Arab xalifaligi dinori

Xalifa Abdulmalik tasvirlangan oʻtish davrining birinchi arab dinorlaridan biri. taxminan 695-yil

Arab xalifaligi dinori – oʻrta asr oltin tangasi boʻlib, 7-asr oxiridan XIII asr oʻrtalarida moʻgʻullar xalifalikni tugatgunga qadar Arab xalifaligi hududida pul birligi vazifasini bajargan. Xalifalik xarobalaridan vujudga kelgan musulmon davlatlari ham pul birligi sifatida dinor nomli oltin tangalardan foydalangan. Zamonaviy arab dunyosining koʻpgina mamlakatlarida, shuningdek, sobiq Yugoslaviyaning ayrim respublikalarida dinor hali ham pul birligi sifatida qoʻllanilmoqda.

Tashqi koʻrinish uchun zaruriy shartlar

VII asrda yangi paydo boʻlgan Arab xalifaligi hududida Vizantiya va Sosoniy pul tizimlari dastlab parallel ravishda ishlab turgan. Asosiy foydalanilgan pul Vizantiya pul birligi edi. Ushbu pul ogʻirligi 4,45 gramm boʻlgan oltin nomimal boʻlib, old tomonida imperator portreti tasvirlangan. Sosoniylar puli ogʻirligi taxminan 4 gramm boʻlgan kumush draxma boʻlib, old tomonida qirollik ramzi bor edi. Arabistonning koʻp qismi draxmadan foydalanar edi. Oltin tangalar faqat shimoli-gʻarbiy qismda ustunlik qilgan, ammo har ikkala tizim tangalari hisob-kitoblarda erkin qabul qilinardi. Ular asta-sekin arabcha nomlarga ega boʻlib bordi. Bu nomlar hatto Qur’onda ham eslatib oʻtilgan. Arablar Vizantiya oltin tangasini dinor, sosoniylar kumushini draxma- dirham deb atay boshladilar.

Saqlanib qolgan manbalarga koʻra, oʻsha davrda Makkada 1 dinor 10 dirhamga teng boʻlgan. Oʻsha paytda Arabiston yarim orolidan tashqarida tegishli kurs haqida hech qanday maʼlumot yoʻq. Ushbu nisbatga asoslanib, tadqiqotchilar Arabistonda kumushning haddan tashqari qimmatligini taʼkidlaydilar. Chunki 40 gramm kumush uchun 4,45 gramm oltin berilgan (oʻsha davrdagi Vizantiyada kumush oltindan 14,4 baravar arzon edi). Bu holat qisman xalifa Umar hukmronligining oxirida (vaf. 644) valyuta kursi 1 Vizantiya dinoriga 12 Fors dirhami, keyinroq esa 14 ga 1 nisbatga tushib qolganligini qisman tushuntiradi. Baʼzi manbalarga koʻra, turli ogʻirlikdagi dirhamlar mavjud boʻlgan.

Tashqi koʻrinishi

Umaviy dinorlari

Xalifa Abdulmalikning islohotdan keyingi dinori		Xalifa Sulaymon dinori		Xalifa Yazid II dinori		Xalifa al-Valid II dinori

