Oʻzbekiston va Qozogʻiston chegarasining umumiy uzunligi 2351 km boʻlgan davlat chegarasi boʻlib, Qozogʻiston (janubiy qismiddan) va Oʻzbekiston (shimoliy qismidan) oʻtadi.
Sovet davrida Qozog‘iston SSR va O‘zbekiston SSR o‘rtasidagi chegara Sovet ittfoqi tarkibidagi respubliklalar ichida eng tartibga solinadigan chegaralardan biri hisoblanardi.
Bu hududda har ikki tarafdagi aholi punktlari juda zich birlashgan, baʼzi joylarda chegara hududlari hatto hovli uylardan ham oʻtgan.
Sovet ittifoqida 1920-yillardan 1950-yillargacha boʻlgan davrda yaylov hududlar uchun boshqa hududlarni boshqa respublikalarga berish amaliyoti mavjud edi.
U maʼlum bir maydonni vaqtincha foydalanishga berishni nazarda tutgan va chorvachilikning mahsuldorligini oshirish maqsadida amalga oshirilgan.
Biroq „begona“ yerlardan foydalanishda foydalanuvchi respubliklar bunday yerlarni asrab-avaylashga unchalik eʼtibor bermagan va unumdorligini yo‘qotib borgan.
Shu bilan birga, baʼzi hududlar koʻpincha bir respublikadan ikkinchisiga o‘tdi, bunday holatlardan biri Janubiy Qozogʻiston viloyatining Boʻstonliq tumani bilan sodir bo‘ldi.
Muhokamalar 1950-yillarning boshlarida boshlandi va Boʻstonliq tumanini Oʻzbekistonga toʻliq oʻtkazish masalasi muhokama qilindi va 1956-yil 21-yanvarda Qozogʻiston SSR Oliy Kengashi SSSR Oliy Kengashiga umumiy maydoni boʻlgan Boʻstonliq tumanini Oʻzbekistonga oʻtkazish toʻgʻrisida iltimosnoma bilan murojaat qilish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Qozogʻiston SSRdan Oʻzbekiston SSRgacha boʻlgan deyarli 5 ming km², ayrim hududlar bundan mustasno:
Sovet Markaziy Osiyo 1922-yilda milliy chegaralanishdan oldinJambul va Janubiy Qozogʻiston viloyatlari kolxozlari tomonidan foydalanilgan yaylovlar;
Janubiy Golodnostepskiy va Markaziy Golodnostepskiy kanallarining chap tarmog‘i rahbarligida boʻlgan yerlar;
1936-1937-yillarda O‘zbekiston SSRga vaqtincha foydalanishga berilgan yerlar.
Deyarli tez fursatda O‘zbekiston SSR Oliy SovetiBoʻstonliq tumani va quruq dashtning bir qismini O‘zbekiston SSR tarkibiga kiritish to‘g‘risida qaror qabul qildi. 1956-yil 13-fevralda SSSR Oliy Soveti „Qozogʻiston SSR va Oʻzbekiston SSR oʻrtasidagi chegarani qisman oʻzgartirish toʻgʻrisida“gi farmon chiqardi.
Qishloq xoʻjaligi vazirligi SSSR bu iltimosni qo‘llab-quvvatladi va uzoq yaylovlarni Qozog‘iston hududida qoldirish to‘g‘risida bayonot berdi. Shu bilan birga, 1,5 ming km² maydonga ega Keles fondini muddatidan oldin (shartnoma 1980-yilgacha boʻlgan muddatni o‘z ichiga olgan) qaytarish taklifi ilgari surildi. Shu bilan bir qatorda, 1961-yilda O‘zbekiston rahbariyati qo‘shimcha yerdan foydalanishga ruxsat berish to‘g‘risida so‘rov yuborgan, bu esa Qozog‘iston SSR tomonidan rad etilgan.
Soʻrovga Janubiy Qozogʻiston viloyatining 3,5 ming km² va Qizil-O‘rda viloyatining 6 ming km² maydoni bo‘lgan erlar kiritilgan.
Ammo yuzaga kelgan muammolar fonida Qozogʻiston rahbariyati, aksincha, 1961-yilda Qozogʻiston SSRdan 4210 km² yerni Oʻzbekiston SSRga berish masalasini koʻtardi. Yilning rejasiga ko‘ra, Kirovskiy tumanining janubi-g‘arbiy qismi 4040 km², Kelesskiy tumanining janubida 171 km² maydon va qishloq yaqinidagi yer uchastkasi maydoni 2 km² boʻlgan Sariogʻoch tumanidagi Poltoratske Oʻzbekiston SSRga berildi va buning evaziga Qozogʻiston SSR Chimqoʻrgʻon sovxozi hududining 3-Kzilkumskiy sovxozini atigi 3 km² va Fermi 32 km² ni oldi.
Dinmuhammad Qoʻnayev va Jumabek Tashenev 1962-yilda bunday qarorning bekor qilinishi haqida gapirishgan, ammo Nikita Xrushchev ularning fikrlarini rad etgan va Qoʻnayev hatto Qozogʻiston SSR Kommunistik partiyasi Markaziy Qo‘mitasining 1-kotibi lavozimidan chetlashtirilgan (keyinchalik qayta tiklangan) 1964-yilda, Xrushchev hokimiyatdan chetlatilganidan va Qoʻnayevning do‘sti Berejnev hokimiyatga kelganidan keyin 2,5 oy oʻtgach).
Shimolda Qozogʻiston bilan Oʻzbekiston xaritasi
1963-yil 26-yanvarda Qozog‘iston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi Kirov va Paxta-Orol viloyatlarini, Chimkent viloyatiQizilqum tumanining Qizilqum va Chimqo‘rg‘on qishloq sovetlarini O‘zbekiston SSR tarkibiga o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Oʻzbekiston SSRda uzoq muddatli foydalanishda boʻlgan 9560 km², shuningdek Chimkent viloyatidagi 15440 km² yaylov va 11500 km² Qizil yaylovlari — Oʻrda viloyati.
25-mayda O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi „Qozogʻiston SSR bilan chegarani qisman o‘zgartirish to‘g‘risida“gi farmoyish chiqardi.
19-sentabrda SSSR Oliy Soveti Prezidiumi „Oʻzbekiston SSR va Qozogʻiston SSR oʻrtasidagi respublika chegaralarini qisman oʻzgartirish va yangilangan tavsifi toʻgʻrisida“gi farmoyishni qabul qildi.
Shunday qilib, 36630 km² Qozogʻiston hududi Oʻzbekiston SSR tarkibiga berildi.
1971-yil 11-mayda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi „O‘zbekiston SSR Samarqand viloyati hududining maʼlum bir qismini Qozog‘iston SSRga o‘tkazish to‘g‘risida“gi farmoyish chiqardi.
1971-yil 12-mayda Qozog‘iston SSR Oliy Soveti Prezidiumi „O‘zbekiston SSRSirdaryo viloyati hududining maʼlum bir qismini Qozogʻiston SSR tarkibiga kiritish to‘g‘risida“gi farmoyishni qabul qildi.
28-iyunda SSSR Oliy Soveti Prezidiumi „Oʻzbekiston SSR va Qozogʻiston SSR oʻrtasidagi chegarani qisman oʻzgartirish toʻgʻrisida“gi farmon imzoladi.
Ushbu farmonga muvofiq, Kirov va Paxtaorol (tuman) viloyatlari hududlari Qozog‘iston SSRga qaytarildi.[1]
D. A.ning xotiralariga ko‘ra, Qoʻnayev shuningdek 2 ta sovxozdan tashqari uchta tumanni qaytarishga muvaffaq bo‘ldi.
2001-yil noyabr oyida davlatlar oʻrtasida shartnoma tuzilib, unga koʻra 96% (2159 km) davlat chegarasi tasvirlangan.[2] 3 ta bahsli hudud hal qilinmagan — Bog‘ij, Arnasoy va Nsan Chegaralarning yakuniy delimitatsiyasi 2002-yil sentyabr oyida yakunlandi.[3][4]
Xususan, savol faqat ikkita aholi punkti — Bag‘ij va Turkistonets haqida paydo boʻldi. Birinchisining aholisi, hali Sovet ma‘muriy bo‘linishiga ko‘ra, bir vaqtning oʻzida ikkita respublikada yashagan, ammo u ma‘muriy jihatdan Janubiy Qozogʻiston viloyatining Sariag‘och tumaniga bo‘ysungan. Yana bir qishloq Turkistonets 1956 va 1963-yillardagi sovet hujjatlariga ko‘ra O‘zbekistonga tegishli edi. Qozogʻiston dastlab ikkala qishloqni ham o‘z tarkibiga o‘tkazishni iltimos qilgan. Ikkala qishloqda deyarli faqat qozoq aholisi istiqomat qilgan, buning uchun faol Yermek Narimbai („Bag‘is respublikasi“ning „Tashqi ishlar vaziri“) keyin uyma-uy yurib, pasportlarini tekshirib, aholini ro‘yxatga olgan va ma‘lumotlarni 2001-yilda Ostonada Qozog‘iston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri Yerlan Idrisovga shaxsan taqdim etilgan (keyinchalik E. Narimbay va M. Orazay Qozogʻiston jamoatchiligi vakillari sifatida Qozogʻiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi huzuridagi Qozogʻiston Respublikasi chegarasini delimitatsiya qilish boʻyicha davlat komissiyasi tarkibiga kiritiladi).[5]
Biroq, muzokaralar va chegaralar kelishilganidan soʻng, Bagʻij va 231 gektar maydon Qozogʻiston tarkibiga kirdi, Turkistonliklar esa Oʻzbekiston tarkibida qoldi. Shuningdek, Oʻzbekistonga Sarkirama qishlogʻidan shimolda joylashgan 231 gektar (shu bilan chegara tekislanadi), Qozogʻistonga esa Bogʻij qishlogʻidan sharqda joylashgan 517 gektar hudud evaziga Qizil-Oʻrda viloyatidagi xuddi shu hudud hududi uchun kompensatsiya sifatida berildi.
2006-yil 19-oktabrda Qozog‘istonning Sariagʻash va Maqtaaral viloyatlari doirasidagi ikki mamlakatlar chegarasida 2,5 metr balandlikdagi 45 kilometrlik devor qurilishi boshlandi.
2022-yil 25-iyuldan 5-avgustgacha Olmaota shahrida Qozog‘iston-O‘zbekiston qo‘shma demarkatsiya komissiyasida Qozog‘iston Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi Hukumat delegatsiyalarining navbatdagi majlisi bo‘lib o‘tdi. Muzokaralar chog‘ida Tomonlar Qozog‘iston Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida Qozog‘iston-O‘zbekiston davlat chegarasini demarkatsiya qilish to‘g‘risidagi shartnoma loyihasi matnini muvofiqlashtirish va tartibga solish bo‘yicha Qozog‘iston Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi davlat chegarasini demarkatsiya qilish bo‘yicha yakuniy hujjatlar loyihalari paketini shakllantirishni yakunladilar.[6]
Oʻzbekiston va Qozogʻiston chegarasidagi nazorat-o‘tkazish punktlarining ishlash tartibi 2001-yil 16-noyabrdagi imzolangan shartnoma va unga tegishli bayonnomalar[7] bilan oʻzaro tartibga solinadi.
Qozogʻistonning Oʻzbekiston bilan chegara hududiga viloyatlari:
Oʻzbekistonning Qozogʻiston bilan chegara hududiga viloyatlari
