Toshkent bekligi
| Toshkent bekligi Toshkent xonligi mustaqil davlat 1784 dan 1807 yilgacha. | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Poytaxti | Toshkent | |||
| Til(lar)i | O'zbek tili | |||
| Dini | Islom | |||
| Aholisi | o'zbek, qozoqlar, qalmiqlar | |||
| Boshqaruv shakli | Monarxiya | |||
| Xon | ||||
| - 1784–1801 | Yunusxo'ja | |||
| - 1807–1808 | Hamidxo'ja | |||
Toshkent bekligi - 1784—1808-yillarda hozirgi Toshkent va Turkiston oʻlkalari hududida mavjud boʻlgan mustaqil davlat tuzilmasi. 1808-yilda Qoʻqon xonligi tomonidan bosib olinib, uning tarkibiga kirdi[1] .
XVII asr
[tahrir | manbasini tahrirlash]18-asr boshlariga kelib, oʻzbek urugʻi Toshkentni va Sirdaryoning oʻrta oqimidagi ayrim hududlarni egallaydi[2].
18-asr oʻrtalarida Toshkent tarixida notinch davr boʻldi, bu davrda shahar Jungriya (1758-yilda Xitoydan magʻlubiyatga uchraguniga qadar) va qozoq xonliklari (dastlab, Xitoyga vassali boʻlgan) manfaatlari kesishgan joyda joylashgan edi. Jungorlar magʻlubiyatga uchragach, Abdukarim boshchiligidagi qoʻqonliklar va birozdan keyin Buxoro hukmdorlari[3]. Shaharni bir necha bor almashadi. Bundan tashqari, Toshkentning oʻzida shaharning toʻrt qismida – Koʻkcha, Sibzor, Shayxontovr va Beshagʻachda[3] oʻzaro kurash boʻlgan. Ularning har birining boshlig'i - hakim[4] - qolgan tumanlarni o'ziga bo'ysundirishga intilardi.
1780-yillarga kelib, uzoq davom etgan va qonli nizolarga chidab bo'lmas holga keladi. Toshkentda savdo va hunarmandchilikka foydali taʼsir koʻrsatadigan yagona mustaqil davlat tuzish zarurati paydo boʻldi. Shu bilan birga, hokim Shayxontavrda vafot etib, hokimiyatni o'g'li Yunusxo'jaga topshiradi[3] .
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1784 -yilda Toshkentning toʻrt tomoni oʻrtasidagi uzoq muddatli raqobat qurolli toʻqnashuvga sabab boʻldi. Jang shahar bozori yaqinida, Boʻzsu oqib oʻtadigan jarda boʻlib oʻtdi. Kanalning bu qismi " Jangob " - "jangovar oqim" nomini oldi. Ilohiyotshunos Maxdumiy A’zamning avlodi va Qoʻqon xoni Narbuta beyning qarindoshi Xonxoʻja[5] Yunusxoʻja[6] koʻmagi tufayli gʻalaba qozondi va posad uning butun shahar ustidan hokimiyatini tan oldi[3] . Hukmdor qarorgoh sifatida Chorsu arigʻi (keyinchalik bu hududni Qoratosh deb atagan) boʻyidagi tepalikda joylashgan qalʼani tanlagan[6]. Davalarga boʻlinish saqlanib qolgan boʻlsa-da, toʻrt xokimlik instituti tugatildi[7].
Yunusxoʻjani qozoq qabilalari – Shanishqili (Sanchqali) va Qangli[8] qoʻllab-quvvatlagan. Hukmronlik yillarida Chimkent, Sayram, Turkiston, Qurama[3], Niyozbek, Oltin Tobe, Qorabuloq, Sarapan (Sauran), Temir tumanlari hamda unga tutash yerlari boʻlgan oʻntagacha qishloqlar[9] ga boʻysundi. Katta qozoq juzlariga qarashli hududning katta qismi Toshkent nazorati ostida edi[3] .