Al-Makriziyning yozishicha, umaviylar xalifasi Muoviya I (vaf. 680) birinchi boʻlib oʻz dinorlarini zarb qilgan. Uning dinorlarida xalifa kamarida qilich bilan tasvirlangan. Biroq, koʻpchilik mualliflar arab pul tizimining paydo boʻlishini xalifa Abdulmalik 695-697-yillarda amalga oshirgan pul islohoti bilan bogʻlaydilar (Abdulmalikning hozirgi kungacha saqlanib qolgan eng qadimgi oʻtish davri dinori). Xalifalik poytaxti Damashqda arab yozuvlari bilan tilla dinorlarni zarb qilishni boshlagan birinchi zarbxona qurildi. Bizgacha yetib kelgan namunalarga koʻra, dastlabki dinorlarni imperator tasviri tushirilgan Vizantiya tangalaridan faqat yozuvlar boʻlgan arab dinorlariga oʻtish davri deb atash mumkin. Birinchi dinorlarning old tomonida tik turgan xalifa Abdulmalik siymosi qoʻlida uch dumli qamchi, qilich belbogʻi bilan tasvirlangan. Xalifa siymosi atrofida arab tilida „Bismillah, Allohdan oʻzga iloh yoʻq va Muhammad Allohning rasulidir“ shahodati yozilgan. Orqa tomonning markazida deformatsiyalangan xoch tasviri mavjud boʻlib, uning atrofida zarb qilingan yilni koʻrsatadigan arabcha yozuv yozilgan. 77-hijriy (696-697) yilda Damashqda Qur’ondan iqtibos keltirilgan 4,25 – 4,27 gramm ogʻirlikdagi yangi dinor zarb qilish boshlandi. Ushbu dinorlarda Qurʼondan quyidagicha iqtibos keltirildi: (9:33) „Muhammad Allohning rasulidir, hidoyat va haq dinni barcha dinlardan ustun qoʻyish uchun Alloh uni yubordi“. Dinorning yangi turi (tasvirsiz, faqat arabcha yozuvlar bilan) paydo boʻlishi baʼzan arab tarixchilari tomonidan hijriy 74 yoki 76-yilga toʻgʻri kelishi aytiladi, ammo bu yillarda zarb qilingan dinorlarning yangi turi halicha topilmagan. Dinorning yangi turi 1, 1/2 va 1/3 dinor nominallarida zarb qilingan. Kasrli nominallarning vazni nomaʼlum.

Damashqdan tashqari Hims, Tabariya, Halab, Quddus, Amman, Kuris, Baʼlabak, Edessa, Giyerapol, Harran va Qinnesrinda arab tangalarini zarb qilish zarbxonalari tashkil etilgan. Abdulmalik oʻz islohoti davomida dinorning standart ogʻirligini 4,25 gramm (20 karat x 3 xabbas) qilib belgiladi, bu ogʻirlik oʻlchovi sifatida taxminan 1 va 3/7 dirhamga toʻgʻri keladi. Dirham ogʻirlik oʻlchovi sifatida 3,125 gramm etib belgilandi. Damashqda dinor muomalaga chiqarilishi bilan bir vaqtda Iroqda al-Hajjoj valisi 3 gramm ogʻirlikdagi dirhamning yangi turini zarb qila boshladi. Bu dirhamda 9-suraning 33-oyati toʻliq koʻchirildi. Natijada valyuta kursi 14 dirhamga 1 dinor qilib belgilandi. Xalifalik hududida yangi dinorni joriy etish bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Iroq, Eron va Armanistonda islomgacha boʻlgan turdagi tangalar zarb qilish davom etgan, lekin xalifalikda ulardan foydalanish doimiy ravishda kamayib borgan va bu mamlakatlar islomlashgani sari ularning zarb etilishi ham toʻxtagan. Eski turdagi tangalar musodara qilinib, eritilib, arab tangalariga aylantirilgan. Xalifalikning turli viloyatlaridagi pul muomalasida dinor va dirham oʻrtasidagi miqdoriy nisbat ham har xil boʻlgan. Masalan, Armanistonda dinor keng qoʻllanilmagan. Bu yerda asosan hisob-kitoblarda kumush dirham qoʻllangan. Armanistonning oʻzidagi bir nechta zarbxonalarda ham tangalar zarb qilingan. Xuddi shunday holat xalifalikning boshqa chekka viloyatlarida ham kuzatilgan.

