Theobald von Bethmann Hollweg

Betman Hollveg
	nemischa: Theobald Theodor Friedrich Alfred von Bethmann Hollweg
Germaniya Imperiyasi kansleri
	Mansab davri; 14-iyul 1909-yil – 13-iyul 1917-yil
Monarx	Wilhelm II
Oʻtmishdoshi	Bernhard von Bülow
Vorisi	Georg Michaelis
Prussiya vazir-prezidenti
	Mansab davri; 14-iyul 1909-yil – 13-iyul 1917-yil
Oʻtmishdoshi	Bernhard von Bülow
Vorisi	Georg Michaelis
Germaniya Imperiyasi Ichki Ishlar vaziri
	Mansab davri; 24-iyun 1907-yil – 10-iyul 1909-yil
Kansler	Bernhard von Bülow
Oʻtmishdoshi	Arthur von Posadowsky-Wehner
Vorisi	Clemens von Delbrück
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	Theobald Theodor Friedrich Alfred von Bethmann Hollweg; 29-noyabr 1856-yil; Hohenfinow, Prussiya Qirolligi
Vafoti	1-yanvar 1921-yil ; (64 yoshda) ; Hohenfinow, Veymar Republikasi
Siyosiy partiyasi	Mustaqil siyosatchi
Imzosi

Teobald Teodor Fridrix Alfred fon Betman Hollveg (1856-yil 29-noyabr — 1921-yil 1-yanvar) — nemis siyosatchisi, 1909—1917-yillarda Germaniya imperiyasining kansleri boʻlgan. U Germaniyaning Birinchi Jahon urushiga kirishini nazorat qildi. Biograf Konrad X. Jarauschning soʻzlariga koʻra, 1914-yil iyul oyida Betmanning ruslarning qudrati tobora oʻsishi va ingliz va fransuz harbiy hamkorligining kuchayib borishidan tashvishga tushgandi. Bunday sharoitda u Rossiya bilan katta urushni xavfi boʻlishi mumkinligini bilgan holda, Serbiyaga qarshi kichik miqyosdagi mahalliy urushlarda Venani qoʻllab-quvvatladi. Uning hisob-kitobi boʻyicha, Fransiya Rossiyani qo‘llab-quvvatlamasdi. Rossiya umumiy safarbarlik toʻgʻrisida qaror qabul qilgach, Germaniya armiyasi undan yomon tayyorlangan Fransiyaga ustidan tezkor gʻalabaga erishish uchun Schlieffen rejasidan foydalanishni talab qildi. Germaniyadan tarqalgan urush Belgiyadan oʻtib, Buyuk Britaniyani ham qamrab oldi. Shunday qilib, Betman Fransiya va Buyuk Britaniyani Birinchi Jahon urushiga aylanib ketgangan mojaroga tortib ketdi^[1].

Shajarasi

Betman Xollveg Brandenburgning Xohenfinov shahrida Prussiyalik mulozim Feliks fon Betman Xollvegning o‘g‘li edi. Uning bobosi taniqli huquqshunos olim, Berlindagi Frederik Uilyam universiteti prezidenti va Prussiya madaniyat vaziri boʻlgan Avgust fon Betman-Xollveg edi. Uning katta bobosi Iogann Yakob Xollveg boʻlib, u 1748-yilda Frankfurt-Mayn shahrida asos solingan Bathmann bankiga egalik qiluvchi badavlat oila boshligʻi boʻlmish Bethmannning qiziga uylangan.

Uning onasi Isabella de Rugemont fransuz millatli shveytsariyalik edi. Uning buvisi Prussiya zodagonlari Gebese oilasidan boʻlgan Avgust Vilgelmin Gebser edi. U Faylasuf Jan Gebserning va kino prodyuseri Pol Gebser Beahan amakivachchasi edi.