Yunusxoʻja Rossiyaga boradigan karvon yoʻllarini egallab, ularning xavfsizligini ancha kuchaytirib, Rossiya imperiyasi bilan savdo-sotiqni kengaytirdi. Yirik qoʻshni bilan barqarorlik va mustahkam iqtisodiy aloqalar hunarmandchilik va unga bogʻliq boʻlgan qishloq xoʻjaligi tarmoqlarining rivojlanishiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi[3]. Yunusxoʻja ham pul islohotini oʻtkazib, oʻz nomidan mis tanga zarb qilishni yoʻlga qoʻydi va harbiy sohada qator oʻzgarishlarni amalga oshirdi, bu esa armiya qudratiga va poytaxt mudofaasiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi[3] .
Toshkentda mustaqil davlatning tashkil topishi tabiiy ravishda Qoʻqon xonligida xavotir uygʻotdi. 1794-yilda Narboʻtabiy davlat hududiga qarshi yurishni boshladi, ammo magʻlubiyatga uchradi[3]. 1799-yilda Qo'qon qo'shinlari deyarli poytaxtning o'ziga yetib, Chirchiqni kesib o'tishga muvaffaq bo'lishdi, ammo Qorasuv kanali bo'yidagi jangda Yunusxo'ja ularni mag'lub etdi[3][1][ком 1], 70 nafar odamni asirga oldi (ularni) omma oldida qatl qilingan)[3] .
1801-yilda Yunusxoʻja raqibiga sharqdan hujum qilishga qaror qildi[3]. Shahar aholisi yangi urushga qarshilik ko'rsatdi, biroq ko'chmanchi zodagonlar, ittifoqchi Yunusxo'ja[6] bunga turtki berdi. Shanishqili qabilasining qozoqlari koʻmagi bilan Fargʻona vodiysiga bostirib kiradi[8]. Biroq buning uchun kuchlar haddan tashqari oshirilgan: Qoʻqon va Xoʻjantdan uncha uzoq boʻlmagan Punkan hududida qoʻqonliklar yirik gʻalabaga erishadilar va xon katta qiyinchilik bilan Toshkentga qochishga muvaffaq boʻladi[3] .
Muvaffaqiyatsiz yurishdan so'ng Yunusxo'ja sil kasalligiga chalinadi, uning zararli banga chekishi kuchayadi va bir yildan so'ng davlat asoschisi vafot etadi (Muhammad Solih Toshkandiy vafotini hijriy 1215-yilga to'g'ri keladi)[1] .
Hukmdor boʻlgan Muhammadxoʻjaning toʻngʻich oʻgʻli hokimiyatni yoʻqotishdan qoʻrqib, Niyozbek qalʼasiga qoʻmondonlik qilgan ukasi Xonxoʻjini oʻldirishni uyushtirmoqda. Bu orada Qoʻqon tahdidi tobora kuchayib bormoqda: Muhammadxoʻja hukmronligining 3 yilida toʻrtta bosqin sodir boʻladi. Ularni katta narxda mag'lub etish mumkin: shaharda eng kuchli ochlik va yuqori xarajat hukmronlik qilmoqda[3] .
