Yamayka iqtisodiyoti
Valyutasi | Yamayka dollari (JMD, J$) |
---|---|
1-aprel – 31-mart | |
Savdo tashkilotlari |
CARICOM, WTO |
Mamlakat guruhi |
|
Statistikalar | |
Aholi | 2,726,667 (2018)[3] |
YaIM | |
YaIM darajasi | |
YaIM oʻsishi |
|
Jon boshiga YaIM |
|
Aholi jon boshiga YaIM darajasi |
|
Tarmoqlar boʻyicha YaIM |
|
3.733 % (2018)[4] | |
Qashshoqlik chegarasidan past aholi |
|
Gini koeffitsiyenti |
▼ 35 oʻrtacha (2016)[7] |
Ishchi kuchi |
|
Ishsizlik | ▬ 7.8 % (Iyul 2019)[13] |
Oʻrtacha yalpi ish haqi |
J$272,604 (£1,493/$2,498)[14] |
J$255,021 (£1,396/$2,337) | |
Asosiy ishlab chiqarish |
turizm, boksit/alyuminiy oksidi, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, yengil sanoat mahsulotlari, rom, sement, metall, qogʻoz, kimyoviy mahsulotlar, telekommunikatsiya |
71-oʻrin (oson, 2020)[15] | |
Eksport | $1.296 milliard (2017 tax.)[7] |
Eksport tovarlari |
alyuminiy oksidi, boksit, kimyoviy moddalar, qahva, mineral yoqilgʻi, chiqindilar va metall parchalari, shakar, yams |
Asosiy eksport hamkorlari |
|
Import | $5.151 milliard (2017 tax.)[7] |
Import tovarlari |
oziq-ovqat va boshqa isteʼmol tovarlari, sanoat materiallari, yoqilgʻi, ishlab chiqarish vositalarining qismlari va aksessuarlari, mashina va transport uskunalari, qurilish materiallari |
Asosiy import hamkorlari |
|
XYI hajmi |
|
Joriy hisob |
−$679 million (2017 tax.)[7] |
Yalpi tashqi qarz |
▲ $14.94 milliard (31-dekabr 2017 tax.)[7] |
Davlat moliyasi | |
▼ YaIMning 101 % i (2017 tax.)[7] | |
+0.5 % (YaIMning) (2017 tax.)[7] | |
Daromadlar | 4.382 milliard (2017 tax.)[7] |
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan. |
Yamayka iqtisodiyoti koʻp jihatdan xizmatlarga bogʻliq boʻlib, ular mamlakat yalpi ichki mahsulotining 70 foizini tashkil qiladi[18]. Yamayka tabiiy resurslarga boy, qishloq xoʻjaligi va turizm uchun qulay iqlimga ega. 1940-yillarda boksitning kashf etilishi va keyinchalik boksit-alyuminiy oksidi sanoatining tashkil etilishi, asosan, shakar va bananlarni sotish bilan bogʻliq boʻlgan Yamayka iqtisodiyotini oʻzgartirdi[19].
Mamlakatdagi moliyaviy sektordagi zaiflik, chayqovchilik va investitsiyalar darajasining pastligi ishlab chiqarish sektoriga ishonchni yoʻqotadi. Hukumat AQSh dollari boʻyicha qarz majburiyatlarini bajarish, valyuta kursini ushlab turish uchun likvidlikni pasaytirish va joriy byudjet taqchilligini moliyalashtirishga koʻmaklashish maqsadida mahalliy hamda xalqaro moliya bozorlarida yangi suveren qarzlarni jalb qilish boʻyicha saʼy-harakatlarini davom ettirmoqda.
Yamayka hukumatining iqtisodiy siyosati chet el sarmoyalarini jalb qilishga qaratilgan bo‘lib, bu sarmoyalar chet el valyutasini kiritish yoki tejash, ish o‘rinlarini yaratish va mahalliy xomashyodan foydalanishni rag‘batlantiradi. Bundan tashqari, hukumat investorlarga keng ko‘lamli imtiyozlar taqdim etadi.
Erkin savdo zonalari xorijiy firmalarning kiyim-kechak ishlab chiqarish, yengil sanoat va ma’lumotlarni kiritish sohalariga sarmoya kiritishini rag‘batlantirdi. Biroq, so‘nggi 5 yil mobaynida tikuvchilik sanoati eksport daromadlarining kamayishi, korxonalarning yopilishi davom etayotgani va ishsizlikning ortishidan aziyat chekmoqda. Yamayka hukumati xususiylashtirish, moliya sektorini isloh qilish, foiz stavkalarini pasaytirish hamda turizm va u bilan bog‘liq ishlab chiqarish faoliyatlarini rivojlantirish orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga umid qilmoqda.