Yoshligi

U Shulpforta maktab-internatida, Strasburg, Leyptsig va Berlin universitetlarida tahsil olgan. 1882-yilda Prussiya maʼmuriy xizmatiga ishga kirgan Betmann Xollveg 1899-yilda Brandenburg viloyati prezidenti lavozimiga koʻtarildi. Prussiya bosh vaziri Ernst fon Pfuelning jiyani Marta fon Pfuelga uylandi. 1905-yildan 1907-yilgacha Betman Xollveg Prussiya Ichki ishlar vaziri, soʻngra 1907-yildan 1909-yilgacha Imperatorning Ichki ishlar boʻyicha Davlat kotibi boʻlib ishlagan. 1909-yilda kansler Bernxard fon Byulov isteʼfoga chiqqanidan keyin uning oʻrniga Betman Xollveg tayinlandi^[2].

Kanslerlik

Ilk muddat

Tashqi siyosatda u Buyuk Britaniya va Irlandiya Birlashgan Qirolligi bilan taranglikni kamaytirish siyosatini olib bordi va ikki mamlakatning halokatli dengiz qurollanish poygasini toʻxtatib qoʻyadigan va Germaniyaga Fransiya bilan kurashish uchun erkin harakat qilish imkonini beradigan kelishuvga erishishga umid qildi. Uning ushbu siyosati Germaniya dengiz vaziri Alfred fon Tirpitzning qarshiligi tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

1911-yildagi Ikkinchi Marokash inqirozi tufayli keskinlikning kuchayishiga qaramay, Betmann Xollveg 1912-1913-yillardagi Bolqon urushlari davridagi keskinlikni yumshatish uchun Britaniya tashqi ishlar vaziri ser Edvard Grey bilan hamkorlik qilib, Britaniya bilan munosabatlarni maʼlum darajada yaxshiladi. U Schlieffen rejasini 1912-yil dekabrgacha, yaʼni ikkinchi Haldane missiyasini olguniga qadar bilmadi^[3]. U Portugaliya mustamlakalarining boʻlib olinishi va rejalashtirilgan Berlin-Bagʻdod temir yoʻli toʻgʻrisida muzokaralar olib bordi, ushbu temir yoʻl qisman Bolqon davlatlarining Germaniya-Usmonlilar ittifoqini qoʻllab-quvvatlashni taʼminlashga qaratilgan edi.

1914-yil 5-iyulda Avstriya-Vengriya tashqi ishlar vaziri Leopold Berchtoldning doʻstlik haqidagi iltimosiga javoban Xoyos missiyasi Berlinga kelishi ortidan inqiroz avjiga chiqdi. , Britaniya Bethmann Hollwegni Yevropa katta davlatlari oʻrtasidagi diplomatik muzokaralarga aralashmasligiga ishontirdi. Biroq, bu taxminga ishonib qolish Avstriyani Serbiyadan imtiyozlar talab qilishga undadi. Uning asosiy tashvishi Raymond Puankarening oʻzi Sankt-Peterburgga maxfiy missiya tayyorlayotgan bir paytda elchilari tomonidan etkazilgan Rossiya chegarasidagi manevrlar edi. U graf Sergey Sazonovga shunday deb yozgan edi: „Rossiyaning safarbarlik choralari bizni ham safarbarlik choralari koʻrishga majbur qiladi va bu holda Evropada urushining oldini olish qiyin boʻladi“^[4].

Urush vaziri Erix fon Falkenhayn 29-iyulda urushga safarbarlik eʼlon qilmoqchi boʻlganida, Bethmann hali ham bunga qarshi edi, lekin Reyxstagni bu masalani muhokama qilishiga yoʻl qoʻymaslik uchun u oʻz vetosidan foydalandi. Pourtalesning 31-iyuldagi telegrammasi Zustand drohender Kriegsgefahrni eʼlon qilgan yosh Helmut fon Moltkening eshitishni xohlagan narsasi edi.

Ichki siyosatda Bethmann Hollwegning ishlari yurishmadi va uning soʻl sotsialistlar va liberallar va oʻng millatchilar bilan murosaga kelishi Germaniya siyosiy tuzumining aksariyat qismini begonalashtirdi.

