Sayohat qiluvchi albatros
| Sayohat qiluvchi albatros | |
|---|---|
 | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Eukariotlar |
| Tip: | Xordalilar |
| Sinf: | Qushlar |
| Oila: | Albatrossimonlar |
| Urugʻ: | Albatroslar |
| Turlari: | Sayohatchi albatros |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Diomedea exulans Linnaeus, 1758 | |
| Areal | |
 | |
Sayohat qiluvchi albatros[1], qorli albatros, oq qanotli albatros yoki gooni[2] (lotincha: Diomedea exulans ) — albatrossimonlar oilasiga mansub yirik dengiz qushlarining bir turi (Diomedeidae). Sayohat qiluvchi albatroslar uzunligi 117 sm ga yetadi va pushti pelikandan keyin qanot uzunligi — 325 sm boʻyicha ikkinchi oʻrinda turadi. Galapagos albatroslarini (Diomedea irrorata) ham sayohat qiluvchi deb atashadi.
Ularda patlar butunlay oq rangga ega boʻlib, katta yoshlilarda qanotlarning orqa tomonidagi ingichka qora chegaralar bundan mustasno. Bu qushlarning kuchli tumshugʻi bor, panjalari esa och pushti rangga ega. Koʻzlar odatda toʻq jigarrang. Voyaga yetmagan qushlar tashqi koʻrinishida kattalarnikidan sezilarli darajada farq qiladi. Ularning jigarrang patlari bor, u vaqt oʻtishi bilan soʻnib, oq rangga aylanadi. Jigarrang rangning oxirgi qoldiqlari, qoida tariqasida, koʻkrak qafasidagi chiziq shaklida qoladi.
Sayohat qiluvchi albatroslar Janubiy Jorjiya, Krozet orollari, Kergelen, Antipod orollari va Makkuori orollaridagi subantarktika orollarida uya quradilar.
Sayohat qiluvchi albatros (Diomedea exulans) IUCN Qizil roʻyxatida zaiflar roʻyxatiga kiritilgan.
Tashqi koʻrinish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sayohat qiluvchi albatros eng katta uchuvchi qushlardan biridir, uning tanasi uzunligi 120 sm ga yetadi, kattalar urgʻochisining vazni 7-9 kg, erkagi 11 kg gacha. Sayohat qiluvchi albatros zamonaviy qushlar orasida eng katta qanotiga ega - 325 sm gacha. Ushbu rekord 1965-yilda Avstraliya qirgʻoqlarida tutilgan keksa erkak qushga tegishli boʻlib, uning qanotlari 3 metr 63 santimetrni tashkil etgan. Bu qushning qanotlari uzun va tor.
Ularda tuklari va patlari butunlay oq rangda boʻladi, katta yoshlilarda qanotlarning orqa tomonidagi ingichka qora chegaralar bundan mustasno. Sayohat qiluvchi albatrosning kuchli tumshug'i bor, panjalari och pushti rangga ega, uning koʻzlari odatda toʻq jigarrang. Voyaga yetmaganlar jigarrang patlari bilan kattalarnikidan sezilarli darajada farq qiladi.
Parvoz
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ular parvoz qilish uchun toʻlqinlar oqimidan foydalanadi. Tinch kunlarda yoki past havo haroratida qush baland uchmaydi. Dengiz toʻlqinlari va atmosferaning oʻzaro ta'siridan kelib chiqadigan kuchli havo oqimlarini albatroslar koʻtarilish uchun ishlatishadi, shuning uchun ular siklonlar chegarasida qoladilar va sokin ob-havodan qochishni afzal koʻradilar. Tinch kunlarda yoki past havo haroratida qushlar baland koʻtarilmaydi, lekin odatda u 15 metrdan yuqori boʻlmagan balandlikda uchadi. Bir kunda albatros 1000 km gacha ucha oladi, shamolga qarshi ham ucha oladi.
