Avstriya — Germaniya munosabatlari

Avstriya va Germaniya oʻrtasidagi munosabatlar umumiy tarix, madaniyat va til tufayli yaqin, nemis tili ikkala davlatning rasmiy tilidir.

Avstriya 972-yilda Germaniya Bavariya gersogligidan ajralib chiqdi. Avstriya va boshqa nemis davlatlari 972-1806-yillarda Muqaddas Rim imperiyasi va 1815-1866-yillarda yaʼni 1866-yilda Avstriya-Prussiya urushigacha Germaniya Konfederatsiyasi tarkibiga kirgan. Shuning uchun 1866-yildan birinchi marta Avstriya Germaniyadan butunlay ajralib chiqdi. Natijada Avstriya 1871-yilda Germaniya imperiyasining tashkil topishini eʼlon qilishda chetlashtirildi. 1867-yilda Avstriya Avstriya-Vengriya imperiyasini yaratish uchun Vengriya bilan ikki tomonlama kelishuv oʻrnatdi.

1918-yilda, Birinchi jahon urushi tugaganidan soʻng, Avstriya-Vengriyaning qulashi bilan, Avstriya Germaniya bilan birlashish istagida oʻz nomini qisqa muddatga Germaniya-Avstriya Respublikasi deb oʻzgartirdi. Biroq bu Sen-Jermen shartnomasi (1919) bilan taqiqlangan edi. Natijada, urushlararo davrning koʻp qismida Avstriya va Germaniya alohida davlatlar sifatida qolishda davom etdilar.

Biroq, 1938-yilda avstriyalik Adolf Gitler boshchiligidagi revanshist Uchinchi Reyx Avstriyani Germaniyaga qoʻshib oldi va keyinchalik Anshlyus deb ataladi. Ikkinchi jahon urushi yakuniga etgach, Karl Renner boshchiligidagi Avstriya Muvaqqat hukumati 1945-yil 27-aprelda Germaniyadan mustaqilligini eʼlon qildi^[1], Avstriyada nemis millatchiligi zaiflashdi. 1955-yilda Avstriyaning yana hokimiyatga ega boʻlishiga ruxsat beruvchi Avstriya Davlat shartnomasi Germaniya va Avstriyani ittifoq shartlariga koʻra birlashtirishni taqiqladi.

1995-yilda Avstriya Yevropa Ittifoqiga kirganidan soʻng, ikkala davlat ham Shengen kelishuviga aʼzo boʻldi. Biroq, Germaniya NATOga aʼzo davlat boʻlsa-da, uning qatʼiy konstitutsiyaviy betaraflik talabiga muvofiq, Avstriya NATO aʼzosi emas.

2004-yildan beri Avstriya va Germaniya har doim nemis tilida soʻzlashuvchi mamlakat sifatida sammitning ikki aʼzosi boʻlib kelgan^[2].

Mamlakatni taqqoslash

	Avstriya Avstriya Respublikasi (Republik Österreich)	Germaniya Germaniya Federativ Respublikasi (Bundesrepublik Deutschland)
Bayroq va Gerb
Aholi	8 902 600	83,166,711
Hudud	83 879 km ²	357 022 km ²
Aholi zichligi	106/km ²	232/km ²
Hukumat	Federal parlament konstitutsiyaviy respublika	Federal parlament konstitutsiyaviy respublika
Poytaxt	Vena- 1 921 153	Berlin — 3 769 495
Eng katta shahar	Vena- 1 921 153	Berlin — 3 769 495
Rasmiy til	Nemis	Nemis
Hozirgi hukumat rahbari	Kansler Karl Nexammer (2021-hozirgi)	Kansler Olaf Scholz (2021-hozirgi)
Hozirgi davlat rahbari	Prezident Aleksandr Van der Bellen (2017-yildan hozirgi kungacha)	Prezident Frank-Valter Shtaynmayer (2017-yildan hozirgi kungacha)
Asosiy dinlar	56,9 % Rim-katolik 22,7 % aloqador emas 8,8 % Sharqiy pravoslavlar 3,3 % protestantlar 7,9 % islom	37,8 % bogʻlanmagan 27,7 % Rim-katolik 25,5 % protestantlar 5,1 % islom 1,9 % Sharqiy pravoslavlar
Etnik guruhlar	81,1 % avstriyaliklar 6,3 % sobiq Yugoslavlar 2,7 % nemislar 2,2 % turklar 8,7 % Boshqalar	79,9 % nemislar 9,8 % Boshqa yevropaliklar 8,2 % osiyoliklar (Yaqin Sharq va Sharq) 0,5 % afrikaliklar 0,8 % Boshqalar
YaIM (nominal)	477,672 milliard dollar Aholi jon boshiga 53 764 dollar	3,863 trillion dollar Aholi jon boshiga 46 653 dollar
YaIM (PPP)	461,432 milliard dollar Aholi jon boshiga 51 936 dollar	4,444 trillion dollar Aholi jon boshiga 52 559 dollar
Valyuta	Yevro (€) — yevro	Yevro (€) — yevro
Inson taraqqiyoti indeksi	0,914 (juda yuqori) — 2018-yil	0,939 (juda yuqori) — 2018-yil

Tarixi

Avstriya 972-yilda Germaniyaning Bavariya gersogligidan ajralib chiqqan.