1805-yilda Muhammadxoʻja vafotidan keyin Yunusxoʻjaning yana bir oʻgʻli Sultonxoʻja xon boʻldi, uning davrida Qoʻqon bilan qonli kurash davom etdi. 1807-yilda Olimxon qoʻshnisini zabt etish uchun ukasi Umar boshchiligidagi 12 ming kishilik qoʻshin yuboradi. Umar toshkentliklarni magʻlub etib, sarkarda Xonxoʻjani asirga olib, poytaxt atrofini egallaydi. Toshkentning taqdiri muhrlangan[3]. Ayni paytda hokimiyatni oʻz qoʻliga olgan Yunusxoʻjaning boshqa oʻgʻli Hamidxoʻja boshchiligida shaharning qatʼiy mudofaaga tayyorligini kuzatgan Qoʻqon xoni toʻgʻridan-toʻgʻri hujumga oʻtishga jurʼat eta olmadi[3][1] ].[1]. Bosqinchilar, Xamidxoʻjani darhol vassal qaramligini eʼlon qilish sharti bilan taxtga oʻtirishga ruxsat berishdi. (shu bilan birga, Xonxoʻja Qoʻqonda qatl etilgan). Umar Qoʻqonga qaytib keldi. Ammo ustozning Toshkentdagi mavqei zaif bo'lib chiqdi, Qo'qonga qarshi kurash to'liq bostirilmadi. 1808-yilda shahar ikkinchi marta Qoʻqonga boʻysundirildi (Olimxonning oʻzi yangi yurishga boshchilik qildi), talon-toroj va vayronaga uchradi. Oʻsha vaqtdan boshlab u bevosita Qoʻqon xonligi tarkibiga kirdi (Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar qisqa tanaffuslar bilan) va viloyat hokimi – beklarbek tomonidan boshqariladi. 1813-yilda Toshkentga tashrif buyurgan Filipp Nazarov shunday deb yozgan edi: U ilgari mustaqil boʻlib, hukmdorning qarorgohi boʻlib xizmat qilgan boʻlsa, endi bosib olingandan keyin Qoʻqon viloyatiga aylangan. Sobiq egasining qal'asi yer bilan vayron qilingan.
Davlat tuzilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Toshkent davlati boshqa Oʻrta Osiyo davlatlari kabi tipik feodal monarxiya edi: hukmdor hokimiyati qonun bilan cheklanmagan[1] . Toshkent davlati hukmdori koʻpincha xon, oʻzi esa oʻzini eshon deb atagan, dastlab Yunusxoʻja viloyat valiyahti – “viloyat hokimi” deb eʼlon qilingan[1] .
Toshkent davlatining Oʻrta Osiyoning boshqa davlatlaridan farqi xon huzurida maslahatchi organ sifatida feodallar kengashining yoʻqligi edi. Bu vazifani toʻrt daxa[1] vakillari kengashi bajargan. Yunusxoʻjining asosiy harbiy tayanchi uning koʻchmanchilar orasidagi tarafdorlari boʻlsa-da, uning oʻzi davlat ishlarini ular bilan emas, balki shahar posyolkasi vakillari bilan maslahatlashib, hal qilishga majbur boʻlgan. Pospelov va Burnashev yozganidek, "shahar oqsoqollaridan to'rttasi xon kengashini tashkil qildi, ular bilan milliy va harbiy ishlarda maslahatlashdi. Bular shaharning toʻrt qismidagi oqsoqollar boʻlib, aholi tomonidan shahar oʻzini-oʻzi boshqarish organlarining dahi (kvartal) oliy maʼmuriy davlat lavozimiga saylanadi. Shahar aholisining eng gullab-yashnagan va shuning uchun nufuzli qatlamidan boʻlgan holda, ular Yunusxo'jining davlat va harbiy siyosatini shahar aholisining ushbu qatlamining asosiy o'zagini tashkil etgan yirik savdogarlar va hunarmandlar manfaatlaridan kelib chiqqan holda boshqarganlar .
Toshkent davlati davlat yozishmalarida tojik tilini emas, balki oʻzbek tilini qoʻllash bilan tavsiflanadi[1], bu ham sarlavhada ifodalangan edi. Mamlakatdagi ikkinchi shaxs boshchixoʻja (tojik devonbegiga mos keladigan unvonning oʻzbekcha nomi[1]) boʻlib, uning vazifalariga “obodonlashtirish” nazorati, soliq yigʻish kiradi. Xon yoʻqligida davlat ishlari butunlay uning ixtiyoriga oʻtkazildi. Bundan tashqari, ko'chmanchi aholi boshqaruvining maxsus lavozimi - serker[3] mavjud edi.