Birinchi jahon urushi

1914-yil 28-iyunda Sarayevoda ertsgertsog Frants Ferdinand oʻldirilganidan soʻng, Betmann Xollveg va uning tashqi ishlar vaziri Gotlib fon Yagov Germaniya Avstriya-Vengriyani Serbiya Qirolligiga qarshi harakatlarini soʻzsiz qoʻllab-quvvatlashida muhim rol oʻynadilar. Britaniya tashqi ishlar vaziri Grey Avstriya-Vengriya va Serbiya oʻrtasida vositachilik qilishni taklif qilar ekan, Betmann Xollveg Avstriya-Vengriyaning Serbiyaga hujum qilishini xohladi va shuning uchun ham u inglizlar yuborgan xabar matnini buzib, xatning oxirgi qatorini oʻchirib tashladi:

Qolaversa, bu yerda butun dunyo ishonch hosil qiladi va men hamkasblarimdan , vaziyatning kaliti Berlinda ekanligini eshitmoqdaman, agar Berlin tinchlikni jiddiy tarzda istasa, u Venaning o‘ylamasdan siyosat olib borishiga to‘sqinlik qiladi.^[5]

Serbiyaga Avstriya-Vengriya ultimatumi eʼlon qilinganda Kayzer Shimoliy dengiz boʻylab qilayotgan sayohatini tugatadi va tezda Berlinga qaytadi.

Vilgelm 26-iyul kuni kechqurun Potsdam stantsiyasiga kelganida, uni rangi oqargan, hayajonlangan va biroz qoʻrqib ketgan kansler kutib oldi. Bethmann Hollwegning qoʻrquvi yaqinlashib kelayotgan urush xavfidan emas, balki uning hiylasi koʻlami oshkor boʻlganida Kayzerning gʻazabidan qoʻrqishidan kelib chiqqan edi. Kayzerning unga aytgan birinchi soʻzlari juda qattiq edi:

Bularning barchasi qanday sodir boʻldi?

Kansler tushuntirishga urinish o‘rniga uzr so‘rab isteʼfoga chiqdi. Vilgelm buni qabul qilishdan bosh tortdi va jahl bilan gʻoʻldiradi:

Oʻzing pishirgan oshni, endi oʻunizing yeysan!^[6]

Urush muqarrar ekanligiga qaramay, Betman Xollvegg podshoh Nikolay II Imperator Rossiya armiyasida safarbarlik eʼlon qilgunga qadar nemis imperatorlik armiyasida safarbarlik eʼlon qilishdan qochdi. Bu Germaniya hukumatiga oʻzini Rossiya tajovuzining qurboni boʻlgan deb daʼvo qilish imkonini berardi va urushning koʻp qismi davomida Germaniyaning shohga qarshi sotsial-demokratik partiyasi tomonidan qoʻllab-quvvatlandi^[7].

Fransiyaga bostirib kirishi paytida Germaniyaning Belgiyaning betarafligini buzishi oqibatida Britaniya urushga qoʻshiladi. Urushdan oldingi tashqi siyosatining asosiy qismi Buyuk Britaniya bilan yaxshi munosabatlar oʻrnatish istagida boʻlgan Bethmann Hollweg bundan xafa boʻladi. Xabar qilinishicha, u Buyuk Britaniya elchisi Edvard Goschendan Buyuk Britaniyaning 1839-yilda imzolangan London shartnomasi Belgiyaning betarafligini kafolatlovchi „bir parcha qog‘oz“ («ein Fetzen Papier») qanday qilib Britaniyani urushga kirishishi mumkinligini haqida so‘ragan edi.

Betman Xollveg Britaniya urushga kirishi mumkinligini taxmin qilib, baʼzi rejalar tuzgan va Britaniya imperiyasining mustamlakalarini beqarorlashtirish, xususan, hind-german fitnasini rejalashtirishda yaqindan ishtirok etgan edi.

Uzun boʻyli, ozgʻin, qoramagʻiz, sochlari yaxshi turmaklangan aristokratik figura boʻlgan Betman Xollveg urush eʼlon qilinishini maʼqullanishiga erisha oldi. Uning fuqarolik hamkasblari undan urushga keskin norozilik bildirishni soʻrashdi, lekin u koʻpincha Germaniya siyosati yoʻnalishida tobora muhim rol oʻynay boshlagan harbiy rahbarlar tomonidan chetlab oʻtildi^[8]. Biroq, tarixchi Fritz Fisherning 1960-yillarda yozgan soʻzlariga koʻra, Betman Xollveg oʻng millatchilariga ilgari oʻylanganidan koʻra koʻproq yon bosardi. U Polsha chegarasidagi polyaklarni etnik tozalashni, shuningdek, nemis aholisini joylashishi orqali Polsha hududlarini nemislashtirishni qoʻllab-quvvatladi^[9].