750-yilda Abbosiylar sulolasi hokimiyat tepasiga kelganidan keyin arab tangalarining koʻrinishi biroz oʻzgardi. Dirham va dinorlarning orqa tomonida „Muhammad Allohning rasuli“ yozuvi zarb qilina boshladi. Dinorlar dizayni dirhamlarga oʻxshay boshladi. Aftidan, hijriy 200 (815-816) yilgacha zarbxona nomi dinorlarga yozilmagan. Birinchi Abbosiy xalifalarining dinor va dirhamlarida, shuningdek, Umaviylar tangalarida xalifaning nomi koʻrsatilmagan. Oʻz nomini tangalarga birinchi boʻlib zarb qila boshlagan kishi xalifa al-Mahdiy (vaf. 785) boʻlgan. Xalifa al-Mu’tasim davridan (vaf. 842) xalifaning zikri deyarli doimo dinor va dirhamlarning old tomonida uchraydi. Tangalardagi xalifa nomiga dastlab uning unvonlaridan biri – amir al-moʻminin, xalifa, Alloh noibi yoki imom, baʼzan esa ikkita unvon birikmasi qoʻllangan. Koʻp hollarda xalifa ismidan oldin „Allohning bandasi“ iborasi yozilgan. 218-hijriy (833-834-yillar)dan boshlab tangalarda xalifalar ismlari oʻrniga ularning laqablari koʻrsatiladi (masalan, „Ollohga omonat“, „Olloh omonati“ va boshqalar). Al Mahdiy davridan boshlab xalifaning oʻzidan tashqari merosxoʻrlarining ismlari yoki laqablari ham tangalarda zikr qilina boshlagan. Horun ar-Rashid (vaf. 809) ham tangalarga xotini Zubaydaning – „Ummu Jafar“ yoki „Ummu Xalifa“ kabi kunyalarini qoʻygan. Hijriy 170-yildan (786-787-yillar) viloyat zarbxonalarida zarb qilingan dinorlarga viloyat hokimlarining ismlari ham yozila boshlandi.

Al-Maqriziyning yozishicha, tanga zarb qilish ustidan bevosita nazoratdan voz kechgan birinchi xalifa Horun ar-Rashid boʻlib, tegishli vakolatni oʻzining sevimlisi Jaʼfar Barmakidga topshirgan. Oʻshandan beri bu anʼanaga aylanadi. Buning natijasida dirham asta-sekin vazn yoʻqota boshlagan. 9-asrda dinor va dirham oʻrtasidagi nisbat 1 dan 20 ga oʻzgargan. Abbosiy xalifalari qudratining zaiflashishi tangalarda xalifalikni yoki uning qismlarini amalda boshqargan shaxslarga nisbatan ishoralarning paydo boʻlishi bilan birga kechdi. 945-yilda xalifa al-Mustakfi Billoh tangalarda nafaqat oʻzi va oʻgʻlini, balki Buvayhiy Ahmad ibn Buvayh ismini ham yozishni buyurdi.

Keyinchalik, Abbosiylar xalifaligi alohida davlatlarga parchalana boshlagach, ularning baʼzi hukmdorlari Abdumalik meʼyoridan biroz farqli boʻlgan dinorlarni zarb qila boshladilar. Masalan, Muvahhidlar va Ayyubiylar davlatlarida 4,722 gramm ogʻirlikdagi dinorlar zarb etildi. Bizgacha yetib kelgan 10-asr oʻrtalari – 12-asr oxiri dinorlari, asosan, Abbosiy xalifalarining oʻzlari emas, balki hukmronligi rasman tan olingan xalifalikning mustaqil qismlari hukmdorlari zarb qilgan dinorlardir. Ushbu qismlar Bagʻdod xalifalarining oʻzlari ustidan hukmronligini rasman tan olganlari uchungina tangalarida xalifalarning nomlarini koʻrsatgan. Dinor va dirhamlardan iborat ommaviy pul birliklarining vaqtincha tiklanish davri, ehtimol, xalifa an-Nosir (1180-1225) davrida sodir boʻlgan boʻlib, u tangalarda oʻzining va toʻngʻich oʻgʻli, boʻlajak xalifa az-Zohirning ismini yozdirgan. Keyingi xalifalar 1258-yilda moʻgʻullar xalifalikni tugatgunga qadar oʻzlarining dinor tangalarini zarb qilishni davom ettirdilar.

