Yunusxoʻja

Yunusxo'ja
Muhammad Yunus
Tavalludi	? - Toshkent
Vafoti	1801 y Toshkent
Fuqaroligi	Toshkent hokimligi
Kasbi	Sarkarda, hokim
Faoliyat yillari	1874-1801 y

Yunusxoʻja – (toʻliq ismi Hoji  Muhammad Yunus) (? – 1801) – Shayx Xovandi Toxurning avlodi, mustaqil Toshkent davlati hokimi (1784 – 1801), Shayxontohur, daha hokimi oʻz qoʻmondonligi ostida shaharda hokimiyatni birlashtirishga muvaffaq boʻlgan va Toshkent bekligiga asos solgan.

Biografik tarixi

Yunusxoʻja – Toshkentdagi 4 dahaning biri — Shayxontohur hokimi Ulugʻxoʻjaning oʻgʻli boʻlgan. Ulugʻxoʻja oʻzaro kurashlar davrida toʻrtinchi oʻgʻli Yunusxoʻjani Toshkentdan chiqarib yuborgan. U qozoqlar orasida yashagan. Otasining vafotidan soʻng shaharga yashirincha qaytgan. Shayxontoxurni egallagan Yunusxoʻja raqiblarini birin-ketin magʻlub etib, 4 dahani birlashtirgan. Bu voqea XVIII asrning 80-yillarida yuz berdi. Shu tariqa Toshkentda yagona siyosiy hokimiyat oʻrnatildi.

Yunusxoʻja 1784-yildan boshlab 20 yilga yaqin Toshkent bekligini boshqargan.

Ichki islohotlar

Yunusxoʻja davrida shaharning mudofaa inshootlarini tiklash ishlari olib borildi. Ishlar fuqarolar tomonidan amalga oshirildi. Shahardagi 150 ta mahallaning har biriga devorning bir qismi ajratilgan boʻlib, u oʻz aholisining kuchlari tomonidan qayta tiklanishi kerak edi. Ish harbiy qurilishda tajribali odamlarning nazorati ostida amalga oshirildi. Ushbu ishlar amalga oshirilgandan soʻng, Toshkent shahar devorining balandligi 26 futga etdi va qalinligi 6 fut tagida va ustki chetida 3 futga teng boʻlib, qal’a devoriga koʻproq toʻp qoʻyish imkonini berdi.

Yunusxoʻja oʻz nomidan tangalar zarb qilgan, shuningdek, Rossiyaga diplomatik vakolatxonalar yuborgan va Toshkent bilan Rossiya oʻrtasidagi savdo-sotiqning yaqinlashishiga har tomonlama hissa qoʻshgan.

Yunusxoʻja shahar boshqaruvining yangi modelini shakllantirdi. Shuningdek, uning davrida shahar armiyasi isloh qilindi. U yollanma askarlardan  iborat boʻlib , Yunusxoʻja qurollarini doimo takomillashtirib borishga harakat qilgan. Masalan, 1800 yilga kelib uning qurolli otryadlarida Toshkent ishlab chiqarishidagi misdan yasalgan yirik kalibrli qurollar mavjud edi. Porox, qoʻrgʻoshin ham mahalliy ishlab chiqarilgan.

Harbiy islohotlar

Yunusxoʻja qoʻshini qoraqozonlar deb atalib (bu atamaning kelib chiqishi va maʼnosi haligacha aniqlangani yoʻq.), ular asosan qalmoqlar, qoʻqonlik, xoʻjandlik va buxoroliklardan iborat boʻlib, toshkentliklar kam edi. Qoʻshinning alohida boʻlingan har bir qismida 200 da 1000 tagacha sipoh boʻlgan. Har qaysi qismda turli rangli ipak gazmoldan tikilgan bayroq boʻlib, ularga hokim tomonidan qoʻyilgan xoʻja mutasaddilik qilgan. Hokim bosh qoʻmondon hisoblangan.

Qoraqozonlarning juda oz qismigina piltali miltiq, qolganlari esa oʻq-yoy, nayza, qilich bilan qurollangan. SHuningdek, ularda 5 ta zambarak, 20 ga yaqin choʻyan va temirdan yasalgan, tuyaga ortib yurilib uning ustida turgan xolda otiladigan kichik toʻplar ham boʻlgan. Oʻq tayyorlash uchun zarur boʻlgan qoʻrgʻoshin asosan chetdan, bir qismi esa Qoratogʻdan olingan.