Sud tizimi murakkab edi. Rasmiy ravishda, Oliy sudning boshlig'i qoziy bo'lib, uning lavozimi ham yuqori hisoblangan, ammo katta jinoyatlar uning vakolatiga kirmagan. Qotillik, oʻgʻirlik va qurol-yarogʻ, porox va qoʻrgʻoshinni ruxsatsiz olib chiqib ketish – oʻlim jazosi tayinlangan jinoyatlar bevosita xon tomonidan koʻrib chiqilar edi. Muhim bo'lmagan ishlar ham Boshchixo'ja tomonidan tartibga solingan va ularga tegishli jazolar tayinlangan. Xon yo'qligida davlat qarorlari butunlay Boshchixo'ja hokimiyatiga o'tdi. Politsiya vazifalarini savdo-sotiqni to'g'ri olib borish, vazn va o'lchovlarni nazorat qilish, turli diniy me'yorlarga (namoz, ro'za va boshqalar) rioya qilish uchun mas'ul boʻlgan raislar tomonidan bajarilgan[3] .
Shahar va qishloqlarda ma'muriy, sud va harbiy hokimiyatga ega boʻlgan hukmdorlar beklar deb atalar edi. Davlat ierarxiyasida eng quyi oʻrinni oqsoqollar, yaʼni oddiy aholi ustidan oqsoqollar egallagan[3] .
Amaldorlar maosh olmaganlar va o'zlarini shaxsiy uy xo'jaliklarida askar - qoraqozonlarni ekspluatatsiya qilish orqali boqishgan. “Qorakazan” – soʻzma-soʻz “qora qozon” soʻzi dastlab bir qozon atrofida toʻplangan, birga xizmat qilayotgan vatandoshlarni anglatgan[6].
Armiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Toshkent davlatining doimiy qoʻshini, qoʻshnilaridan farqli oʻlaroq, mahalliy oʻtroq aholidan emas, balki sarson va asirlar (qozoqlar, qalmoqlar, qoʻqonliklar, buxoroliklar va boshqalar)dan iborat boʻlgan. Oʻrta Osiyo anʼanalariga koʻra, askarlar tinchlik davrida qishloq xoʻjaligi va hunarmandchilik ishlarida foydalanilgan, ammo Toshkentda mulki boʻlmagani uchun ular krepostnoy maqomiga ega boʻlishgan. Qoraqozon deb atalgan askarlar yuqori martabali amaldorlar, jumladan, davlat rahbari orasida taqsimlangan. Bu ish bilan ular o'zlarini va egalarini qo'llab-quvvatladilar[3] .
“Toshkent qissasi”da (Muhammad Solih Qori Toshkandiy asariga kiritilgan) yozilishicha, Qoraqozon otryadlari oʻz feodallari — sarkardaga boʻysunib, uning mulkiga joylashib, qurollanib, undan otlar olganlar. Otryadga yozilgach, Karakazanga o'zini va oilasini boqish uchun egalik berildi. Qoraqozonlar tinchlik davrida dehqonchilik, hunarmandchilik yoki savdo-sotiq bilan shugʻullanib, soliq va yigʻimlardan ozod qilingan, buning oʻrniga oʻz feodalining dalalarida ishlashga majbur boʻlgan[10].
Muhammad Solih Toshkentdiyning koʻrsatmalari va leytenant D. Telyatnikov[9], Qoraqozon qoʻshini Yunusxoʻjaning shaxsiy otryadlari (jamoalari), uning oʻgʻillari va “eng yaxshi amaldorlar”dan iborat edi. Bularga feodal-qabila zodagonlaridan boʻlgan Muhammadxoʻja, Xonxoʻja, Halimxoʻja kabi aftidan oʻtroq aholiga mansub kishilar ham bor edi[10].
D. yozganidek. Telyatnikov, Qoraqozon otryadlari “asosan, qalmoqlar, oʻzbeklar, qoʻqonlar, xoʻjonliklar va buxoroliklar kabi qochoq xalqdan toʻplangan; qoraqonlar orasida tabiiy toshkentlar juda kam»[9]. Bu xabar Muhammad Solih qori Toshkandiyning qoraqonlarni “aubosh”, ya’ni “turli millatlardan boʻlgan toʻpolonchilar”, “sarguzashtchilar”, “magʻlubiyatga uchraganlarni talon-toroj qilish bilan shugʻullanuvchi askarlar” deb atagan ma’lumotlariga mos keladi.