Iqtisodiy tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mustaqillikdan oldingi Yamayka iqtisodiyoti asosan qishloq xoʻjaligiga qaratilgan boʻlib, ishchi kuchining katta qismi shakar, banan va tamaki ishlab chiqarish bilan shugʻullangan[20]. Bir tadqiqotga koʻra, XVIII asrda Yamayka dunyodagi eng yuqori boylik tengsizligiga ega mamlakat edi, chunki undagi kichik, quldor elita juda badavlat, qolgan aholi esa tirikchilik chegarasidagi daromad bilangina yashagan[21][22].
Yamaykadagi shakar, banan va tamaki mahsulotlari asosan Buyuk Britaniya, Kanada va Amerika Qoʻshma Shtatlariga eksport qilindi[20]. Yamaykaning savdo aloqalari 1938-yildan 1946-yilgacha sezilarli darajada kengaydi, umumiy import 6 485 000 funt sterlingdan 12 452 000 funt sterlinggacha deyarli ikki baravarga oshdi[20]. 1962-yildan keyin Yamayka hukumati iqtisodiy oʻsishga intildi va 1998— hamda 1999-yillar orasida boksit/alyuminiy oksidi, energetika va turizmdan tashqari barcha tarmoqlar qisqartirildi. 2000-yilda Yamayka 1995-yildan beri davom etayotgan qatʼiy makroiqtisodiy siyosati tufayli birinchi ijobiy oʻsishni boshdan kechirdi[19].
Inflyatsiya 1995-yildagi 25 % dan 2000-yilda bir xonali raqamga tushib, 2004-yilda bir necha oʻn yillik eng past koʻrsatkichga, yaʼni 4,3 % ga yetdi. Markaziy bank bozorda davriy intervensiya orqali valyuta kursining keskin pasayishining oldini oldi. Yamayka dollari intervensiyaga qaramay, pasayib bormoqda, natijada oʻrtacha ayirboshlash kursi 1.00 AQSH dollari uchun J$ 73.40 va 1.00 € uchun J136.2 (2011-yil fevral)ni tashkil etdi[23]. Bundan tashqari, inflyatsiya 2004-yildan beri oʻsish tendensiyasiga ega boʻlib, noqulay ob-havo sharoitining ekinlarga hamda qishloq xoʻjaligi importiga zarar yetkazishi va yuqori energiya narxlarining kombinatsiyasi tufayli 2008-yil davomida yana ikki xonali songa, 12—13 % ga yetdi[24].
Soʻnggi 30 yil ichida aholi jon boshiga real YaIM yiliga oʻrtacha 1 % ga oshdi va Yamayka dunyodagi eng sekin rivojlanayotgan mamlakatlardan biriga aylandi.
Ushbu trayektoriyani orqaga qaytarish uchun Yamayka hukumati milliy va xalqaro yordamga ega boʻlgan keng qamrovli hamda ulkan islohotlar dasturini boshladi: Xalqaro valyuta jamgʻarmasi (XVJ) tomonidan toʻrt yillik Kengaytirilgan jamgʻarma imtiyozi (EFF) dasturi uchun 932 million AQSh dollari miqdorida qoʻllab-quvvatlash paketi taqdim etildi; Jahon banki guruhi va Amerika aro Taraqqiyot bankining (IDB) har biri iqtisodni barqarorlashtirish, qarzlarni qisqartirish hamda oʻsish va barqarorlik uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida Yamayka hukumatining iqtisodiy islohot dasturiga koʻmaklashish uchun 510 million AQSh dollari ajratdi. Bundan tashqari, Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC) va Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi (MIGA) xususiy sektor rivojlanishini qoʻllab-quvvatlashda davom etdi.
Islohotlar dasturi oʻz samarasini bera boshladi: institutsional islohotlar va xususiy sektor uchun muhitni yaxshilash boʻyicha chora-tadbirlar Yamayka iqtisodiyotini tiklashga kirishdi. Yamayka 2015-yilda Biznes yuritish qulayligi indeksi reytingida dunyoning 189 ta iqtisodiyoti orasida 27 pogʻona yuqorilab, 58-oʻringa koʻtarildi, mamlakatning kredit reytingi yaxshilandi va hukumat 2014- hamda 2015-yillarda bozorlarda 2 milliard AQSh dollaridan ortiq xalqaro kapitalni muvaffaqiyatli jalb qila oldi.
Baʼzi jonlanishlarga qaramay, iqtisodiy oʻsish hali ham past: Yamayka hukumati 2015/2016-moliyaviy yil uchun real yalpi ichki mahsulot (YaIM) 1,9 % ga oʻsishini prognoz qildi va mamlakat asosan jinoyat hamda zoʻravonlikning yuqori darajasi, yuqori ishsizlik darajasi kabi yoshlarga taʼsir qiladigan jiddiy ijtimoiy muammolarga duch kelishda davom etdi. Qashshoqlik darajasi yigirma yil ichida deyarli 20 % ga kamaygan Yamaykada u bir necha yil ichida yana 8 % ga o‘sgan.
