Gitara

Gitara
	; Klassik akustik gitara (neylon torli)
Torli asbob
Turi	Torli asbob
Hornbostel–Sachs klassifikatsiyasi	321.322; (Kompozit xordofon)
Registri
	(standart sozlangan gitara)
Oʻxshash asboblar
	Kamonli torli asbob;

Gitara — qadimiy va keng tarqalgan torli musiqa asbobi. Odatda oltita torli boʻladi. Biroq toʻrt, yetti, oʻn va oʻn ikki torli gitaralar ham mavjud. Gitaraning ikki asosiy turi bor: akustik hamda elektrogitara. Akustik gitarada tovush torlar va gitara qornidan chiqadi. Zamonaviy akustik gitaralarning uch turi bor: klassik gitara, poʻlat torli gitara va arkali gitara.

Elektrogitaralar 1930-yillarda ixtiro qilindi. Bu gitaralar maxsus kuchaytirgich orqali tovushni oʻzgartira oladi. Ilk elektrogitaralarning qorni kovak boʻlgan. Ammo keyinchalik elektrogitaralarda kichkina, qattiq qorinlar qoʻllanila boshlandi.

Gitara millatlararo eng ommabop cholgʻulardandir. Gitaralar koʻpincha blues, bluegrass, country, flamenco, folk, jazz, jota, mariachi, heavy metal, punk, reggae, rok, soul va pop musiqa janrlarida qoʻllanadi.

Etimologiyasi

„Gitara“ soʻzining kelib chiqishi quyidagicha deb taxmin qilinadi:

forscha sihtar yoki yunoncha kifara;
lotincha kitara;
arabcha qitara;
ispancha guitarra.

Tarixi

Bosh qism
Kichik xarak
Quloqlar
Pardalar
Dasta ichidan oʻtkazilgan sterjen
Bezaklar
Dasta
Ulangan joy, „poshna“ (akustik gitarada); „boʻyin“ (elektrogitarada)
Qorin
Ovoz oluvchi
Elektron qismlar
Koʻprik
Mediatordan saqlagich
Orqa qism
Qopqoq
Qorinning yonlari
Ovoz teshigi
Simlar
Xarak
Dastaning parda qoʻyilgan qismi

Torlari barmoq bilan chalinadigan musiqa asboblari bundan kamida 5 ming yil avval ham maʼlum boʻlgan. Hozirgi koʻrinishdagi olti torli gitara Ispaniyada paydo boʻlgan boʻlsada,^[1] unga oʻxshash asboblar (tor, tanbur, ud, dutor, setor kabi) undan oldin Oʻrta Osiyo va Hindistonda tarqalgan.

Gitara 13-asrdan boshlab Ispaniyada mashhur boʻlgan. 17-asrdan Italiya va boshqa Yevropa mamlakatlarida hamda Amerikada keng tarqalgan.^[2] Dastlab 4-5 juft torli gitaralar ishlatilgan. 18-asrning ikkinchi yarmidan olti torli gitara mashhur boʻlgan.

20-asrda „gavay gitarasi“ (tizzaga qoʻyib maxsus plektr bilan chalinadi), jazz gitarasi, elektrogitara, bass gitaralar paydo boʻldi. Elektrogitaralar 1930-yillarda ixtiro qilindi. Bu gitaralar maxsus kuchaytirgich orqali tovushni oʻzgartira oladi. Ilk elektrogitaralarning qorni kovak boʻlgan. Ammo keyinchalik elektrogitaralarda kichkina, qattiq qorinlar qoʻllanila boshlandi.

Tuzilishi va qismlari

Gitara odatda mediator bilan yoki qoʻl bilan chalinadi. Asbob asosan yogʻochdan yasalib, charm va/yoki lok bilan qoplanadi, torlari esa poʻlat yoki neylondan tayyorlanadi. Baʼzi zamonaviy gitaralar turli xil polikarbonatlardan yasaladi.

Odatda faol qoʻl torlarni chertish uchun ishlatiladi. Bu degani koʻpchilik odam oʻng qoʻli bilan simlarni chaladi. Sababi musiqaning dinamikasi va rang-barangligi torni chalgan qoʻlga bogʻliq. Ikkinchi qoʻlning vazifasi boʻlsa torlarni kerakli pardalarda bosishdan iboratdir. Skripka kabi asboblarni chalishda ham yoy oʻng qoʻl bilan ushlanadi.

Chapaqay chaluvchilar uchun gitaralar teskari qilib tayyorlanadi. Turli xil chapaqay gitarachilar turli xil gitaralarni chalishadi. Baʼzi chapaqay gitarachilar oddiy gitaraning shunchaki aksini chalishadi: simlarning ketma-ketligini oʻzgartirishmaydi, yaʼni ularning gitaralarida yoʻgʻon simlar yuqorida va ingichka simlar pastda boʻladi. Nirvana guruhining qoʻshiqchisi Kurt Cobainning gitarasi shunaqa boʻlgan.