Qoraqonlarning soni 2 mingdan 6 minggacha[6] (Yunusxoji hokimiyatga kelganidan keyin ham 12 yil oʻtgach, D. Telyatnikovning yozishicha, atigi 2 ming kishi[9]) edi. Ularda gugurt qurollari, qilichlar, nayzalar, zirhlar bor edi. Armiyada katta kalibrli qurollar ham bor edi. Xon harbiy harakatlar uchun zarur boʻlgan hamma narsani ta'minladi.
D.Telyatnikovning soʻzlariga koʻra, qoraqozonliklar uchlik qurol bilan qurollangan. Ulardan ba'zilarida "turklar" (qulfsiz gugurt qurollari), boshqalarida kamon va o'qlar, uchinchilarida esa faqat nayza va qilichlar bor edi. Qoraqazon tuzilmalari, shuningdek, Yunusxo'ja tomonidan faol ravishda kengaytirilgan kichik artilleriya parkiga egalik qilishgan (1796-yilda artilleriya sifatida faqat "zanburaklar" ishlatilgan - temir o'qlarni otgan yirik kalibrli qurollar, 1800-yilda - Toshkentda ishlab chiqarilgan misdan yasalgan yirik kalibrli qurollar allaqachon mavjud edi). Armiya mahalliy ishlab chiqarilgan oʻq-dorilar (porox, qoʻrgʻoshin va boshqalar) bilan ham taʼminlangan. d.), Toshkent poroxini esa “Toshkentliklarning oʻzlari va selitra tuproqlari... qoʻrgʻoshin Turkistondan olinadi, u Toshkentning oʻzida eritilgan boʻlsa-da, juda oz”[9]
Bundan tashqari, urush boʻlganda doimiy qo'shin tarkibiga o'troq va ko'chmanchi xalqlardan xalq militsiyasi qo'shilgan.
1800-yillarning boshlariga kelib qoʻshinlar soni koʻpayib, 6 ming kishiga, feodal militsiyasining soni 50-70 ming kishiga yetdi (shundan 30 ming kishi “umumiy” Toshkent militsiyasi edi).
Toshkent-Rossiya munosabatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tashqi siyosatda Yunusxoʻja Sibir orqali aloqa oʻrnatish va rus kon mutaxassislari yordamida konchilikni yoʻlga qoʻyish umidida rus yoʻnalishidan yurdi[3] . U hatto Xitoy hujumiga uchragan taqdirda oʻz yerlarini Rossiya himoyasiga olishni soʻradi (bundan sal oldin Qing imperiyasi bir milliondan ortiq qalmoqlarni oʻziga boʻysundirib, qirib tashladi)[3] .
Toshkent davlatiga birinchi rus missiyasi 1794-yilda Yunusxoʻjining maktubidan soʻng Shtardman tomonidan Omskdan joʻnatilgan. U kon muhandisi G. S. Burnashev va serjant A. S. Beznosikovdan iborat boʻlib, ularga tulalik savdogar Sidnev va toshkentlik savdogar Qorabay qoʻshilgan. Buxorodan oʻtish yoʻlini tanlagan elchilar Toshkent bilan Buxoro oʻrtasidagi munosabatlar keskinlashgani sababli Toshkentga yetib bora olmadilar[3] .
Yangi missiyaga leytenant Telyatnikov va serjant A. S. Beznosikov kirdi. 1796-yilda ruslar Toshkent davlatida sharaf bilan kutib olinib, mahalliy togʻlarni oʻrganishga kirishdilar. Biroq, mis, temir va qo'rg'oshindan boshqa konlar topilmadi va oltin rudasi kukunli gematit bo'lib chiqdi[3] .