Muqaddas Rim imperiyasi

Turli davrlarda, butun oʻrta va yangi asrlarda, Muqaddas Rim imperiyasi (HRE) Germaniya, Avstriya, Chexiya (Chexiya), Sloveniya, Shimoliy Italiya va Gʻarbiy Polshaning hozirgi hududlarini oʻz ichiga olgan Gabsburglar 1440-yilda imperiyaning hukmron oilasiga aylandi. Oila 1806-yilda imperiya parchalanmaguncha shunday mavqeni egallab turdi.

Avstriya Gabsburgning hokimiyat joyi va hududdagi hukmron davlat boʻlgan. Koʻpgina nemis davlatlari (HRE doirasida) doimiy ravishda kuch va taʼsir uchun kurashganlar. Ular tez-tez bir-biriga qarshi urushdilar. XVIII asrda Prussiya Qirolligi HRE ichida nufuzli kuch sifatida koʻtarildi. Shuning uchun Prussiya Avstriyaning qoʻshni nemis davlatlari ustidan hukmronlik qilish uchun asosiy raqibiga aylandi. Prussiya va Avstriya 1740-1763-yillarda Sileziya provinsiyasi (hozirgi Polshaning janubi-gʻarbiy qismida) uchun bir qator urushlar olib bordilar. Avstriya va Prussiya Polshaning boʻlinishida va Ikkinchi Shlezvig urushida hamkorlik qildilar. Natijada Polsha va Daniya hududlari anneksiya qilindi.

Napoleon urushlari va Germaniya konfederatsiyasi

Muqaddas Rim imperiyasi 1790- va 1800-yillarda Napoleon urushlari paytida tugatildi. Avstriya va Prussiya bir-biri bilan ittifoq tuzdilar, ammo Fransiya imperiyasiga qarshi muvaffaqiyatsiz kurashdilar. 1804-yilda Muqaddas Rim imperatori Frensis II Avstriya imperiyasini eʼlon qildi, chunki qolgan nemis davlatlari Reyn Konfederatsiyasi ostida Napoleon Fransiya imperiyasining soyasidagi davlatlar boʻlishgan.

1815-yilda Napoleon magʻlubiyatga uchragach, Avstriya nemis davlatlari orasida yangi tashkilot sifatida Germaniya Konfederatsiyasini tuzdi. Unda Prussiya va Avstriya qayta birlashdi. Aynan shu davrda pangermanizm mafkurasi yuksala boshladi. Germaniya Konfederatsiyasida haqiqiy birlashtiruvchi kuchga ega boʻlgan monarx yoki markaziy hukumat yoʻq edi. Natijada, Germaniya Konfederatsiyasidagi dualizm yaʼni oʻzlarining turli takliflari ostida birlashgan Germaniyani yaratish ambitsiyalariga ega boʻlgan Prussiya va Avstriya oʻrtasidagi diplomatik ziddiyatga sabab boʻldi.

Avstriya Germaniya davlatlarini gabsburglar markazlashgan va ular hukmronlik qiladigan ittifoqqa birlashtirishni taklif qildi. Biroq, Prussiya nemis davlatlarini birlashtirishda markaziy kuchga aylanishga va Avstriyani oʻz ishlaridan chetda saqlashgsa harakat qildi. 1834-yilda Prussiya Shimoliy Germaniya davlatlari bilan Germaniya Bojxona ittifoqini tuzishga muvaffaq boʻldi va keyingi qadam sifatida siyosiy ittifoqqa umid qildi. Oxir-oqibat keskinlik 1866-yilgi Avstriya-Prussiya urushiga (nemislarning birodarlik urushiga) olib keldi. Prussiya kansleri Otto fon Bismark Avstriyani oʻrab olish va uni magʻlubiyatga uchratish uchun Italiya tomoniga oʻtdi. Avstriya imperiyasi Germaniyaning janubiy shtatlariga (Baden-Vyurtemberg va Bavariya) da taʼsirini yoʻqotib, ikki tomonlama Avstriya-Vengriya monarxiyasiga tarqalib ketdi.

