болох «boʻlmoq» [болх], мэдэх «bilmoq» [мэдх][2]. Singarmonizm hodisasi mavjud. Moʻgʻul tilida urgʻu odatda birinchi boʻgʻinga, choʻziq unli yoki diftongga tushadi. Moʻgʻul tilida gapda qatʼiy soʻz tartibi mavjud. Ega har doim gapni tugatadigan kesimdan oldin keladi. Soʻroq gaplarda gap oxirida joylashtirilgan soʻroq yuklamalari ishlatiladi; уу yuklamasi qattiq undosh bilan tugaydigan soʻzlardan keyin, үү — yumshoq undoshlardan keyin keladi: Энэ ном уу? «Bu kitobmi?», Энэ дэвтэр үү? «Bu daftarmi?», shuningdek ую va юү yuklamalari choʻziq unli bilan tugagan soʻzlardan keyin ishlatiladi (ую - qattiq soʻzlarda, юү - yumshoq soʻzlarda qoʻllanadi): Энэ ширээ юү? «Bu stolmi?», Энэ карандаа юу? «Bu qalammi?». Be yuklamasi (m, n, l dan keyin) va ve (boshqa hollarda) soʻroq soʻzlari boʻlgan soʻroq gaplarda ishlatiladi: Энэ хэн бэ? «Bu kim?». Muqobil savol soʻroq gapni toʻliq takrorlash orqali hosil boʻladi: Энэ ном уу, дэвтэр үү? «Bu kitobmi yo daftarmi?»[3]. Moʻgʻul tilida turkiy tillardan oʻzlashgan soʻzlar mavjud: оточ «shifokor», шат «narvon, shoti», буурцаг «noʻxat» va boshqalar. Sanskrit tilidan (diniy buddizm adabiyotidan, koʻpincha tibet tili orqali): тив «qitʼa», хийд «monastir» va boshqalar. Tibet tilidan: даваа «dushanba», лхагва «chorshanba», аравнайлах «yoritmoq» va boshqalar. Xitoy tilidagi oʻzlashmalar moʻgʻul tilida qadim zamonlardan beri paydo mavjud: eng koʻp xitoycha soʻzlar mumtoz moʻgʻul yozma tilida kuzatilgan (XVI-XX asrlar); moʻgʻullarning xitoylar bilan savdosi natijasida ushbu oʻzlashma soʻzlari bir qismi tilga kirib bordi va ularning muhim qismi mumtoz moʻgʻul yozma tilidan kelib chiqdi; zamonaviy moʻgʻul tilida ishlatiladigan xitoycha soʻzlar: цай «choy», байцаа «karam», лууван «sabzi», жанжин «qoʻmondon» va boshqalarni aytib oʻtish mumkin. Boshqa tillardan olingan oʻzlashmalar ham mavjud: rus, tungus-manjur, fors, arab, yunon (masalan, ном «kitob», uygʻur tili orqali sugʻd tilidan oʻzlashgan) va boshqa tillardan oʻzlashmalar bor[4].
Alifbosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Moʻgʻul alifbosida 35 ta harf boʻlib, к, ф, щ va п harflari faqatgina oʻzlashma soʻzlarda uchraydi; в va р harflari esa, soʻz boshida kelmaydi[5]:
| №. | Koʻrinishi | Nomi | XFA[6] | ISO 9 | Lotinchada |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Аа | а | a | a | a |
| 2 | Бб | бэ | p, pʲ, b | b | b |
| 3 | Вв | вэ | w, wʲ | v | v |
| 4 | Гг | гэ | ɡ, ɡʲ, k, ɢ | g | g |
| 5 | Дд | дэ | t, tʲ, d | d | d |
| 6 | Ее | е | jɛ~jɜ, e | e | ye |
| 7 | Ёё | ё | jɔ | ë | yo, yö |
| 8 | Жж | жэ | tʃ, dʒ | ž (zh) | j |
| 9 | Зз | зэ | ts, dz | z | z |
| 10 | Ии | и | i | i | i |
| 11 | Йй | хагас и | i | j | ĭ |
| 12 | Кк | ка | (kʰ, kʰʲ) | k | k |
| 13 | Лл | эл | ɮ, ɮʲ | l | l |
| 14 | Мм | эм | m, mʲ | m | m |
| 15 | Нн | эн | n, nʲ, ŋ | n | n |
| 16 | Оо | о | ɔ | o | o |
| 17 | Өө | ө | o | ô | ö |
| 18 | Пп | пэ | (pʰ, pʰʲ) | p | p |
| 19 | Рр | эр | r, rʲ | r | r |
| 20 | Сс | эс | s | s | s |
| 21 | Тт | тэ | tʰ, tʰʲ | t | t |
| 22 | Уу | у | ʊ | u | u |
| 23 | Үү]] | ү | u | ù | ü |
| 24 | Фф | фэ, фа, эф | (f) | f | f |
| 25 | Хх | хэ, ха | x, xʲ | h | x (kh) |
| 26 | Цц | цэ | tsʰ | c | c (ts) |
| 27 | Чч | чэ | tʃʰ | č | ch |
| 28 | Шш | ша, эш | ʃ | š | sh |
| 29 | Щщ | ща, эшчэ | (stʃ) | ŝ | šč |
| 30 | Ъъ | хатуугийн тэмдэг | ʺ | ʼ | |
| 31 | Ыы | эр үгийн ы | i | y | y |
| 32 | Ьь | зөөлний тэмдэг | ʲ | ʹ | |
| 33 | Ээ | э | e | è | e |
| 34 | Юю | ю | jʊ, ju | û | yu, yü |
| 35 | Яя | я | ja, j | â | ya |
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ OʻzME
- ↑ Скородумова 2002, s. 5.
- ↑ Скородумова 2002, s. 17.
- ↑ Ульзетуева, З. Д. Современный монгольский язык. — Чита: ЧитГУ, 2010. — 230 с.
- ↑ Скородумова 2002, s. 4.
- ↑ Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén. 2005. The Phonology of Mongolian. New York: Oxford University Press: 30-40.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 |