Yamaykadagi ishsizlik darajasi taxminan 6,0 % ni tashkil qiladi (2022-yil aprel, Yamayka statistika instituti), yoshlar oʻrtasidagi ishsizlik milliy koʻrsatkichdan ikki baravar koʻp, lekin pasayish tendensiyasiga (15 %) ega. Biroq, Yamaykaning aktivlari orasida malakali va kuchli ijtimoiy hamda boshqaruv koʻrsatkichlariga ega ishchi kuchi ham bor[25].
Birlamchi sanoat tarmoqlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qishloq xoʻjaligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi Yamayka iqtisodiyotiga muhim hissa qoʻshmoqda. Biroq, u boʻronlar kabi ekstremal ob-havo sharoiti va AQSh kabi qoʻshni mamlakatlarning raqobati evaziga zaifdir. Fermerlar duch keladigan boshqa qiyinchiliklarga fermadagi oʻgʻirliklar kiradi, ular praedial oʻgʻirlik deb ataladi[26]. Yamaykada qishloq xoʻjaligi mahsulotlari 1997-yilda yalpi ichki mahsulotning 7,4 % ini tashkil etib, mamlakat ishchi kuchining qariyb chorak qismini ish bilan taʼminladi[27]. Yamayka qishloq xoʻjaligi oʻrmonchilik va baliqchilik bilan birgalikda 1999-yilda YaIMning taxminan 6,6 % ini tashkil etdi. Shakar Yamaykada asrlar davomida ishlab chiqarilgan boʻlib, u mamlakatning asosiy qishloq xoʻjaligi eksport mahsulotidir[27]. Shakar deyarli har bir okrugda ishlab chiqariladi. 2000-yilda xom qand ishlab chiqarish 1978-yildagi 290 ming tonnadan kamaygan holda 175 ming tonnani tashkil etdi[28].
Yamayka qishloq xoʻjaligi 2000-yillarda boshqa tarmoqlarga qaraganda yalpi ichki mahsulotda unchalik ahamiyatli boʻlmagan va 2004—2008-yillar orasida eng past koʻrsatkichga erishgan[29]. Bu mamlakatdagi xalqaro savdo siyosatining joriy etilishi bilan ifodalangan kuchaygan raqobatga munosabat bilan ham bogʻliq boʻlishi mumkin. Misol uchun, NAFTA 1993-yilda qabul qilinganligi sababli, Karib dengizining AQShga qiladigan eksportining katta qismi Lotin Amerikasi eksporti bilan raqobatlasha olmadi[30]. Yana bir misol banan importi rejimining 3-bosqichi boʻlib, unda Yevropa Ittifoqi davlatlari avval mustamlaka qilingan davlatlarga banan import qilishni birinchi oʻringa qoʻygan edi. Jahon savdo tashkiloti bosimi ostida Yevropa Ittifoqi siyosati oʻzgartirildi. Yamaykaning banan sanoati Lotin Amerikasi tovarlarini eksport qiluvchi Amerika kompaniyalari tomonidan koʻproq eksport qilina boshladi[31]. Yamaykaning qishloq xoʻjaligi sanoati tiklanib, YaIM 6,6 % dan 7,2 % gacha oʻsdi[18].
1999-yilda shakar eksportning 7,1 % ini tashkil etdi va Yamayka shakari Karib dengizi hududidagi umumiy ishlab chiqarilgan shakarning taxminan 4,8 % ini tashkil etdi. Shakar, shuningdek, shinni, rom kabi qoʻshimcha mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
1999-yilda mamlakatda yetishtirilgan banan 130 ming tonnani tashkil etdi. 1999-yilda banan Yamayka eksportining 2,4 % ini va Karib dengizi hududidagi umumiy yetishtirilgan bananning taxminan 7,5 % ini tashkil etdi. Yamayka plantatsiyalarni vayron qilgan bir necha yillik boʻronlardan aziyat chekkandan soʻng, 2008-yilda banan eksportini toʻxtatdi.
Qahva asosan Blue Mountains atrofida va tepalikli hududlarda yetishtiriladi. Xususan, Yamaykaning Blue Mountain qahvasi dunyodagi eng yaxshi qahvalardan biri sanaladi, chunki Blue Mountainsdagi balandliklarda salqin iqlim rezavorlarning koʻproq pishishiga olib keladi va qahva doni qovurilganda qahvaga oʻz taʼmini beradigan moddalarni koʻproq ishlab chiqaradi. Qahva 1999-yilda eksportning 1,9 % ini tashkil etdi. Qahva oʻrim-yigʻim mavsumi avgustdan martgacha davom etadi va Kingstondan eksport qilinadi.