Bethmann Erix fon Falkenhaynga qarshi edi, lekin Erich Ludendorffni shtab boshligʻi boʻlishini xohlardi^[10].

Bethmann «sentabr dasturi»ni taqdim etdi, bu Germaniya urushda gʻalaba qozongan taqdirda elita gʻoyalarini jamlanmasi edi. Bethmann Hollweg, butun ishonchi va kuchini yoʻqotib, Falkenhaynning boshi ustida Pol fon Hindenburg va Erich Ludendorff (mos ravishda Oberste Heeresleitungdagi Sharqiy frontning bosh qoʻmondoni va shtab boshligʻi) bilan Sharqiy hujum uchun til biriktirdi. Keyin ular 1916-yil avgustda Falkenxaynning oʻrniga Hindenburgni Bosh shtab boshligʻi, Ludendorff esa birinchi kvartalmeyster (Hindenburg oʻrinbosari) etib tayinlanishiga erishdilar. Shundan soʻng, Bethmann Hollwegning 1916-yil oxirida AQSh prezidenti Vudro Vilsonning vositachiligiga qilgan umidlari puchga chiqdi. Hindenburg va Ludendorff 1917-yil mart oyida Bethmann Hollweg cheklanmagan suv osti urushini olib borishga qaratilgan Henning von Holtzendorffning memorandumini qabul qilishga majbur qilishdi. Qoʻshma Shtatlar 1917-yil aprel oyida urushga qoʻshildi.

Yiqilish

Bethmann Hollweg 1917-yil iyulgacha oʻz lavozimida qoldi, ammo urush paytida Pol fon Hindenburg va Erix Ludendorff boshchiligidagi Oberste Heeresleitungga nisbatan oʻzining siyosiy taʼsirini yoʻqotdi. Sentabr dasturida ishtirok etganiga qaramay, u mojaroga barham berish uchun muzokaralar orqali tinchlikka erishish tarafdori boʻldi. Bu pozitsiya Reyxstagda mashhur boʻlmadi. Reyxstag tarkibiga koʻplab pan-german millatchilari va anneksiya qilishni talab qilgan Alfred fon Tirpitz boshchiligida tuzilgan Germaniya Vatan partiyasini kirgan edi. Biroq, Bethmann Hollweg, agar ittifoqchi davlatlar Germaniyaning tinchlik taklifini qabul qilsalar, sotsial-demokratlarning qoʻllab-quvvatlashiga erishishlari va urushni adolatli shartlarda tugatish uchun Qoʻshma Shtatlarni vositachi qilishlariga ishondi^[11].

1916-yil dekabr oyida, Vudro Vilson 1916-yilgi Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi prezidentlik saylovlarida qayta saylanganidan koʻp oʻtmay va Asquith oʻrniga Devid Lloyd Jorj Buyuk Britaniya Bosh vaziri lavozimiga kelganidan koʻp oʻtmay, Betmann Xollveg Markaziy kuchlar muzokaralar orqali tinchlik oʻrnatishni qabul qilishini eʼlon qildi. Ittifoqdosh hukumatlar bu taklifni rad etishdi, ammo Qoʻshma Shtatlar mojaroda vositachilik qilishdan manfaatdor edi va Britaniya hukumatiga vositachilikni qabul qilish uchun bosim oʻtkazdi. Keyin 1917-yil yanvar oyida Ludendorff Betmann Xollvegga bosim oʻtkazib, Katolik Markazi partiyasining rezolyutsiyasini qabul qildirdi. Bu Germaniya Imperator dengiz flotiga cheksiz suv osti urushini davom ettirishga ruxsat berib, Qoʻshma Shtatlar bilan munosabatlarni buzilishiga olib keldi. Amerika kemalariga suv osti hujumlarining qayta boshlanishi va Zimmermann Telegramning ommaga sizib chiqishi oqibatida Amerika 1917-yil mart oyida Birinchi Jahon urushiga qoʻshildi^[11].