Baʼzi chapaqay gitarachilar boʻlsa oddiy oʻng gitara simlari ketma-ketligini teskari qilib oʻzgartitib chalishadi. Yana boshqa chapaqay gitarachilar boʻlsa oʻng gitaraning gʻirt teskarisini, yaʼni ham gitaraning oʻzi, ham simlar ketma-ketligi teskari gitaralarni chalishadi. Jimi Hendrixning gitarasi shunaqa boʻlgan. Baʼzi chapaqay gitarachilar boʻlsa oddiy oʻng gitarani chalaverishadi.

Sozlash

Gitarachilar odatda nota va akkordlarning lotincha nomlarini qoʻllanishadi. Oʻzbek tiliga notalarning nomlanishi rus tilidan kirib kelgan. Oʻzbekcha va lotincha notalarning nomlanishi quyidagichadir:

Do — C
Re — D
Mi — E
Fa — F
Sol — G
Lya — A
Si — H/B

Gitarani turli xil qilib sozlash mumkin. Eng keng tarqalgan sozlash „standart sozlash“ deb ataladi. Bu sozlashda simlar eng yoʻgʻon simdan eng ingichka simga qarab quyidagicha qilib sozlanadi: E, A, D, G, B, E. Oltala simni ochiq chalgandagi akkord Em7/add11 akkordidir.

Quyidagi jadvalda standart sozlangan gitara torlarini chalganda chiqadigan ovoz balandliklarining nomlari koʻrsatilgan (b — bemol, # — diyez):

Gitara aksessuarlari

Kapodastr

Kapodastr yoki kapo (italyancha capo tasto (bosh toʻxtatgichi) jumlasidan olingan) ochiq simlarning ovoz balandligini oʻzgartirish uchun qoʻllanadi. Kapolarda odatda prujina boʻladi va ular gitaraning simlarini siqib qoʻyish uchun qoʻllanadi. Gitaraning tonini yarim ton koʻtarish uchun kapo birinchi pardaning ustiga qoʻyiladi. Bir ton koʻtarish uchun esa ikkinchi pardaga qoʻyiladi va hokazo. Kapo baʼzi akkordlarni chalishni osonlashtiradi.

Mediator

Mediator biror qattiq materialning kichik boʻlakchasidir. Mediator odatda koʻrsatgich va bosh panja oʻrtasida ushlanadi va simlarni chalish uchun qoʻllanadi. Oʻzbek asboblaridan rubob ham mediator bilan chalinadi. Klassik gitarachilar odatda panjalari bilan chalishadi. Mediatordan asosan poʻlat simli va elektrogitaralarni chalish uchun qoʻllanadi.

Mediatorlar asosan plastmassadan yasaladi. Ammo suyak, toshbaqa kosasi va yogʻochdan yasalgan turlari ham mavjud. Ilk mediatorlar toshbaqa kosasidan yasalgan. Keyinchalik toshbaqalarning soni kamaygani uchun ulardan mediator yoki boshqa narsa yasash taqiqlangan. Hozirgi kunda taqiqdan avval toshbaqa kosasidan yasalgan mediatorlar juda qadrlanadi.

Mediatorlarning shakli va oʻlchami har xil boʻladi. Jazz uchun ishlatiladigan mediatorlar kichik boʻladi. Bas gitara mediatorlari boʻlsa katta boʻladi. Mediator qalinligiga qarab ishlatiladi. 0,2 mm dan 0,5 mm gacha boʻlgan yupqa mediatorlar odatda ritm chalish uchun ishlatiladi. 0,7 mm dan 1,5 mm yoki undan ham qalin boʻlgan mediatorlar esa solo chalish uchun qoʻllanadi.

Yana qarang

Manbalar

↑ "Gitara". Ensiklopedik lugʻat. 1. Toshkent: Oʻzbek sovet ensiklopediyasi. 1988. p. 200. 5-89890-002-0.
↑ "Gitara". Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000-2005.

Havolalar

http://www3.uakron.edu/gfaa/stalking.html (Wayback Machine saytida 7-may 2012-yil sanasida arxivlangan)
Gitara fizikasi ^(ingl.) (Wayback Machine saytida 2010-12-09 sanasida arxivlangan)
http://library.csun.edu/igra/ (Wayback Machine saytida 19-iyul 2011-yil sanasida arxivlangan)
Gitara, The Metropolitan Museum of Art muzeyidagi kolleksiyaning suratlari ^(ingl.)

[EL-1] "Gitara". Ensiklopedik lugʻat. 1. Toshkent: Oʻzbek sovet ensiklopediyasi. 1988. p. 200. 5-89890-002-0.

[OʻzME-2] "Gitara". Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000-2005.

[1]

[2]