Tarixiy manbalarda

Ayrim tarixiy manbalarda Yunusxoji hukmronlik qilgan davrga salbiy tavsif berilgan. Masalan, „Shahar yoʻriqnomasi“ning 1937 yil nashrida chop etilgan Toshkent tarixiga oid qisqacha tarixiy ocherkda.

18-asr oxirida Toshkent bosqinchilardan qutulib, mustaqil xonlik deb eʼlon qilindi. Oʻsha paytda shahar toʻrt qismdan iborat boʻlgan: Sebzor, Shayxontoxur, Koʻkcha va Beshyogʻoch. Har bir qismda Qozoq xoni tomonidan tayinlangan alohida hukmdorlar boʻlgan. Bu davr tarixda „Chor hokim“ – „toʻrt hukmdor“ davri nomi bilan mashhur. Toʻrt qismning tutashgan joyida bozor joylashgan edi.

Hukmdorlar oʻrtasida doimiy nizolar boʻlib turardi. Jang bozor yaqinida, Jangohda, hozirgi nomidagi istirohat bogʻi oʻrnida joylashgan. Ikromov. („Jangoh“ „jang joyi“ degan maʼnoni anglatadi).

Shayxontoxur qismining hukmdori maʼlum bir Yunusxoʻja edi. U yaxshi hunarmand – temirchi topib, uning yordami bilan „zanburak“ toʻpini yasadi. Bozor kunlarining birida, Jangohda boʻlayotgan odatiy janglarda Yunusxoʻja toʻpdan oʻq uzdi. Qoʻrqib ketgan

yilnomachining aytishicha, „har bir oʻqdan keyin inson tanasining yirtilgan qismlari havoga uchib ketdi. Odamlar sarosima va dahshat ichida turli yoʻnalishlarga qochib ketishdi va hech qachon koʻrilmagan quroldan hayratda qolishdi. Baʼzilari qoʻrquvdan voqea joyida vafot etdi.“ Vahima shu qadar kuchli ediki, qolgan uch hukmdor shoshib Toshkentdan qochib ketishdi. Shunda Yunusxoʻja shahar boʻylab jarchilarni joʻnatib yubordi, ular nogʻora chalingandan keyin: „Kimning zamoni? Kimning davri? Bas, bilingki, Yunusxoʻjaning zamoni keldi!

Yunus shaharni oʻzi boshqara boshladi. Aholiga shafqatsiz, dushman oldida qoʻrqoq va hayotda buzuq – ana shunday xon portreti xalq qoʻshiqlarida saqlanib qolgan.

Ammo Toshkent xoni atigi 20 yilga yaqin turdi. 1810-yilda Qoʻqon hukmdori Olimxon tomonidan uning boshiga urildi.

Harbiy yurishlari

Toshkentni Rossiya shaharlari bilan bogʻlaydigan shimoli-gʻarb tarafdagi shahar, qishloq va Katta Juz elatlarini boʻysundirishga kirishildi. Bir necha yurishlardan keyin 1796 yilga kelib ular Chimkent, Sayram, Oltintepa, Qorabuloq, Sarapan va boshqa oʻnga yaqin qishloqlar, shuningdek, Katta Juz urugʻlaridan Usun, Sanchiqili, Sara, Sergeli va boshqalar boʻysindirildi.

Oradan yana uch-toʻrt yil oʻtib, Yunusxoʻja Katta qozoq Juzi ustiga qilgan yurishlarini tugatdi. Turkiston va uning atrofidan to Chu daryosigacha boʻlgan hudud Toshkent hukumati tasarrufiga oʻtdi.

Qoʻqon xonligining Rossiya bilan aloqa oʻrnatishida Toshkentning gʻov boʻlishi hamda muhim xoʻjalik ahamiyatiga ega boʻlgan Toshkent viloyatini egallash zaruriyati Norboʻtabiy (1774—1799) va soʻngra Olimxon (1799—1809) oldida muhim vazifa boʻlib turar edi. 1799 yili Qoʻqon xonligi ana shu vazifani amalga oshirishga jahd qildi – Xonxoʻja yetakchilagidagi qoʻshin Toshkentga qarshi yurish boshladi. Bundan xabar topgan Yunusxoʻja oʻz qoʻshinlari bilan qoʻqonliklarga qarshi chiqib, Chirchiqdan uzoq boʻlmagan Qorasuv yonida ularga qattiq zarba berdi. Xonxo‘ja boshliq 70 dan ortiq Qoʻqon harbiy boshliqlarini asir olib qatl ettirdi. Gʻalabadan soʻng Toshkent viloyatining maydoni Sirdaryo boʻylaridan to Chu daryosi boʻylarigacha boʻlgan yerlarni qamrab oldi. Oʻsha yillarda Toshkentda boʻlgan geolog olim Pospelovning yozishicha, shahar devorining uzunligi 18 chaqirimga yaqin boʻlgan. Podporuchik D. Telyatnikovning hisobicha, Toshkentda XIX asr boshlarida 7000 xonadon istiqomat qilgan.