Kakao Yamayka boʻylab yetishtiriladi va mahalliy bozor ishlab chiqarilgan mahsulotning taxminan uchdan bir qismini tez tayyorlanadigan ichimliklar hamda qandolat mahsulotlari tayyorlash uchun o‘zlashtiradi. Sitrus mevalari asosan Yamaykaning markaziy qismlarida, ayniqsa 1000—2500 fut balandliklarda yetishtiriladi va oʻrim-yigʻim mavsumi noyabrdan aprelgacha davom etadi. Bog Walkdagi ikkita zavod meva sharbatlari, meva konservalari, efir moylari va marmelad ishlab chiqaradi. Shimoliy va sharqiy qirgʻoqlarda kokos yetishtiriladi, bu esa zavodlarni sariyogʻ, margarin, choʻchqa yogʻi, oziq-ovqat yogʻi va kir sovunini ishlab chiqarish uchun yetarli miqdorda kopra bilan taʼminlaydi.
Yamaykada vanil ham yetishtiriladi.
Bu eksport mahsulotlaridan tashqari boshqa ekinlar — pimento, zanjabil, tamaki, sisal va boshqa mevalar ham eksport qilinadi. Guruch Qora daryo atrofidagi botqoqli hududlarda va Gannoverdagi Long Bay hamda Westmoreland okruglarida mahalliy isteʼmol uchun yetishtiriladi.
Yamaykada ko‘proq go‘sht va qadoqlangan oziq-ovqatlarga bo‘lgan talabning o‘zgarishi natijasida, milliy oziq-ovqat importi hajmi iqtisodiyot barqarorligiga xavf soladigan darajaga yetdi. Hukumat bunga javoban bog‘dorchilik va dehqonchilikni rag‘batlantirishga harakat qildi, biroq bu chora-tadbirlar cheklangan natija berdi. Masalan, mahalliy yetishtirilgan kartoshka ulushi oshgan bo‘lsa-da, kartoshka fri importi yuqori darajada saqlanib qolmoqda[32].
Chorvachilik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yamaykadagi yerlarning katta qismini yaylovlar egallaydi. Ko‘plab xo‘jaliklar qoramol boqishga ixtisoslashgan. Chorvachilik xo‘jaliklarida 400 ming bosh qoramol, 440 ming bosh echki va 180 ming bosh cho‘chqa mavjud. 1940-yilda Bog Walkda quyultirilgan sut zavodi qurilgandan buyon sut mahsulotlari ishlab chiqarish ko‘paygan. Shunday bo‘lsa-da, ishlab chiqarilayotgan sut mahsulotlari mahalliy ehtiyojlarni qondirish uchun yetarli emas va ko‘p miqdorda quruq sut, sariyog‘ va pishloq import qilinmoqda.
Baliqchilik
[tahrir | manbasini tahrirlash]1900-yillarda baliqchilik sanoati, asosan ichki suv havzalarida baliq ovlashga e’tibor qaratilishi tufayli rivojlandi. Bir necha ming baliqchi tirikchiligini baliq ovlash bilan ta’minlaydi. Janubiy qirg‘oq yaqinidagi sayoz suvlar va kichik orollar shimoliy suvlarga nisbatan baliqqa boyroq. Boshqa baliqchilar Yamaykadan 130 kilometr janubda joylashgan Pedro orollarida istiqomat qiladi. Yamayka o‘z baliq ehtiyojining taxminan yarmini qondiradi; muzlatilgan va tuzlangan baliqlarning asosiy qismi esa Qo‘shma Shtatlar va Kanadadan import qilinadi.
2000-yilda jami ovlangan baliq miqdori 5 676 tonnani tashkil etib, 1997-yildagi 11 458 tonnaga nisbatan kamaygan; ovlangan baliqlarning aksariyati dengiz baliqlari bo‘lib, chuchuk suv karpi, barbel, qisqichbaqasimonlar hamda mollyuskalar ham ovlangan.
Oʻrmon xoʻjaligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1890-yil oxiriga kelib, Yamaykaning 1,000,000 gektar (2,000,000 akr) oʻrmonidan faqat 185,000 gektar (460,000 akr) oʻrmon qoldi. 2000-yilda dumaloq yogʻoch ishlab chiqarish 881,000 kub metrni (31,1 million kub fut) tashkil etdi. 2000-yilda kesilgan yogʻochning qariyb 68 % i yoqilgʻi sifatida ishlatilgan, 32 % i sanoat maqsadlarida ishlatilgan. Bir paytlar Yamaykani qoplagan oʻrmonlar hozir faqat togʻli hududlardagina mavjud. Ular orolning yogʻochga boʻlgan ehtiyojining atigi 20 % ini taʼminlaydi. Qolgan oʻrmonlar ekspluatatsiyadan himoyalangan. Ba’zi togʻli hududlarda, asosan, qaragʻay, mahoe va maxagoni daraxtlari oʻrmonlari tiklanmoqda.
Konchilik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yamayka 1998-yilda boksit va alyuminiy oksidi ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda uchinchi oʻrinni egallagan. U 12,6 million tonna boksit ishlab chiqargan boʻlib, bu jahonda ishlab chiqarilgan umumiy boksitning 10,4 % ini va 3,46 million tonna alyuminiy oksidi ishlab chiqargan boʻlib, bu jahonda ishlab chiqarilgan umumiy alyuminiy oksidining 7,4 % ini tashkil etgan. 2012-yilda 8,540 million tonna boksit, 2011-yilda 10,200 million tonna boksit qazib olindi[33].