Avstriyasiz Germaniya imperiyasi

1867-yilda Bismark tomonidan yangi Shimoliy Germaniya Konfederatsiyasi eʼlon qilindi. 1870-yilda Prussiyaning Fransiya-Prussiya urushidagi gʻalabasidan soʻng, Prussiya armiyasi Parijga yurish qildi. Bismark Germaniya imperiyasining tashkil etilganligini eʼlon qildi va Avstriya-Vengriyani ushbu birlashgan Germaniya tarkibidan chiqarib tashladi. Keyin Avstriya-Vengriya imperiya oʻz eʼtiborini Bolqon yarim oroliga qaratdi. Germaniya imperiyasi esa Buyuk Britaniyaga (Buyuk Britaniya va Irlandiya) qarshi poygada qurol-yarogʻ toʻplashga eʼtibor qaratdi. Shunga qaramay, Germaniya imperiyasi ham, Avstriya-Vengriya ham Italiya Qirolligi bilan harbiy ittifoq tuzib, Uchlar ittifoqni tuzdilar (1882) . 1910-yillarda Avstriya-Vengriyaning Serbiyani protektoratiga aylantirishga intilishi Avstriya-Vengriya taxti vorisi archgersog Frans Ferdinandning (1914) oʻldirilishiga yordam berdi. Avstriya-Vengriya Serbiyaga qarshi urush (Birinchi jahon urushi) uchun bahonalarni qoʻzgʻatganida, Germaniya ittifoqning toʻgʻridan-toʻgʻri tajovuz oʻrniga passiv harbiy mudofaa shartlarini daʼvo qilib, istaksiz ravishda Avstriya-Vengriya tomonida urushga kirdi.

Urushlararo davr

Urushda magʻlubiyatga uchragan Avstriya-Vengriyadagi Gabsburglar agʻdarib tashlandi. 1918-yilda germaniyalik Kayzer Vilgelm II taxtdan voz kechdi. Germaniya ham, Avstriya ham respublikaga aylandi va Versal shartnomasi (1919) va Sent-Jermen-an-Laye (1919) shartnomasi shartlaribilan qattiq jazolandi. Avstriya urushgacha boʻlgan hududining 60 % dan ortigʻini yoʻqotdi (asosan etnik boʻlmagan nemislar yashaydigan) va juda katta boʻlmagan davlatga — Germaniya-Avstriya Respublikasiga aylandi. Ikkala mamlakatda ham koʻpchilik Germaniya (hozirgi Veymar Respublikasi) bilan Buyuk nemis millatiga qoʻshilishni xohlardi. Ammo bu Versal shartnomasida hukmron nemis davlatidan qochish uchun qatʼiyan man etilgan edi.

1920-yil 1-sentabrda Veymar Respublikasi va Avstriya oʻrtasida iqtisodiy bitim tuzildi. ^[3] Biroq, har ikki davlat ham jiddiy iqtisodiy qiyinchiliklarga, giperinflyatsiyaga, ommaviy ishsizlikka va urushdan keyin doimiy tartibsizliklarga duch keldi. 1933-yilda asli avstriyalik Adolf Gitler Germaniyada hokimiyat tepasiga kelganidan keyin Avstriya va Germaniya oʻrtasida Anshlyus (ittifoq) huquqini talab qildi. Bu dastlab Benito Mussolini boshchiligidagi Italiya fashistik hukumati tomonidan eʼtiborga olinmadi, u avstriyalik hamkasblari Engelbert Dollfuss va Kurt Shushnigg bilan hamkorlik qildi. Gitlerning Südtirol (Janubiy Tirol) boʻyicha retrospektiv hududiy talablaridan qoʻrqib (1919-yilda Italiyaga yutqazdi). Mussolini 1936-yil 11-iyulda Gitlerni Avstriyaga boʻlgan barcha daʼvolaridan voz kechishga majbur qildi.

Anschluss

1936-yildan keyin Gitler va Mussolini Germaniyaning ekspansionistik ambitsiyalariga tayyorgarlik koʻrish uchun yaqinroq munosabatlar oʻrnatdilar. Gitler Avstriyaning natsistlar partiyasidan jamoatchilik fikriga taʼsir oʻtkazish uchun foydalangan. 1938-yilda Avstriya fashistik hukumatiga qarshi toʻntarish uyushtirgan. Gitler Janubiy Tirolni qaytarib olishdan voz kechishga qaror qilganida, Mussolini Avstriya mustaqilligini himoya qilish vaʼdasidan voz kechdi. Keyinchalik, 1938-yilda Uchinchi Germaniya Reyxining Anshlyussi va Germaniya-Avstriya 1870-yillardan beri birinchi marta ikkala davlatni birlashtirgan. Gitler tuzumi ostida Avstriya Ostmark (Sharqiy mintaqa)ga aylandi.