Tashqi aloqalar

Toshkent bekligida oʻrnatilgan tinchlik va mustaqillik joylarda, xususan Toshkent shahrida hunarmandchilik, savdo-sotiq ishlarini rivojlantirish imkonini berdi. Shahar hokimi Yunusxoʻja Rossiya bilan turli aloqalarni yoʻlga qoʻyish maqsadida elchilar yubordi, savdo munosabatlarini oʻrnatish, elchilar ayirboshlash, hatto foydali qazilmalarni aniqlash, topish yuzasidan mutaxassislar soʻrab maktub yoʻlladi.

1792 yili Yunusxoʻja tashabbusi bilan olis yoʻlga chogʻlangan savdo karvoni Toshkent viloyati hokimidan Sibir mahalliy hokimiyati nomiga xat olib bordi. Xatda jumladan, shunday soʻzlar bor edi:

• Baʼduhu yaxshi xotirlarga poʻshida boʻlmasunkim tamomi aloshu Ulugʻ Juz va Toshkent viloyati bizga qaradilar. Bir bosh va bir tan boʻlib, doʻstga doʻst, dushmanga dushman boʻlib bir ogʻizdan soʻz chiqarib, bir yoqadan bosh chiqardilar. Emdi shu yaxshi vaqtda xatu muhr qilib Muhammadxoʻja birla Azizxoʻjani karvon boshi qilib topgan savdogarlarimizni qoʻshib yubordik. Xudoi taolo xohlab eson-omon etib bizni eson-omonligimizni aytsalar chin bilib siz ham topgʻon savdogarlarni bizning viloyatga yuboring. Xudoi taolo xohlasa otasi tegsa oʻgʻliga kishi tegmas, oʻgʻli qilsa otasiga tegmaslar. Orada barimtoy baham egandur, Siz ham orada bir-birovga bejo tegmagudek soʻz qilib savdogarlarni diljam qiling.

Umuman, Yunusxoʻja hokimligi davrida Toshkentda faqat shahar xoʻjaligi, ichki va tashqi savdo rivojlanibgina qolmay, Rossiya bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni yanada jonlantirish borasida koʻpgina ishlar qilindi.

Vafoti

Yunusxoʻja 1794-yilda Qoʻqon xonlari qoʻshinlarining Toshkentga qilgan hujumini muvaffaqiyatli qaytarishga muvaffaq boʻlgan boʻlsa-da, 1801-yilda Qoʻqon xonligiga qarshi yurish chogʻida magʻlubiyatga uchradi. Bu safarda u sil kasalligiga chalingan. Shundan keyin uning shaharliklar orasida mashhurligi pasaya boshladi. U bir yildan keyin vafot etdi. Yunusxoʻja Toshkentda Shayxontoxur maqbara majmuasi yonidagi qabristonga dafn etilgan .

Undan keyin uning oʻgʻli Muhammadxoʻja, soʻngra 1807 yilda Toshkentni bosib olgan Qoʻqon xonligi hukmdori Olimxon tomonidan agʻdarilgan Sultonxoʻjaning oʻgʻli hukmronlik qildi.

Ikki oʻrtadagi urush harakatlari uzoq davom etib, 1809 yili Toshkent Olimxon tomonidan boʻysundirilib, Qoʻqon honligiga qoʻshib olinadi.

Toshkentning chorak asrlik (1784—1809) siyosiy mustaqillik davri shu tariqa nihoyalanadi va u to Rossiyaga qoʻshib olingunga qadar Qoʻqon xonligiga qaram boʻldi.

Eslatmalar

1. Toshkent hukmdori 1 Muhammad Yunusning Orenburg gubernatori S. L. Lashkarevga oʻzaro savdoni rivojlantirish va Qing imperiyasining dushmanlik harakatlari sodir boʻlganda yordam berish toʻgʻrisidagi iltimosnomasi
2. ↑ Yunus Xoʻja haqida FromUz.com saytida (Wayback Machine saytida 2015-02-13 sanasida arxivlangan)
3. ↑ Qoraqanlarning otryadlari (shaxsiy otryadlar).

Manbalar

• Toshkent oʻtmishda va hozirda (qisqacha tarixiy ocherk)“ // Shahar qoʻllanma. Toshkent, 1937 yil