Hayot tarzi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Albatros yolgʻiz qush, lekin koloniyalarda koʻpayadi. Oʻrtacha umr koʻrish 10-30 yilni tashkil etadi, ammo ba'zi hollarda u 50 yilga etishi mumkin.
Oziqlanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Albatroslar koʻpincha kechalari oziqlanadi. Uning ratsionida baliq, boshoyoqli mollyuskalar va qisqichbaqasimonlar, shuningdek, baliq va dengiz mahsulotlarini qayta ishlash uchun trouler va suzuvchi bazalar va kemalar qoldirgan chiqindilar mavjud. Albatroslar qirgʻoqdan minglab kilometr uzoqlikdagi kemalarga hamroh boʻlishi mumkin.
Uya qurish va koʻpayish
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sayohat qiluvchi albatroslar koʻpincha butun umrlik juft boʻladi. Toʻgʻri va mos sherik topish 15 yilgacha davom etishi mumkin. Sayohat qiluvchi albatroslar Janubiy Jorjiya va Tristandakunya orollaridan Hind okeani va Yangi Zelandiyaning subantarktika kamariga qadar butun Janubiy okean boʻylab koloniyalarda uya quradilar. Bu qushlarning uyalari yon bagʻirlarda, qoyalarda yoki kimsasiz orollar qirgʻoqlarida, yaxshi uchib ketgan joylarda joylashgan, chunki bu qushlar parvozni boshlash yoki shamolni ushlash uchun yerdan uchib, toshlardan sakrab tusha olmaydi. Xuddi shu sabablarga koʻra, albatroslar hech qachon kemalarga chiqmaydi. Koʻpayish davrida erkaklar va urgʻochilar murakkab va uzun juftlik raqslarini ijro etadilar, ular egilib, tumshugʻini bir-biriga ishqalaydilar. Qanotlarini keng yoygan holda, ular bir-biriga qarab yurishadi va tumshugʻlarini osmonga koʻtarib, baland ovozda sayrash bilan yakunlanadi.
Erkak va urgʻochi albatroslar oʻtlar, gullar va shoxlardan birgalikda uy qurishadi yoki eski uyalardan foydalanadilar. Uya juda katta, kengligi taxminan 1 metr va chuqurligi 30 sm. Urgʻochisi taxminan 500 g ogʻirlikdagi bitta tuxum qoʻyadi. Afsuski, odamlar hali ham koʻpincha uyalarni buzadi va albatros tuxumlarini yigʻadi. Sayohatchi albatros oʻzining bitta tuxumini dunyodagi har qanday qushlar orasida eng uzoq vaqt inkubatsiya qiladi, ya'ni 75 kundan 85 kungacha. Bunday holda, erkak va ayol har 2-3 haftada oʻrin almashishadi. Fransuz olimlari bunday almashishda sheriklardan biri 35 kun davomida oziq-ovqat izlab ketganini qayd etdi. Bu vaqt ichida u Antarktidaga va orqaga uchib, 24000 km dan ortiq masofani bosib oʻtdi. Inkubatsiya davrida bu qushlar oʻz vaznining oʻrtacha 17% ni yoʻqotadilar. Albatros joʻjalari juda sekin rivojlanadi. Dastlabki 20 kun davomida ota-onalar joʻjalarni har kuni, keyinroq katta tanaffuslar bilan boqadilar. Oziqlantirishlar orasida joʻjalar yolgʻiz qoladilar, shuning uchun ular chayqalar kabi yirtqichlar uchun oson oʻljaga aylanadi. Joʻja 8-9 oy, ya'ni uchishni oʻrganmaguncha, uyada boʻladi. Ota-onalar unga kamida 275 kun gʻamxoʻrlik qilishadi.