Qaytishda Telyatnikov va Beznosikovga Sibir orqali Sankt-Peterburgga borgan elchilar Mullajonahun Magʻzum va Mingboshi Ashur-Ali Bahodur qoʻshildi. Ular Yunusxoʻjiga xat va uning sovgʻalarini (45 dona atlas va 10 juft marten) Pavel I nomiga[3] yetkazdilar. Mullajonoxun esa imperatorga oʻzidan qoplon terilari va qora pat olib keldi. Bunga javoban Yunusxoʻjaga har biri 20 arshindan 2 dona brokar, 12 arshin yashil mato va zanjirli tilla soat; har ikki elchiga - 12 arshin atla va 6 arshin mato, Mag'zum uchun esa - tilla soat va uzuk[3] .
1798-yilda toshkentliklar tashqi ishlar kollegiyasi rahbari A. A. Bezborodkoning xabari bilan eson-omon qaytdi[3] . Xonning yozma va ogʻzaki soʻrovlariga javoban (ogʻzaki soʻrovlarni Mullajonaxun Magʻzum Tashqi ishlar kollegiyasi vakili S. M. Loshkarevga yetkazgan[3]) u yangi togʻ-kon mutaxassislarini haydab chiqarishga rozi boʻlib, Toshkentga toʻsiqsiz savdoni kafolatladi. Savdogarlar va Rossiya imperiyasi Qing tajovuzi paytida Toshkent davlatini himoya qilishiga ishontirdi[3] .
1800-yilda Sibir ma'muriyati T. S. Burnashev va M. Pospelovni Toshkentga yubordi. Tog'-kon muhandislari "zargarlik buyumlari" namunalari bunday emasligini tasdiqladilar va faqat erishish qiyin boʻlgan joylarda misning kichik konlarini topdilar. O'rmonlar, asbob-uskunalar va mutaxassislar etishmasligiga ishora qilib, ular Yunusxo'jaga metallarni eritish mutlaqo mumkin emasligini aytishdi[3] . Ular qaytib kelgach, Rossiya imperiyasi foydali qazilmalarni oʻzlashtirishda Toshkentga yordam berishdan bosh tortdi[3] .
Hukmdorlar ro'yxati
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 1784 - 1801 Yunusxo'ja
- 1801 - 1805-yillar Muhammadxo'ja
- 1805 – 1807-yillar Sultonxoʻja
- 1807—1808-yillar Hamidxoʻja (oʻzini Qoʻqon xonligining vassali deb eʼlon qilgan)
Eslatmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Izohlar
- ↑ В Ташкентском регионе имеется целый ряд каналов, носящих название Карасу. По правобережью Чирчика, где расположен Ташкент, течёт канал Карасу (правобережный)
; Manbalar
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Соколов 1965.
- ↑ Бабаджанов Б. Б., Кокандское ханство: власть, политика, религия. Токио-Ташкент, 2010, с.97
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 3,30 История Ташкента 1988.
- ↑ Ташкент. Энциклопедия / Главный редактор Зиядуллаев С. К. — Ташкент: «Главная редакция УзСЭ», 1983. С. 300.
- ↑ Бабаджанов, Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. Токио-Ташкент, 2010, С.114
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Булатова В. А., Маньковская Л. Ю. Памятники зодчества Ташкента XIV—XIX вв. — Ташкент: Издательство литературы и искусства, 1983. С. 37—38.
- ↑ Ташкент. Энциклопедия / Зиядуллаев С. К. — Ташкент: Главная редакция УзСЭ, 1983. C. 387
- ↑ 8,0 8,1 „Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. — Алматы: «Санат», 1996.“. 2018-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 21-may.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 „Казацкого Атамана Подпорутчика Телятникова Объявление, 1797 год“. 2017-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 16-fevral.
- ↑ 10,0 10,1 „СКАЗАНИЕ О ТАШКЕНТЕ“. 2019-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 16-fevral.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- История Ташкента (с древнейших времён до победы Февральской буржуазно-демократической революции). Ташкент: «Фан» УзССР, 1988 — 85—88, 100—105-bet. ISBN 5-648-00434-6.
- Соколов Ю. А.. Ташкент, ташкентцы и Россия, 10000 экз, Ташкент: Узбекистан, 1965.