1999-yilda konchilik va karyer qazishdan olingan mahsulotlar daromadi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 4,1 % ini tashkil etdi. Boksit va alyuminiy oksidi 1999-yilda eksportning 55,2 % ini tashkil etdi va turizmdan keyin ikkinchi oʻrinni egalladi; Yamayka 2 milliard tonnadan ortiq zaxiraga ega, ular 100 yilga yetishi kutilmoqda. Boksit St. Elizabeth, Manchester, Clarendon, St. Catherine, St. Ann va Trelawnyning markaziy okruglarida uchraydi. Bu yerlarda toʻrtta alyuminiy oksidi zavodi va oltita kon bor.
Yamaykada Blue Mountainsning janubiy yonbagʻirlarida bir necha million tonna gips konlari mavjud. Yamayka 2000-yilda 330,441 tonna gips ishlab chiqargan[34], uning bir qismi mahalliy sement sanoatida va qurilish materiallari ishlab chiqarishda ishlatilgan.
Yamaykada mavjud boʻlgan boshqa minerallar orasiga marmar, ohaktosh va kremniy dioksidi, shuningdek, mis, qoʻrgʻoshin, rux, marganets va temir rudalari kiradi. Ulardan baʼzilari oz miqdorda qazib olinadi. Mamlakatda neft qidiruv ishlari olib borilgan, ammo hozirgacha hech qanday neft topilmagan.
Ikkilamchi sanoat tarmoqlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ishlab chiqarish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ishlab chiqarish sektori Yamayka iqtisodiyotiga muhim hissa qoʻshmoqda. 1999-yilda ishlab chiqarish yalpi ichki mahsulotning 13,9 % ini tashkil qilgan. Yamayka kompaniyalari oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, neftni qayta ishlash, kimyoviy mahsulotlar, qurilish materiallari, plastmassa buyumlar, boʻyoqlar, farmatsevtika mahsulotlari, kartonlar, charm buyumlar va sigaretalar, elektronika, toʻqimachilik va kiyim-kechak ishlab chiqarish kabi koʻplab ishlab chiqarish sohalariga hissa qoʻshadi. Kiyim-kechak sanoati yuz minglab mahalliy aholining asosiy ish beruvchisi hisoblanadi. Bu soha 1999-yilda eksportning 12,9 foizini tashkil etib, 159 million AQSh dollari daromad keltirgan. Shu yili kimyoviy mahsulotlar eksportning 3,3 foizini tashkil etib, 40 million AQSh dollari miqdorida daromad keltirgan.
Orolda qazib olingan boksitning bir qismi eksport qilishdan oldin alyuminiy oksidi olish uchun qayta ishlanadi.
Kingston yaqinida joylashgan neftni qayta ishlash zavodi Venesueladan olingan xom neftni benzin va boshqa mahsulotlarga aylantiradi. Ular asosan mahalliy foydalanish uchun moʻljallangan. Yamaykada yangi mehmonxonalar va sayyohlar uchun barpo etilayotgan attraksionlar hisobiga qurilish sanoati rivojlanmoqda. 1999-yilda qurilish va montaj yalpi ichki mahsulotning 10,4 % ini tashkil etdi.
1999-yilda Yamaykaga import qilingan ishlab chiqarilgan mahsulotlar jami importning 30,3 % ini yoki 877 million AQSh dollarini tashkil etgan.
Yamayka logistika markazi tashabbusi ishga tushirilganidan beri, mamlakatning turli hududlarida iqtisodiy zonalar tashkil etish taklif qilingan[35][36]. Bu zonalarning maqsadi dunyoning boshqa qismlaridan keltirilgan tovarlarni yig‘ib, Amerika qit’asiga tarqatishdir[37].
Uchlamchi sanoat tarmoqlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Turizm
[tahrir | manbasini tahrirlash]Turizm Yamaykaning asosiy daromad manbai sifatida pul oʻtkazmalari bilan bogʻliq sanoatdir[38]. Turizm sanoati mamlakat umumiy valyuta tushumining 50 foizdan ortigʻini qamrab oladi va Yamaykadagi barcha ish oʻrinlarining toʻrtdan bir qismini taʼminlaydi[39]. Aksariyat turistik faoliyatlar orolning shimoliy qirgʻogʻida, jumladan Montego koʻrfazi, Ocho Rios va Port Antonioda, shuningdek, orolning gʻarbiy qismidagi Negrilda amalga oshiriladi.