Fevral inqilobi Rossiyada podshoh Nikolay II ning taxtdan voz kechishga majbur qilganidan soʻng, Betman Xollveg Germaniyada ham xuddi shunday antimonarxistik inqilob boʻlishidan xavotirlana boshladi. U Kayzer Vilgelm II ni Pasxadagi murojaatiga siyosiy islohotlar haqidagi vaʼdalarni berish kerakligiga ishontirdi. Bu sotsial-demokratik, katolik markaz va progressiv partiyalarda katta qiziqish uygʻotdi. Reyxstag Mattias Erzbergerning Reyxstag tinchlik rezolyutsiyasini qabul qilib, urushni toʻxtatish va siyosiy islohotlarni oʻtkazishni talab qildi. Ludendorff Kayzerni Betman Xollveg nemis monarxiyasiga xavf solayotganiga ishontirdi va uni isteʼfoga chiqishga majbur qildi. Uning oʻrnini nisbatan nomaʼlum shaxs boʻlgan Georg Michaelis egalladi, u yakuniy Tinchlik rezolyutsiyasini qabul qilishni susaytirdi^[11].

Volfgang J. Mommsenga koʻra, Bethmann Hollweg jamoatchilik bilan aloqalar ustidan yaxshi nazorat oʻrnatolmagani uchun oʻz pozitsiyasini zaiflashtirgan. Oʻta kuchli salbiy fitnalardan qochish uchun u oʻz diplomatiyasining koʻp qismini yashirincha olib bordi va shu bilan uni kuchli qoʻllab-quvvatlay olmadi. 1914-yilda u jamoatchilik qoʻllab-quvvatloviga erishish uchun, jahon urushi boshlanishiga ham tayyor edi^[12].

Vazirlar mahkamasi

Vazirlar Mahkamasi (1909—1917)
Idora	Ism	Mansabda	Partiya
kansler	Teobald fon Betman Xollveg	1909-yil 14-iyul — 1917-yil 13-iyul	Yoʻq
Germaniya vitse-kansleri Ichki ishlar kotibi	Klemens fon Delbryuk	1909-yil 14-iyul — 1916-yil 22-may	Yoʻq
Germaniya vitse-kansleri Ichki ishlar kotibi	Karl Xelferich	1916-yil 22-may — 1917-yil 23-oktyabr	Yoʻq
Tashqi ishlar kotibi	Vilgelm fon Schoen	1907-yil 7-oktyabr — 1910-yil 28-iyun	Yoʻq
	Alfred fon Kiderlen-Vexter	1910-yil 28-iyun — 1912-yil 30-dekabr	Yoʻq
	Gottlib fon Jagow	1912-yil 30-dekabr — 1916-yil 22-noyabr	Yoʻq
	Artur Zimmermann	1916-yil 22-noyabr — 1917-yil 6-avgust	Yoʻq
Adliya kotibi	Rudolf Arnold Niberding	1893-yil 10-iyul — 1909-yil 25-oktyabr	Yoʻq
Adliya kotibi	Hermann Lisko	1909-yil 25-oktyabr — 1917-yil 5-avgust	Yoʻq
Gʻaznachilik kotibi	Adolf Vermut	1909-yil 14-iyul — 1912-yil 16-mart	Yoʻq
	Hermann Kuhn	1912-yil 16-mart — 1915-yil 31-yanvar	Yoʻq
	Karl Xelferich	1915-yil 31-yanvar — 1916-yil 22-may	Yoʻq
	Zigfrid fon Rodern	1916-yil 22-may — 1918-yil 13-noyabr	Yoʻq
Pochta boʻyicha kotib	Reinhold Kraetke	1901-yil 6-may — 1917-yil 5-avgust	Yoʻq
Dengiz floti boʻyicha kotib	Alfred fon Tirpitz	1897-yil 18-iyun — 1916-yil 15-mart	Yoʻq
Dengiz floti boʻyicha kotib	Eduard fon Kapelle	1916-yil 15-mart — 1918-yil 5-oktyabr	Yoʻq
Koloniyalar boʻyicha kotib	Bernxard Dernburg	1907-yil 17-may — 1910-yil 9-iyun	Yoʻq
	Fridrix fon Lindequist	1910-yil 10-iyun — 1911-yil 3-noyabr	Yoʻq
	Vilgelm Solf	1911-yil 20-noyabr — 1918-yil 13-dekabr	Yoʻq
Oziq-ovqat boʻyicha kotib	Adolf Tortilovich fon Batokki-Fribe	1916-yil 26-may — 1917-yil 6-avgust	Yoʻq