Abbosiy dinorlari

Xalifa Ar-Rashid dinori		Xalifa al-Qohir dinori		Xalifa al-Mutiy dinori		Xalifa an-Nosir dinori

Pul muomalasiga taʼsiri

Tunis dinori 1988-yil

Arab dinori Arab xalifaligidan keyin ham uzoq vaqt saqlanib qoldi va hanuzgacha musulmon dunyosining asosiy pul birligi boʻlib qolmoqda. Hozirda dinor nomli pul birliklari Oʻrta yer dengizi va Fors koʻrfazining 10 ta davlati tomonidan qoʻllanadi. Ushbu mamlakatlarning aksariyatida dinor (yoki Makedoniyada boʻlgani kabi denar) pul birligidir. Faqat Eronda savdolashish vositasidir (100 Eron dinori = 1 rial). Qizigʻi shundaki, dinor asosan musulmon boʻlmagan Yugoslaviyada pul birligi boʻlgan. Bu holat davlat hududining katta qismi uzoq vaqt davomida Usmonli imperiyasi tarkibida boʻlgani bilan bogʻliq. Yugoslaviya parchalanganidan keyin paydo boʻlgan koʻplab davlatlar ham oʻzlarining pul birliklari uchun dinor nomini qabul qildilar.

Zamonaviy dunyoda dinor deb nomlangan yangi musulmon pul birliklarini, shu jumladan xalqaro valyuta sifatida yaratishga urinishlar qilinmoqda. 1990-yillar oʻrtalarida Turkiya Bosh vaziri Erbakan musulmon davlatlarining umumiy valyutasi sifatida AQSh dollariga muqobil boʻladigan islom oltin dinori yaratish loyihasini boshladi. Bu gʻoyani Marokash qiroli Hasan II va Malayziya Bosh vaziri Mahathir Mohamadlar ham qoʻllab-quvvatladi. 2000-yilda "E-dinar" elektron toʻlov tizimi ishga tushirildi. Oltin dinor va kumush dirhamlarni zarb qilish boʻyicha ikkita korxona – „E-dinar Ltd“ (Labuan) va E-dinar FZ-LLC (Dubay) tashkil etildi. 2001-yil noyabr oyida Dubayda 4,25 grammlik oltin dinorlar va 3 grammlik kumush dirhamlarni muomalaga kiritish boʻyicha taqdimot boʻlib oʻtdi. 2006-yil kuzida Malayziyaning Kelantan sultonligida ham 1, 1/2 va 1/4 dinorlik oltin tangalar zarb qilina boshlandi. 2008-yilda Indoneziya bozorida oltin dinorlar muomalasi boshlandi.

2015-yil yozida Islomiy davlat guruhi 1 dinor (4,25 gramm ogʻirlikdagi) va 5 dinor (ogʻirligi 9,5 gramm) nominalidagi oʻzining oltin tangalarini zarb qilishni boshladi. Guruh tomonidan belgilangan rasmiy kurs 1 dinor uchun 139 dollar edi.

Adabiyotlar

• Байбаков А. Валютные осколки халифата // Коммерсантъ Деньги : журнал. — 1 avgust (№ 30). — С. 25.
• Беккин Р. И. Золотой динар — вызов мировой финансовой системе или утопия? // Проблемы современной экономики : журнал. — № 3. — С. 213—218. — ISSN 1818-3395.
• Большаков О. Г.. История халифата. В 4 т., М., 2002 — 294-bet. ISBN 5-02-017376-2. 
• Большаков О. Г.. История халифата. В 4 т., М., 1998 — 382-bet. ISBN 5-02-018013-0. 
• Кеннеди, Хью. Двор халифов, М., 2007 — 412-bet. ISBN 978-5-17-039643-6. 
• Кункова В. И. Торговые отношения арабов до династии Аббасидов // Общество. Среда. Развитие (Terra Humana) : журнал. — № 1. — С. 57—60. — ISSN 1997-5996.
• Тер-Гевондян А. Н.. Армения и арабский халифат, Ер., 1977 — 326-bet. 
• Тизенгаузен В. Г.. Монеты восточнаго халифата, СПб., 1873 — 374-bet.