Sovuq urush

1945-yil aprel oyining oxirida Ittifoqchi kuchlar Avstriyaga kirib, mamlakatni Uchinchi Germaniya Reyxidan chiqarib tashladilar. Karl Renner boshchiligidagi Avstriyaning vaqtinchalik hukumati mamlakat mustaqillikka erishganini eʼlon qildi. Avstriyaning demokratik konstitutsiyasi qayta tiklandi va 1945-yil oxiridagi saylovlar yangi federal hukumatga yo‘l ochdi. Leopold Figl Avstriyaning birinchi kansleri boʻldi. Biroq, Germaniya ittifoqchi kuchlar tomonidan bosib olingan va toʻrtta boshqaruv zonasiga boʻlingan: Britaniya, Fransiya, Amerika va Sovet Ittifoqi. Germaniyaning harbiy bosib olinishi 1949-yilda Germaniya Federativ Respublikasi (Gʻarbiy Germaniya) va Germaniya Demokratik Respublikasi (Sharqiy Germaniya) hududlari tashkil etilishi bilan tugadi.

Ikkinchi Jahon urushidan keyin Germaniya va Avstriyani birlashtirish uchun fuqarolar yoki siyosiy partiyalar oʻrtasida jiddiy harakat boʻlmadi. Bundan tashqari, Avstriya Davlat shartnomasi bunday ittifoqni taqiqlaydi va konstitutsiya Avstriyaning betarafligini talab qiladi. 1987-yilda oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, avstriyaliklarning atigi 6 foizi oʻzlarini „nemislar“ deb bilishgan. Avstriya natsistlarning birinchi qurboni boʻlsa-da, ikkala davlat ham Sovuq urush davrida iqtisodiy va madaniy sohalarda yaqin hamkorlikni davom ettirgan. Bundan tashqari, ikki davlat oʻrtasidagi siyosiy munosabatlar mustahkam va doʻstona munosabatlarga ega.

Yevropa Ittifoqi

1995-yilda Avstriya Yevropa Ittifoqi va Shengen hududiga qoʻshildi. Bu Germaniya va Avstriya oʻrtasidagi quruqlik chegarasini olib tashladi va ikkala davlatga allaqachon mustahkam aloqalarini yanada mustahkamlash imkonini berdi. 1999-yilda Germaniya va Avstriya Yevrozonaning ikki taʼsischi aʼzosi boʻldi va 2001-yilda yevroni qonuniy valyuta sifatida qabul qildi.

Josuslik

Der Standard va profil xabarlariga koʻra, Bundesnachrichtendienst 1999-2006-yillar oraligʻida Avstriyada josuslik bilan shugʻullangan, jumladan Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik, neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti, Avstriya matbuot agentligi, elchixonalar, hukumat vazirliklari, Avstriya banklari va boshqalarga nisbatan josuslik qilgan^[4]. Avstriya hukumati Germaniyani ayblovlarga oydinlik kiritishga chaqirdi^[4].

Doimiy diplomatik vakolatxonalar

Avstriyaning Berlinda elchixonasi va Myunxenda bosh konsulligi bor^[5].
Germaniyaning Vena shahrida elchixonasi bor^[6].

Avstriyaning Berlindagi elchixonasi
Avstriyaning Myunxendagi Bosh konsulligi
Germaniyaning Venadagi elchixonasi

Manbalar

↑ Eisterer 2009, p. 174.
↑ d’Lëtzebuerger Land — Beim Deutschen Bund in Eupen (02. September 2016)
↑ Text in League of Nations Treaty Series, vol. 4, pp. 202-249.
↑ ^4,0 ^4,1 Knolle, Kristi; Chambers, Madeline. „Austria calls on Germany to clarify spying allegations“. Reuters (2018-yil 16-iyun).
↑ Embassy of Austria in Berlin
↑ Embassy of Germany in Vienna

Adabiyotlar

ĎqeArmour, Ian D.. A History of Eastern Europe 1740-1918. Hodder Arnold, 2007. ISBN 0340760400.
Katzenstein, Peter J. Disjoined partners : Austria and Germany since 1815 (1976) free to borrow

[E190-1] Eisterer 2009, p. 174.

[land.lu-2] ’Lëtzebuerger Land — Beim Deutschen Bund in Eupen (02. September 2016)

[3] Text in League of Nations Treaty Series, vol. 4, pp. 202-249.

[reuters-4] 4,0 ^4,1 Knolle, Kristi; Chambers, Madeline. „Austria calls on Germany to clarify spying allegations“. Reuters (2018-yil 16-iyun).

[5] Embassy of Austria in Berlin

[6] Embassy of Germany in Vienna

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]