Germaniya inqilobi

1918-yil davomida Germaniyaning urushni qoʻllab-quvvatlashi ish tashlashlar va siyosiy tashviqotlarning kuchayishiga olib bordi. Oktabr oyida Germaniya Imperatorlik dengiz flotidagi dengizchilar Britaniya dengiz floti bilan yakuniy toʻqnashuv uchun suzib ketish buyrugʻi oritdan qoʻzgʻolon koʻtarishdi. Kil qoʻzgʻoloni urushni tugatishga sabab boʻlgan noyabr inqilobini keltirib chiqardi. Betman Xollveg Reyxstagni tinchlik muzokaralarini olib borishga koʻndirishga harakat qildi.

Keyingi hayoti

Berlindagi siyosatning intellektual tarafdorlari boʻlgan kansler oʻrinbosari Arnold Wahnschaffe (1865-1941) va Artur Zimmermann uning eng yaqin va qobiliyatli hamkasblari edi. Bethmann Hollweg Gʻarbiy frontda Flamenpolitikni ishlab chiqish uchun bevosita mas’ul edi.

Betmann Xollveg 1919-yil iyun oyida Ittifoqdosh kuchlardan Kayzerning oʻrniga uni sudga berishni rasman soʻradi^[13]. Oliy harbiy kengash uning iltimosini eʼtiborsiz qoldirishga qaror qildi. U koʻpincha ittifoqchilar tomonidan urushning kelib chiqishi bilan bogʻliq siyosiy jinoyatlar uchun sudlanishi mumkin boʻlganlar qatorida tilga olingan.

Sobiq kansler umrining qolgan qisqa vaqtini pensiyada o‘tkazdi va o‘z xotiralari haqida yozdi. 1920-yil Rojdestvodan biroz vaqt oʻtgach, u shamollab kasallik, oʻtkir pnevmoniyaga aylandi. U 1921-yil 1-yanvarda vafot etdi. Xotini 1914-yilda vafot etgan, to‘ng‘ich o‘g‘li esa urushda halok boʻlgan edi. Betman Xollveg Xohenfinovda dafn etilgan.

Uning qizi Zex Burkeskroda Myunxendagi Rossiya delegatsiyasi kotibining rafiqasi edi^[14].

Mukofotlar

Harbiy unvonlar

Prussiya armiyasining general-mayori

Yana qarang

Birinchi jahon urushining sabablari
Germaniyaning Birinchi jahon urushiga kirishi
Birinchi jahon urushi davrida Germaniya tarixi

Manbalar

↑ Konrad H. Jarausch, „The Illusion of Limited War: Chancellor Bethmann Hollwegʻs Calculated Risk, July 1914.“ Central European History 2.1 (1969): 48-76.
↑ Scrap of Paper Chancellor of Germany Dies, The Globe. Toronto, 3 January 1921. accessed on 8 October 2006.
↑ Keegan, p. 31; Tuchman, p. 59
↑ Quoted in Keegan, p. 70
↑ Fischer, 1967, p. 71
↑ Butler, David Allen. The Burden of Guilt: How Germany Shattered the Last Days of Peace, Summer 1914. Casemate Publishers, 2010 — 103-bet. ISBN 9781935149576. Qaraldi: 2012-yil 30-iyul.
↑ Robson, Stuart. The First World War, 1 (en), Harrow, England: Pearson Longman, 2007 — 25-bet. ISBN 978-1-4058-2471-2.
↑ Tuchman (1970), p. 84
↑ Isabel V. Hull. Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany. Cornell University Press, 2005 — 233-bet. ISBN 0801442583. Qaraldi: 2009-yil 7-iyul.
↑ Foley, Robert T.. German Strategy and the Path to Verdun: Erich Von Falkenhayn and the Development of Attrition, 1870-1916 (en). Cambridge University Press, 6 January 2005 — 115-bet. ISBN 978-0-521-84193-1.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 Robson (2007)
↑ Wolfgang J. Mommsen, „Public opinion and foreign policy in Wilhelmian Germany, 1897-1914.“ Central European History 24.4 (1991): 381-401.
↑ Gary Jonathan Bass Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals, Princeton University Press (2002) p. 77
↑ Jarausch, Konrad. Von Bethmann-Hollweg and the Hubris of Imperial Germany. Yale University Press, 1973.