Yamaykadagi baʼzi sayyohlik yoʻnalishlariga Ocho Rios, Green Grotto gʻorlari, YS sharsharalari va Appleton maydoni kiradi. Sayyohlik joylarining ko‘pchiligi ham diqqatga sazovor joylar, ham ko‘plab yamaykaliklar uchun uy hisoblanadi. Eng ko‘p tashrif buyuriladigan sayyohlik manzillarining aksariyati asosan daryolar va plyajlar kabi suv bo‘ylarida joylashgan bo‘lib, u yerlarda baliqchilar dengiz mahsulotlari bilan tirikchilik qilishadi. Yamaykadagi eng mashhur plyaj shaharlaridan biri Ocho Riosdir. Bu shaharcha bir vaqtlar baliqchilar qishlog‘i bo‘lgan, ammo hozirda har yili millionlab sayyohlarni o‘ziga jalb qilmoqda. Bu joy bugungi kunda taomlari va madaniyati tufayli mashhurdir.
Yamaykada har yili millionlab odamlarni jalb qiladigan yana bir mashhur joy Ocho Riosda joylashgan Dann daryosi sharsharasidir. Bu sharshara taxminan 600 fut balandlikdan dengizga oqadi va atrofida koʻplab mehmonxonalar hamda restoranlar mavjud boʻlib, u yerda koʻplab koʻcha sotuvchilari kecha-yu kunduz oziq-ovqat sotadilar. Yana bir taniqli plyaj shahri Negril hisoblanib, mamlakatdagi bazm poytaxtidir. Ushbu plyaj shaharchasi tungi hayoti bilan mashhur.
Logistika
[tahrir | manbasini tahrirlash]2014-yil aprel oyida Yamayka va Xitoy hukumatlari Yamayka logistika markazi (JLH) loyihasining birinchi bosqichi bo‘yicha dastlabki kelishuvlarni imzoladilar. Ushbu tashabbus Kingstonni Rotterdam, Dubay va Singapur qatorida global logistika zanjirining to‘rtinchi bo‘g‘ini sifatida joylashtirishni va Amerika qit’asiga xizmat ko‘rsatishni maqsad qilgan[35]. Loyiha tugallangach, u yamaykaliklar uchun koʻplab ish oʻrinlari, transmilliy kompaniyalar uchun iqtisodiy zonalar[37] va mamlakat qarzining YaIMga nisbatini yumshatish uchun zarur boʻlgan iqtisodiy oʻsishni taʼminlashi kutilmoqda.
AKT/BJA
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yamayka axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) infratuzilmasini rivojlantirishda muvaffaqiyatlarga erishdi.
Karib havzasidagi eng yirik ingliz tilida soʻzlashuvchi hudud sifatida Yamayka mintaqadagi yetakchi aloqa markazi boʻlib, mamlakatda 87 tadan ortiq axborot kommunikatsiya texnologiyalari/biznes jarayonlari autsorsingi (AKT/BJA) kompaniyalarida 44 000 nafar toʻliq vaqtli agentlar ishlaydi[40][41].
Soliq/soliq stavkalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yamayka soliq stavkalari jahon standartlariga nisbatan juda qulay bo‘lib, ular quyidagicha taqsimlangan[42]:
Daraja | Jismoniy shaxsning daromadidan daromad solig‘i undiriladigan chegara (J$) | Soliq stavkasi |
---|---|---|
1 (Past) — gacha | J$1 500 000 | 0 % |
2 (Oʻrta) — J$1.500.001-J$6.000.000 | J$1 500 000 | 25 % |
3 (Yuqori) — J$6 000 000+ | J$0 | 30 % |
Chet el fuqarolari uchun alohida soliq stavkalari qoʻllanadi[42].
Iqtisodiy maʼlumotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Quyidagi jadvalda Yamaykaning 1980—2018-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlari keltirilgan va 5 % dan past inflyatsiya yashil rangda koʻrsatilgan[43].
