Amman

Amman عَمَّان
Poytaxt shahar
Yangi Abdali Qirol Abdulloh I masjidi va Bokira Maryam cherkovi Rim teatri va Hashimitlar Plazasi Umaviylar saroyi Abdoun ko'prigi
Nicknames:  Oq kaptar Zinalar shahri
Mamlakat	Iordaniya
Gubernatorlik	Amman gubernatorligi
Munitsipaliteti	1909
Hukumat
• Hokim	Yousef Shawarbeh
Hudud
• Umumiy	1 680 km2 (600 sq mi)
Balandligi	1 100 m (3 600 ft)
Aholisi  (2021)
• Umumiy	4 061 150
• Zichligi	00 024/km2 (00 063/sq mi)
Vaqt mintaqasi	UTC+3
Pochta kodi	11110-17198
Veb-sayt	ammancity.gov.jo

Ammon — Iordaniya poytaxti. Mamlakatning shimoli-gʻarbida, Zarqa vodiysida joylashgan. Aholisi 1,6 mln. kishi (1998). Savdo, sanoat va madaniyat markazi. Transport yoʻllari tuguni. Aeroporti xalqaro ahamiyatga ega. Neftni qayta ishlash, sement, toʻqimachilik, tamaki, koʻnteri, oziq-ovqat (meva va sabzavot konservalash, sut zavodlari, qandolatchilik fabrikasi) sanoati korxonalari bor. Turizm rivojlangan. Universitet, arxeologiya va islom muzeylari bor. Shahar qadimda Rabot-Ammon nomi bilan mashhur boʻlgan, yunonlar va rimliklar hukmronligi davrida Filadelfiya deb atalgan. VII-IX asrlarda Arab xalifaligi tarkibiga kirgan. X asrda xalifalik parchalangach, Misr va Suriyadagi turli davlatlar tasarrufida boʻlgan. 1516-1918-yillarda Turkiya sultonligi tarkibida. 1921-yilda Transiordaniya amirligi tuzilgach, uning poytaxti, 1946-yildan mustaqil Hoshimiylar podsholigining poytaxti. Shaharda mil. boshlariga oid teatr, ibodatxona binolari harobalari, arablar davrida qurilgan qal’a, XIX asrda bunyod etilgan saroylar, Al-Husayn masjidi (1924) va boshqa saqlangan. Hozirgi Ammanda 3-4 qavatli zamonaviy binolar qurilgan.

Etimologiyasi

Shahar bir necha ming yil oldin tashkil etilgan. Uning qadimgi nomi Rabbat Ammon — „Ammon shahri“. Miloddan avvalgi III asrda Misr qiroli Ptolemey II sharafiga Filadelfiya nomini oʻzgartirdi, u „Filadelfos“ („birodarlarcha mehribon“) laqabini olgan. Bu nom eramizning birinchi asrlarigacha ishlatilgan.

Tarixi

Miloddan avvalgi XIII asrda Ammon shahri (oʻsha paytda Rabbat-Ammon deb atalgan) Ammon shohligining poytaxti edi. Bu hududni keyinchalik qadimgi ossuriyaliklar, hatto keyinchalik forslar, keyin esa yunonlar bosib olgan. Misrning yunon hukmdori Ptolemey II uni Filadelfiya deb oʻzgartirdi.

Toʻrtinchi Suriya urushi paytida, miloddan avvalgi 218-yil shahar Antiox va unga qoʻshilgan arablarga qarshi kurashda Ptolemey Misrining qal’asiga aylandi. Rabbatamanida muhim harbiy kontingent joylashgan edi. Shuning uchun Antiox III shaharga qarshi yurish qildi va u joylashgan balandliklar oldida qarorgoh tuzdi. Razvedkadan soʻng Antiox ikkita eng zaif joyda qamal dvigatellarini qurishni boshladi. U bu ishlarni boshqarishni bir joyda Nikarxga, boshqa joyda Feodotga topshirdi. Va uning oʻzi ikkala boshliqning barcha ishlarini va mehnatsevarligini kuzatib bordi. Teodot va Nikarx qamalni oʻtkazishda bir-birlari bilan qattiq raqobatlashdilar, shuning uchun ikkala joyda ham devor kutilganidan tezroq qulab tushdi. Shundan soʻng, buzilishlarga har kuni qonli hujumlar boshlandi, ammo katta garnizon tufayli muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Nihoyat, mahbuslardan biri suriyaliklar uchun er osti yoʻlini ochdi, u orqali qamalda boʻlganlar ichimlik suvi uchun tushishdi. Qamalchilar bu oʻtish joyini vayron qilib, uni oʻtin, moloz va shunga oʻxshash narsalar bilan toʻldirishdi. Shundan soʻng, suv etishmasligi himoyachilarni taslim boʻlishga majbur qildi. Antiox Nikarxni Suriya garnizoniga qoʻmondon etib tayinladi.

Miloddan avvalgi 217-yilda Rabbatamanax Rafiya jangidan keyin Ptolemey IV Flopator nazoratiga qaytdi.

Shahar eramizning 106-yilida Nabatiylar saltanati tarkibiga kirdi. Filadelfiya Rim nazorati ostiga tushib, Dekapolisga qoʻshilganida.

Milodiy 326-yilda Xristianlik Vizantiya imperiyasining asosiy diniga aylandi va Filadelfiya Vizantiya davrining boshida yeparxiya qarorgohiga aylandi. Bu davrdagi cherkovlardan biri shahar qal’asida joylashgan. Shahardan 60 km uzoqlikda mintaqadagi birinchi islomiy binolardan biri Qasr Harana joylashgan.

Filadelfiya Gʻasoniylar davrida Amman deb oʻzgartirilgan. Shahar bir necha zilzilalar va tabiiy ofatlar natijasida vayron boʻlgan va 1887-yilgacha kichik shaharcha va vayronalar uyasi boʻlib qolgan. Usmonli sultoni Damashq va Madinani Amman orqali bogʻlaydigan Hijoz temir yoʻlini qurishga qaror qilganidan soʻng hamma narsa oʻzgardi.

Geografiya va iqlimi

Shahar Oʻlik dengizdan 35 km shimoli-sharqda, Oʻrta yer dengizidan 110 km sharqda va Quddusdan 65 km sharqda joylashgan.

Shahar yetti tepalikda joylashgan boʻlib, ular Iordaniya bayrogʻida yetti qirrali yulduz bilan tasvirlangan.

Amman iqlimi Oʻrta er dengiziga yaqin, ammo kontinentalroq. Dengiz sathidan balandligi (773 m) ham taʼsir qiladi. Barcha yogʻingarchilik qishda qattiq tushadi, qor tez-tez tushadi va sovuqlar tez-tez uchraydi. Shaharda kuchli tumanlar juda keng tarqalgan.

Diqqatga sazovor joylari

Muzeylar

• Iordaniya arxeologiya muzeyi
• Iordaniya xalq muzeyi
• Iordaniya folklor muzeyi
• Arxeologiya muzeyi Iordaniya universiteti
• Iordaniya universitetining antropologiya muzeyi
• Numizmatika muzeyi Iordaniya Markaziy banki
• Qirollik motor muzeyi

Harobalar

• Jebel kalaa (Qal’a togʻi)
• 6000 tomoshabinga moʻljallangan Rim teatri

Iqtisodiyoti

Shahar muhim sanoat markazi hisoblanadi. Bu yerda oziq-ovqat, sement, neftni qayta ishlash, toʻqimachilik va tamaki sanoati korxonalari toʻplangan.

Xalqaro aeroport mavjud.

Arab Bankning bosh ofisi Amman yaqinida joylashgan.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil