Amir al-Moʻminin unvoni
Amir al-Moʻminin (arabcha: أَمِير ٱلْمُؤْمِنِين) arabcha unvon boʻlib, islom jamoasining oliy rahbarini bildiradi. Odatda " Mo''minlar Amiri " deb tarjima qilingan boʻlsa-da, baʼzida " Moʻminlar shahzodasi " deb ham tarjima qilinadi, bu tarjima amir soʻzining qirollik yoki monarxiyalar hukmronligidagi davlatlarda yakka hukmronlik unvoni sifatida qoʻllanilishidan kelib chiqqan. Biroq, sharqshunos tarixchi HAR Gibbning fikricha, bu tarjima „na filologik, na tarixiy jihatdan to‘g‘ri“. [1]
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tarixiy foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bu unvon harbiy qoʻmondon, amīr degan umumiy arabcha atamadan olingan boʻlib, Muhammad alayhissalomning hayoti davomida musulmon harbiy qoʻmondonlari uchun ishlatilgan. Bu vazifani, masalan, Qodisiyya jangida musulmon qoʻmondoni oʻz zimmasiga olgan [1]. Umar ibn Xattob (r.a.) 634 yilda xalifa boʻlganlarida (634-644), Ikkinchi Rashidun xalifasiga unvon berilgan. „At-Tabaqat al Kubro“da yozilishicha, Abu Bakr vafot etganida o‘sha davrdagi musulmonlar: „Biz mo‘minmiz, Umar esa bizning amirimizdir“, deyishgan [2]. Shundan soʻng, Amir al-moʻminin unvonini Umar ibn Xattob egallagan, u ham bu unvonni birinchilardan boʻlib olgan [2] [3] . Bu harbiy maʼnosi uchun emas, balki Qur’onning „Allohga itoat qiling, Rasulga va oʻzlaringizdan boʻlgan amrga itoat qiling“ (4-sura, 58-62-oyatlar) degan amridan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi [1]. Fred M. Donnerning soʻzlariga koʻra, unvonning qabul qilinishi tugʻilayotgan musulmon davlatini markazlashtirish yoʻlidagi qadam boʻldi, chunki amir al-moʾminin kengayib borayotgan musulmonlar imperiyasining markaziy hokimiyati sifatida tan olinib, generallarni tayinlash va ishdan boʻshatish uchun masʼul edi. Devondagi valiylar yirik siyosiy qarorlar qabul qilib, fath oʻljasidan ulushga ega boʻlgan moʻminlar roʻyxatini tuzganlar [4]. Umardan boshlab unvon xalifalik unvonlarining doimiy qismiga aylandi [1]; Darhaqiqat, bu ilk xalifalarning bosh unvoni [4] boʻlgan. Haqiqiy xalifa unvoni paydo boʻlganda Umaviylar xalifasi Abd al-Malik ibn Marvon ( 685-705), ikkinchchifitnadan keyin qonuniyligiga darz ketgan oʻz mavqeyini mustahkamlash uchun vosita sifatida shu unvonni qabul qilgan [4].
Sunniylar orasida amir al-moʾminin unvonini qabul qilish xalifalikka daʼvo qilish bilan barobar boʻldi. Natijada, bu unvon musulmon jamiyati ustidan umumjahon yetakchiligiga daʼvo qilgan buyuk islom sulolalari: Umaviylar, Abbosiylar va Fotimiylar tomonidan qoʻllangan [1]. Keyingi asrlarda u mintaqaviy hukmdorlar tomonidan, jumladan, musulmon dunyosining gʻarbiy qismlarida ham qabul qilindi, ular xalifalik darajasidan oʻzlarining mustaqil hokimiyati va qonuniyligini taʼkidlash uchun foydalanganlar [1]. Kordovadagi Umaviylar uni 928 yilda qabul qilganlar, shu sababli u Andalusning boshqa bir qancha kichik hukmdorlari tomonidan ham foydalanilgan. 1253-yildan boshlab Ifriqiya hafsiylari xalifalikka daʼvogarlik qildilar va undan keyin Marokashning mariniylari ergashdilar, ulardan keyingi barcha Marokash sulolalari — so‘nggi ikkisi, Saʼdiylar sulolasi va hozirgi Alaviylar sulolasi (shuningdek, ularning kelib chiqishiga Muhammad [5] deb taxmin qilinadi) ham buni daʼvo qilganlar [1]. Marokash Konstitutsiyasida haligacha amir al-moʾminin atamasi Marokash qirolining asosiy unvoni sifatida, „[monarxiyaning] gegemon rolini va uning muhim konstitutsiyaviy cheklovlardan tashqaridagi mavqeyini qonuniylashtirish“ vositasi sifatida ishlatib kelinmoqda [5].
Shu bilan birga, unvon jihod („Muqaddas urush“)ga buyruq maʼnosini saqlab qolgan va xalifalikka daʼvo qilishni nazarda tutmagan holda tarix davomida shunday ishlatilgan [1] [5]. Bu maʼnoda ilk Usmonli sultonlari, ayniqsa, 1517 yilda Abbosiylardan xalifalik unvonini olganlaridan keyin kamdan-kam qoʻllaganlar, shuningdek, zamonaviy davrgacha Gʻarbiy Afrikaning turli musulmon sarkardalari tomonidan ishlatilgan [1]. Bu unvon Boburiylar imperiyasining oltinchi imperatori Avrangzeb tomonidan ishlatilgan . Bu unvonni Qo‘qon xonligidagi Muhammad Umarxon ham qabul qiladi [6].
Abdulqodir al-Jazoiriy 1834 yilda bu unvonni egallagan [7] . Afgʻon hukmdori Doʻst Muhammadxon 1836 yilda sikhlarga qarshi jihod eʼlon qilganida ham xuddi shunday usulni qoʻllagan [5] [8] .Tarixchi Richard Pennelning fikriga koʻra, bu namuna mintaqa hukmdorlari uchun ustidan keng koʻlamli va mutlaq hokimiyat, xorijiy davlatlar bilan aloqalar oʻrnatish, shariatni saqlash va musulmonlar hududini dinsizlardan himoya qilish [5] amir al-moʾminin maʼnosi bilan ishlatilishini aks ettiradi. Temur (Tamerlan) ham shu unvondan foydalangan.
Zamonaviy foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]1996 yilda bu unvon Tolibon yetakchisi Muhammad Umar tomonidan qabul qilingan [5]. Mulla Muhammad Umar 1996 yil aprel oyida Qandahorda Tolibon tomonidan chaqirilgan taxminan 1000-1500 nafar afgʻon ulamosidan iborat shoʻro (yigʻilish) tomonidan Paygʻambarning ridosini olomon oldida namoyish qilganida bu unvonga sazovor boʻlgan. Bu unvon Umarning Afgʻonistondagi rahbariyatiga va uning Burhoniddin Rabboniy boshchiligidagi hukumatga qarshi jihod eʼlon qilganligiga qonuniylik berdi. Uning izdoshlari va boshqa jihodchilar, xususan, Al-Qoida rahbari Ayman az-Zavohiriy Umarni haligacha Amir al-Moʻminin deb atashgan. Mulla Umarning vorisi Mulla Axtar Muhammad Mansurga 2015-yil iyul oyida Tolibonning yangi rahbari etib tayinlanganidan keyin bu unvon berilgan edi[9]. Tolibonning uchinchi oliy rahbari Hibatulloh Oxundzoda ham 2016-yilda saylanganidan so‘ng, bu unvonga sazovor bo‘ldi va 2021-yilda Afg‘oniston rahbari bo‘ldi . Marokash konstitutsiyasiga koʻra , Marokash Qiroli Amir al-Moʻminin deyiladi [10] . 2005 yilda " Islomiy davlat " yetakchisi Abu Umar al-Bagʻdodiy bu unvonni „Islomiy davlat“ 2014 yilda oʻz xalifaligini eʼlon qilishidan toʻqqiz yil oldin qabul qilgan [5]. Abu Umar al-Bagʻdodiy 2006 yilning oktyabrida Mujohidlar Shoʻrosi tomonidan yangi eʼlon qilingan Iroq Islom Davlatining birinchi amiri sifatida tayinlanganidan keyin bu unvonga sazovor boʻlgan[11][12] . Richard Pennel izohlaganidek, unvonni daʼvo qilish orqali ular oʻzlarini potensial „kutib turgan xalifalar“ [5] sifatida koʻrsatishdi, ammo hozircha bu unvon shunchaki ularning oʻzlari egallagan va nazorat qilgan [5]hududlardagi „faol hokimiyat“ga daʼvolarini ifodalash edi.
Shia qarashlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shia musulmonlari bu unvonni faqat Muhammadning kuyovi, shialar tomonidan birinchi imom va Muhammadning rasman tayinlangan vorisi deb hisoblangan imom Aliga [1] qoʻllaydi. Shialarning fikricha, Muhammad tirikligida bu unvon unga berilgan yagona shaxs boʻlgan [13].
Ismoiliylik qarashlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ismoiliy Fotimiy xalifalari bu unvonni oʻz unvonining bir qismi sifatida ishlatgan [1] va ismoiliylardan boʻlgan amir al-moʾminin Nizoriy har doim hozirgi zamon imomi hisoblanadi . Nosiriddin Tusiyning " Sayohat " (" Sayr va-suluk ") asarida u mo‘minlarning qalblari mo‘minlar amiriga bog‘langanligini, faqat Amr (yozma so‘z)ning o‘zi emasligini tushuntiradi. Dunyoda doimo hozir tirik imom bor va unga ergashgan moʻmin hech qachon adashmaydi [14].
Zaydiylik qarashlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Zaydiylar orasida bu unvon jihodga rahbarlik qilish bilan bogʻliq maʼnoni saqlab qoldi va shuning uchun qurol kuchi bilan oʻz huquqini talab qilish uchun chiqqan har qanday imom bu unvonga haqli edi [1]. Shunday qilib, unvon Yaman monarxiyasining oxirigacha Yamanning Zaydiy imomlari unvonining bir qismi edi[1]. Rustamiylar sulolasidan tashqari xorijiylar bu atamani ishlatmaganlar [1].
Musulmon boʻlmagan foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bahoiylikning ilohiy asari boʻlgan " Kitob-i-Iqon "da Islom paygʻambari Muhammadning kuyovi Aliga moʻminlar amiri unvoni qoʻllanadi [15].
Shunga oʻxshash (lekin bir xil emas) nom Turkiy tilda soʻzlashuvchi Lipka tatarlari tomonidan Polsha-Litva Hamdoʻstligi monarxiga Litva Buyuk Gersogi sifatida berilgan. Otalik unvoni „vatan“ („Vatan“)dagi kabi „Vatad“ deganda ishlatilgan, bu „noislomiy mamlakatlardagi musulmonlar huquqlarini himoya qiluvchi“ degan maʼnoni anglatadi. Buyuk Gersoglik yangi vatan sifatida qaraldi. Vatad Oltin Oʻrda va Polsha (Lechiston) va Litva (Lipka) mamlakatlari oʻrtasidagi diplomatik eslatmalarda „Dovud“ nomi bilan tanilgan Litvadagi Vitautas yoki Polshadagi Vładisłav nomining oʻzgarishi sifatida koʻrib chiqildi. Aytish mumkinki, Buyuk Kasimir davridan beri Polsha-Litva monarxi Polsha qiroli sifatida yahudiylar va boshqa nasroniy boʻlmaganlarning huquqlarini himoya qilish vazifasini yuklagan.
Badiiy adabiyotda
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jeyms Joysning 1939-yilda chop etilgan " Finneganlar uyg‘onishi " romanida (34.6-bet) bosh qahramon haqida yomon mish-mishlar tarqatayotgan xabarchi „O‘sha yerda, qo‘rqinchlilarning sardori“ sifatida tasvirlangan.
Fransiyaning Iznogoud komedik serialida serialning bosh qahramonlaridan biri boʻlgan xalifa Xorun Al Pussaga koʻpincha quyilar tomonidan sodiqlar qoʻmondoni sifatida murojaat qilinadi (asl fransuz tilida commandeur des croyants).
Margaret Atvudning 1985 yilgi distopik romanida "Choʻrining ertagi" nomli xayoliy Gilad respublikasi rahbarlari, militaristik teonomiya „Moʻminlarning qoʻmondonlari“ deb ataladi.
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Almamiy
- xalifa
- Sahobaga sunniy qarash
- Taqqoslash
- Eʼtiqod himoyachisi
- Muqaddas Rim imperatori
- Shura
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 Gibb 1960.
- ↑ 2,0 2,1 Vidani. „"Ameer al-Mu'mineen"“ (en). Umar ibn Al-Khattab (radiAllahu anhu) (2012-yil 19-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 17-avgust.
- ↑ „Life of Umar Ibn Al-Khattab“. 2011-yil 11-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Donner 2012.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Pennell 2016.
- ↑ Leonid Nikolaevich Sobolev. Latest History of the Khanates of Bokhara and Kokand. Foreign Department Press, 1876. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "Sobolev1876" defined multiple times with different content - ↑ John Esposito (2003). "Abd al-Qadir". The Oxford Dictionary of Islam. Oxford: Oxford University Press. 1 b. ISBN 9780195125597. https://books.google.com/books?id=6VeCWQfVNjkC&pg=PA1. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "EIQadir" defined multiple times with different content - ↑ Nazif Shahrani „State Building and Social Fragmentation in Afghanistan: A Historical Perspective“, . The State, Religion, and Ethnic Politics: Afghanistan, Iran, and Pakistan Ali Banuazizi: . Syracuse University Press, 1986 — 35-bet. ISBN 9780815624486. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "Shahrani1986" defined multiple times with different content - ↑ Thomas Joscelyn. „The Taliban's new leadership is allied with al Qaeda“. FDD's Long War Journal (2015-yil 31-iyul). Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "Joscelyn2015" defined multiple times with different content - ↑ „The Role of the Amir al Muminin in Morocco in establishing the values that prevent extremism. Mohammed Al Yaadi.“. Fundación Mezquita de Sevilla.
- ↑ Evan Kohlmann. „Controversy Grows Over Supposed Unity of Iraqi Mujahideen as Al-Qaida Announces Founding of Sunni Islamic State“. Counterterrorism Blog (2006-yil 15-oktyabr). 2009-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "Kohlmann2006" defined multiple times with different content - ↑ Cole Bunzel (March 2015). "From Paper State to Caliphate: The Ideology of the Islamic State". The Brookings Project on U.S. Relations with the Islamic World (Washington, D.C.: Center for Middle East Policy, Brookings Institution) (Analysis Paper No. 19). https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/06/The-ideology-of-the-Islamic-State.pdf. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "Bunzel2015" defined multiple times with different content - ↑ Majlesi, Bahar al-Anwar, Vol. 37, P. 339, hadith 81
- ↑ Virani, Shafique N. (2007-04-01), „Salvation and Imamate“, The Ismailis in the Middle Ages, Oxford University Press: 165–182, doi:10.1093/acprof:oso/9780195311730.003.0009, ISBN 978-0-19-531173-0, qaraldi: 2020-11-17
- ↑ [1] „The Kitáb-i-Íqán PART ONE“. BAHAʼI REFERENCE LIBRARY. Retrieved 2014-09-11.
Manba xatosi: <ref> tag with name "Voice" defined in <references> is not used in prior text.
Manba xatosi: <ref> tag with name "Waseem2003" defined in <references> is not used in prior text.
- Donner, Fred M.. Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam. Harvard University Press, 2012. ISBN 978-0-674-06414-0.
- Pennell, Richard (2016). "What is the significance of the title 'Amīr al-mu'minīn'?". The Journal of North African Studies 21 (4): 623–644. doi:10.1080/13629387.2016.1157482.