Yil | YaIM (million AQSh$da XQP) |
Aholi jon boshiga YaIM (AQSh$da XQP) |
YaIM oʻsishi (real) |
Inflyatsiya darajasi (foizda) |
Ishsizlik (foizda) |
Davlat qarzi (YaIMning foizida) |
---|---|---|---|---|---|---|
1980 | 6.1 | 2,897 | −4.0 % | ▲18.0 % | 27.3 % | n/a |
1981 | 7.0 | 3,253 | 4.4 % | ▲9.2 % | ▼25.9 % | n/a |
1982 | 7.7 | 3,501 | 3.1 % | ▲6.8 % | ▲27.6 % | n/a |
1983 | 8.3 | 3,715 | 4.2 % | ▲16.7 % | ▼26.4 % | n/a |
1984 | 8.7 | 3,877 | 1.0 % | ▲31.3 % | ▼25.5 % | n/a |
1985 | 8.9 | 3,904 | −0.9 % | ▲29.7 % | ▼25.0 % | n/a |
1986 | 9.7 | 4,224 | 7.0 % | ▲24.4 % | ▼23.7 % | n/a |
1987 | 10.7 | 4,628 | 7.7 % | ▲11.2 % | ▼21.0 % | n/a |
1988 | 10.6 | 4,573 | −4.0 % | ▲8.2 % | ▼19.1 % | n/a |
1989 | 11.5 | 4,966 | 4.7 % | ▲16.1 % | ▼15.2 % | n/a |
1990 | 12.6 | 5,309 | 4.9 % | ▲24.8 % | ▲15.7 % | n/a |
1991 | 13.1 | 5,498 | 0.8 % | ▲51.1 % | ▼15.4 % | n/a |
1992 | 13.8 | 5,737 | 2.8 % | ▲77.3 % | ▲15.7 % | n/a |
1993 | 14.4 | 5,953 | 2.2 % | ▲22.1 % | ▲16.3 % | n/a |
1994 | 15.0 | 6,140 | 1.9 % | ▲35.1 % | ▼15.4 % | n/a |
1995 | 15.7 | 6,369 | 2.5 % | ▲19.9 % | ▲16.2 % | n/a |
1996 | 16.0 | 6,440 | 0.2 % | ▲26.4 % | ▼16.0 % | n/a |
1997 | ▬16.0 | 6,381 | −1.6 % | ▲9.7 % | ▲16.5 % | n/a |
1998 | ▬16.0 | 6,313 | −1.2 % | ▲8.6 % | ▼15.5 % | n/a |
1999 | 16.4 | 6,406 | 1.0 % | ▲6.0 % | ▲15.7 % | ▲82.7 % |
2000 | 16.9 | 6,539 | 0.8 % | 4.6 % | ▼15.5 % | ▲91.8 % |
2001 | 17.5 | 6,709 | 1.3 % | ▲9.5 % | ▼15.0 % | ▲108.0 % |
2002 | 17.9 | 6,804 | 0.7 % | ▲8.2 % | ▼14.2 % | ▲118.4 % |
2003 | 18.8 | 7,130 | 3.7 % | ▲9.9 % | ▼11.8 % | ▲123.2 % |
2004 | 19.6 | 7,367 | 1.3 % | ▲14.8 % | ▲12.2 % | ▼119.8 % |
2005 | 20.4 | 7,617 | 0.9 % | ▲13.4 % | ▲11.2 % | ▲124.7 % |
2006 | 21.7 | 8,033 | 2.9 % | ▲8.9 % | ▼10.3 % | ▼117.1 % |
2007 | 22.6 | 8,331 | 1.4 % | ▲9.2 % | ▼9.9 % | ▼114.5 % |
2008 | 22.8 | 8,390 | −0.8 % | ▲22.0 % | ▲10.6 % | ▲127.0 % |
2009 | 22.2 | 8,135 | −3.4 % | ▲9.6 % | ▲11.4 % | ▲141.9 % |
2010 | 22.1 | 8,076 | −1.4 % | ▲12.6 % | ▲12.4 % | ▬141.9 % |
2011 | 22.9 | 8,322 | 1.4 % | ▲7.5 % | ▲13.0 % | ▼140.5 % |
2012 | 23.2 | 8,395 | −0.5 % | ▲6.9 % | ▲13.9 % | ▲145.1 % |
2013 | 23.7 | 8,515 | 0.2 % | ▲9.4 % | ▲15.3 % | ▼138.7 % |
2014 | 24.3 | 8,679 | 0.6 % | ▲8.3 % | ▼14.2 % | ▼137.9 % |
2015 | 24.8 | 8,798 | 0.9 % | 3.7 % | ▼13.5 % | ▼121.3 % |
2016 | 25.4 | 8,980 | 1.5 % | 2.3 % | ▼12.8 % | ▼113.6 % |
2017 | 26.1 | 9,161 | 0.7 % | 4.4 % | ▼12.2 % | ▼101.1 % |
2018 | 27.0 | 9,447 | 1.4 % | 3.7 % | ▼11.6 % | ▼99.4 % |
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „World Economic Outlook Database, April 2019“. International Monetary Fund. Qaraldi: 29-sentabr 2019-yil.
- ↑ „World Bank Country and Lending Groups“. World Bank. Qaraldi: 29-sentabr 2019-yil.
- ↑ „Population Statistics“. statinja.gov.jm. Statistical Institute of Jamaica. 28-mart 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-dekabr 2019-yil.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 „World Economic Outlook Database, October 2019“. International Monetary Fund. Qaraldi: 24-oktabr 2019-yil.
- ↑ „Global Economic Prospects, June 2020“. openknowledge.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 16-iyun 2020-yil.
- ↑ „Jamaica GDP - composition by sector“. IndexMundi. Qaraldi: 27-mart 2018-yil.
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 „The World Factbook“. CIA.gov. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 3-dekabr 2019-yil.
- ↑ „Poverty headcount ratio at $5.50 a day (2011 PPP) (% of population) - Jamaica“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 3-dekabr 2019-yil.
- ↑ „Human Development Index (HDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 11-dekabr 2019-yil.
- ↑ „Inequality-adjusted Human Development Index (IHDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. 12-dekabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-dekabr 2019-yil.
- ↑ „Labor force, total - Jamaica“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 3-dekabr 2019-yil.