Havolalar

Katharine Anne Lerman: „Bethmann Hollweg, Theobald von“, in: 1914-1918-onlayn. Birinchi jahon urushi xalqaro entsiklopediyasi .
Internet arxivida jahon urushi haqidagi mulohazalar
20 Newspaper clippings about Theobald von Bethmann Hollweg

[1] Konrad H. Jarausch, „The Illusion of Limited War: Chancellor Bethmann Hollwegʻs Calculated Risk, July 1914.“ Central European History 2.1 (1969): 48-76.

[Globe-2] Scrap of Paper Chancellor of Germany Dies, The Globe. Toronto, 3 January 1921. accessed on 8 October 2006.

[3] Keegan, p. 31; Tuchman, p. 59

[4] Quoted in Keegan, p. 70

[5] Fischer, 1967, p. 71

[6] Butler, David Allen. The Burden of Guilt: How Germany Shattered the Last Days of Peace, Summer 1914. Casemate Publishers, 2010 — 103-bet. ISBN 9781935149576. Qaraldi: 2012-yil 30-iyul.

[7] Robson, Stuart. The First World War, 1 (en), Harrow, England: Pearson Longman, 2007 — 25-bet. ISBN 978-1-4058-2471-2.

[8] Tuchman (1970), p. 84

[9] Isabel V. Hull. Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany. Cornell University Press, 2005 — 233-bet. ISBN 0801442583. Qaraldi: 2009-yil 7-iyul.

[10] Foley, Robert T.. German Strategy and the Path to Verdun: Erich Von Falkenhayn and the Development of Attrition, 1870-1916 (en). Cambridge University Press, 6 January 2005 — 115-bet. ISBN 978-0-521-84193-1.

[:0-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 Robson (2007)

[12] Wolfgang J. Mommsen, „Public opinion and foreign policy in Wilhelmian Germany, 1897-1914.“ Central European History 24.4 (1991): 381-401.

[13] Gary Jonathan Bass Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals, Princeton University Press (2002) p. 77

[14] Jarausch, Konrad. Von Bethmann-Hollweg and the Hubris of Imperial Germany. Yale University Press, 1973.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

k m t Olmoniya Kanslerlari
Shimoliy Germaniya Konfederatsiyasi Bundeskanzler (1867–1871)	Otto fon Bismark
Germaniya imperiyasi Reyxkansler (1871–1918)	Otto fon Bismark Leo von Caprivi Chlodwig Bernhard von Bülow Theobald von Bethmann Hollweg Georg Michaelis Georg von Hertling Maximilian Friedrich Ebert
Veymar Respublikasi Reyxskansler (1919–1933)	Philipp Scheidemann Gustav Bauer Hermann Müller Konstantin Fehrenbach Joseph Wirth Wilhelm Cuno Gustav Stresemann Wilhelm Marx Hans Luther Wilhelm Marx Hermann Müller Heinrich Brüning Franz von Papen Kurt von Schleicher
Fashistlar Olmoniyasi Reyxskansler (1933–1945)	Adolf Hitler Joseph Goebbels Count Schwerin von Krosigk
Olmoniya Bundeskanzler (1949–)	Konrad Adenauer Ludwig Erhard Kurt Georg Kiesinger Willy Brandt Helmut Schmidt Helmut Kohl Gerhard Schröder Angela Merkel Olaf Scholz