Inkubatsiya va oziqlantirish sayohat qiluvchi albatrosdan shunchalik koʻp vaqt talab etadiki, shuning uchun bu qushlar har ikki yilda bir marta uya quradilar va koʻpayadilar. Shuning uchun, umr koʻrish davomiyligi 40-50 yil boʻlishiga qaramay, har bir albatros juda kam joʻjalarni boqadi. Qushlar 7-8 yil oldin (va odatda keyinroq) uyalar qurishni boshlaydilar. Albatrosning umr koʻrish davomiyligi juda katta, u oz nasl qoldiradi. Kamdan kam hollarda u 7-8 yoshdan oldin uya qurishni boshlaydi. Koʻpincha sherik topish uchun 15 yil kerak boʻladi. Albatros, sheriklardan biri vafot etgunga qadar, hayot uchun juftlik hosil qiladi. Agar uzoq vaqt davomida shuftlikning joʻjalari boʻlmasa, juftliklar boshqa juftlikni qidirish uchun tarqalib ketishadi.
Turlarni himoya qilish
[tahrir | manbasini tahrirlash]IUCN sayohat qiluvchi albatrosni zaif turlar sifatida koʻrsatadi[3]. Voyaga yetganlar oʻlimi 2003-yilga kelib yiliga 5% dan 7,8% gacha[4] koʻpaygan. Uning yashash maydoni 64 700 000 km2 ega, naslchilik maydoni esa atigi 1900 km2 ni tashkil qiladi.
2007-yilda Janubiy Jorjiya orolida 1553 juft, Shahzoda Eduard orolida 1850 juft, Marion orolida 1600 juft, Krozet orollarida 2000 juft, Makquari orollaridagi Kergelen orollarida 1100 juft boʻlgan, 2007-yilda 25 500 ta katta yoshli qush bor edi, shunda jami 8114 naslchilik juftligi. Janubiy Jorjiya qushlari yiliga 1,8% ga qisqardi. Shahzoda Eduard va Krozet orollaridagi qushlar darajasi barqarorlashayotganga oʻxshaydi, ammo yaqinda qushlar soni biroz qisqarishi mumkin[5].
Ularning omon qolishi uchun eng katta xavf bu baliq ovlashdir, biroq, ifloslanish, asosan, plastmassa va baliq ovlash ilgaklari ham zarar bermoqda.
CCAMLR Janubiy Jorjiya atrofida albatroslarning ovlanishini 99% ga kamaytirish choralarini kiritdi va boshqa mintaqaviy baliq ovlash komissiyalari ham albatroslarning oʻlim holatlarini kamaytirish uchun shunga oʻxshash choralarni koʻrmoqda. Shahzoda Eduard orollari tabiat qoʻriqxonasi, Makkuari orollari esa Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan. Nihoyat, Krozet orollari va Kergelen orollarining katta qismi qoʻriqxona aylantirildi.
Fotogalereya
[tahrir | manbasini tahrirlash]_in_Dosn,_Antipodes_Island.jpg)
.jpg)
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский / Под общ. ред. акад. В. Е. Соколова. — М.: Русский язык, РУССО, 1994. — С. 15. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0.
- ↑ Robertson, C. J. R. (2003). "Albatrosses (Diomedeidae)". In Hutchins, Michael (ed.). Grzimek's Animal Life Encyclopedia. Vol. 8 Birds I Tinamous and Ratites to Hoatzins (2nd ed.). Farmington Hills, MI: Gale Group. pp. 113–116, 118–119. ISBN 978-0-7876-5784-0.
- ↑ BirdLife International (2018). "Diomedea exulans". IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T22698305A132640680. doi:10.2305/IUCN.UK.2018-2.RLTS.T22698305A132640680.en. Retrieved 19 November 2021.
- ↑ Robertson, C. J. R. (2003). "Albatrosses (Diomedeidae)". In Hutchins, Michael (ed.). Grzimek's Animal Life Encyclopedia. Vol. 8 Birds I Tinamous and Ratites to Hoatzins (2nd ed.). Farmington Hills, MI: Gale Group. pp. 113–116, 118–119. ISBN 978-0-7876-5784-0.
- ↑ BirdLife International (2008). "Wandering Albatross – BirdLife Species Factsheet". Data Zone. Retrieved 17 Feb 2009.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Информация на начало XX века: Альбатрос // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.