- ↑ „Employment to population ratio, 15+, total (%) (National estimate) - Jamaica | Data“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 3-dekabr 2019-yil.
- ↑ „Labour Force Survey July 2019“. statinja.gov.jm. Statistical Institute of Jamaica. 20-avgust 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-dekabr 2019-yil.
- ↑ „Salary Survey in Jamaica“. 2015-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ „Ease of Doing Business in Jamaica“. Doingbusiness.org. Qaraldi: 24-noyabr 2017-yil.
- ↑ „Sovereigns rating list“. Standard & Poor's. Qaraldi: 26-may 2011-yil.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Rogers, Simon; Sedghi, Ami. „How Fitch, Moody's and S&P rate each country's credit rating“. The Guardian (15-aprel 2011-yil). Qaraldi: 31-may 2011-yil.
- ↑ 18,0 18,1 „CENTRAL AMERICA AND CARIBBEAN :: JAMAICA“. The World Factbook. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 30-noyabr 2017-yil.
- ↑ 19,0 19,1 „Jamaica (04/01)“. 2015-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Central Bureau of Statistics Jamaica B.W.I.. Quarterly Digest of Statistics No. 2. Duke Street, Kingston: The Government Printer, 1947.
- ↑ Burnard, Trevor; Panza, Laura; Williamson, Jeffrey G. (2017-yil oktabr). „The Social Implications of Sugar: Living Costs, Real Incomes and Inequality in Jamaica c1774“. NBER Working Paper No. 23897. doi:10.3386/w23897.
{{cite magazine}}
: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=
(yordam) - ↑ Burnard. „Sugar and slaves: Wealth, poverty, and inequality in colonial Jamaica“. VoxEU.org (6-dekabr 2017-yil). Qaraldi: 6-dekabr 2017-yil.
- ↑ „Historical Currency Converter - OANDA“. www.oanda.com. 2006-yil 20-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 15-noyabr.
- ↑ „Jamaicaʼs economic and financial market outlook for 2008 — JAMAICAOBSERVER.“. 30-sentabr 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-noyabr 2022-yil.
- ↑ „Overview“.
- ↑ „Praedial larceny in the Caribbean“. FAO: Subregional office for the Caribbean. Qaraldi: 4-iyun 2019-yil.
- ↑ 27,0 27,1 „Jamaica Agriculture, Information about Agriculture in Jamaica“. Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ „Agriculture - Jamaica - import, export, crops“. Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ „Jamaica GDP from Agriculture“. Trading Economics. TRADING ECONOMICS. Qaraldi: 29-noyabr 2017-yil.[sayt ishlamaydi]
- ↑ „Caribbean Basin Struggles in NAFTA's Shadow“. International Centre for Trade and Sustainable Development. International Centre for Trade and Sustainable Development Organization. 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-noyabr 2017-yil.
- ↑ „The EU Banana Regime: Evolution And Implications of its Recent Changes“. European Parliament. Qaraldi: 30-noyabr 2017-yil.
- ↑ Damien Cave. „As Cost of Importing Food Soars, Jamaica Turns to the Earth“. The New York Times (3-avgust 2013-yil). 3-yanvar 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-avgust 2013-yil.
- ↑ „BAUXITE AND ALUMINA“. minerals.usgs.gov (2012-yil yanvar). Qaraldi: 19-noyabr 2018-yil.
- ↑ „Mining - Jamaica - export, sector“. Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ 35,0 35,1 „Jamaica signs deal for China-built cargo shipping hub“. Reuters (2014-yil aprel). 16-oktabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ „jamaicalogisticshub.com“. jamaicalogisticshub.com. 2014-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-aprel 2014-yil.
- ↑ 37,0 37,1 „Proposed Caymanas Economic Zone To Be One Of 16 - Jamaica Information Service“. Jamaica Information Service (13-yanvar 2014-yil). Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ „The World Factbook“. Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ „GTTP: The Global Travel and Tourism Partnership“. 2008-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
- ↑ „WHY JAMAICA?“. 2014-yil 19-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-aprel 2014-yil.
- ↑ Smith. „Jobs Increase by 15% in BPO Sector – Jamaica Information Service“. jis.gov.jm (18-iyul 2021-yil). 2021-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-sentabr 2021-yil.
- ↑ 42,0 42,1 „Tax Administration“. 2014-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-aprel 2014-yil.
- ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“. www.imf.org. Qaraldi: 21-iyun 2019-yil.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Bahl, R. va Wallace, S. (2007). Daromad soligʻidan isteʼmol soligʻigacha? Yamayka ishi . FinanzArchiv/Davlat moliyasining tahlili, 396-414.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Jahon bankining savdo xulosasi, Yamayka 2012-yil
- Tejamkorlik boʻyicha hamkorlar: Yamayka, Qoʻshma Shtatlar va Xalqaro valyuta jamgʻarmasi, Iqtisodiyot va siyosat tadqiqot markazidan, 2015-yil aprel