Kontent qismiga oʻtish

Nadejda Krupskaya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Nadejda Krupskaya
Надежда Крупская

Krupskaya 1890-yillarda
 SSSR Taʼlim vazirining oʻrinbosari
 
Mansab davri
1929-yil – 27-fevral 1939-yil
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi
Надежда Константиновна Крупская

26-fevral [E.U. 14-fevral] 1869-yil
Sankt-Peterburg, Rossiya imperiyasi
Vafoti 27-fevral 1939-yil(1939-02-27)
(70 yoshda)
Moskva, Rossiya SFSR, Sovet Ittifoqi
Siyosiy partiyasi Rossiya sotsial-demokratik Mehnat partiyasi (Bolsheviklar)
(1903–1918)
Rossiya Kommunistik partiyasi
(1918–1939)
Turmush oʻrtogʻi
Vladimir Lenin
(turm. 1898; vafoti 1924)
Onasi Yelizaveta Vasilevna Krupskaya
Otasi Konstantin Ignatiyevich Krupskiy
Taʼlim Bestujev kurslari
Mukofotlari
Dafn etilgan joyi Kreml devori nekropoli, Moskva
Ilmiy darajasi Pedagogika fanlari doktori
Imzosi

Nadejda Konstantinovna Krupskaya[1][lower-alpha 1](26-fevral [E.U. 14-fevral] 1869-yil Sankt-Peterburg, Rossiya imperiyasi — 27-fevral 1939-yil Moskva, Rossiya SFSR, SSSR[2]) — rus inqilobchisi, Vladimir Leninning rafiqasi.

Krupskaya Sankt-Peterburgda qashshoqlikka tushib qolgan aristokratlar oilasida tugʻilgan va u kambagʻallarning hayotini yaxshilash haqida qatʼiy fikr yuritgan. U Marksizmni qabul qildi va 1894-yilda marksistik munozara guruhida Lenin bilan tanishadi. Ikkalasi ham 1896-yilda inqilobiy faoliyati uchun hibsga olingan va Lenin Sibirga, Krupskaya esa Ufa guberniyasiga surgun qilinadi. Krupskaya 1898-yilda turmush qurish sharti bilan unga qoʻshilishga ruxsat oldi. Ular surgundan keyin Myunxenga, keyin esa Londonga joylashdilar. 1905-yilgi inqilobda qatnashish uchun qisqa muddat Rossiyaga qaytib kelishdi.

1917-yilgi inqilobdan keyin Krupskaya siyosiy sahnada oldingi safda boʻldi va 1924-yilda Kommunistik partiya Markaziy Qoʻmitasining aʼzosiga aylandi. Nadejda 1929-yildan 1939-yilgacha Taʼlim komissarining oʻrinbosari boʻlib, sovet taʼlim tizimiga, shu jumladan sovet kutubxonachiligining rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi.

Krupskaya 70 yoshga toʻlganining ertasiga, 1939-yil 27-fevralda toʻsatdan peritonitdan vafot etdi. Uning oʻlimi holatlari va Iosif Stalin bilan boʻlgan shaxsiy keskinliklar bir nechta daʼvolarga sabab boʻldi[3][4]. Ulardan baʼzilari Stalinning yaqin doiralaridan kelib chiqqan holda Nadejda Krupskaya zaharlangan deyiladi[5][6][7][8][9][10].

Bolalik yillari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Krupskaya 1876-yilda

Nadejda Krupskaya yuqori tabaqali, ammo kambagʻal oilada tugʻilgan. Uning otasi Konstantin Ignatyevich Krupski (1838—1883) rus harbiy ofitseri va Rossiya imperiyasining zodagonlaridan biri boʻlib, 1847-yilda toʻqqiz yoshida yetim qolgan. Konstantin Imperator Rossiya armiyasida piyoda ofitser sifatida oʻqitilgan va topshirilgan[11].

Polshaga topshirilishidan oldin u Krupskayaning onasi bilan turmush qurdi. Olti yillik xizmatdan soʻng Krupski oʻz rahbarlarining iltifotini yoʻqotdi va „Rossiyaga zid faoliyat“da ayblandi. Konstantin inqilobchilarga aloqadorlikda gumon qilingan. Bu vaqtdan keyin u fabrikalarda ishladi. Oʻlimi oldidan u yana ofitser lavozimiga tayinlandi[12].

Krupskayaning onasi Yelizaveta Vasilyevna Tistrova (1843-1915) yersiz rus zodagonlarining qizi boʻlgan. Ota-onasi Yelizavetaning yoshligida vafot etgan va oʻsha paytdagi Rossiyada ayollar uchun mavjud boʻlgan eng yuqori rasmiy taʼlim boʻlgan Bestujev kurslariga oʻqishga kirgan. Yelizaveta oʻz ilmiy darajasini qoʻlga kiritgach, Krupskiyga turmushga chiqqunga qadar zodagon oilalarda gubernator boʻlib ishlagan[13].

Krupskaya 1879-yilda

Yaxshi maʼlumotli va aristokratik nasldan boʻlgan ota-onalarning quyi sinfdagi mehnat sharoitlari tajribasi bilan uygʻunlashishi, ehtimol Krupskayaning koʻplab mafkuraviy eʼtiqodlarini shakllantirishga olib keldi.

„Krupskaya bolaligidanoq atrofidagi xunuk hayotga qarshi norozilik ruhi bilan ilhomlangan.“[14]

Krupskayaning gimnaziyadagi doʻstlaridan biri Ariadne Tyrkova uni shunday tasvirlagan:

„Baland bo‘yli, o‘g‘il bolalar bilan noz-karashma qilmas, mulohaza bilan o‘ylaydigan, serharakat, qattiq e’tiqodga ega bo‘lgan qiz... U o‘z fikrlari ega va his-tuyg‘ulariga hamisha sodiq bo‘lganlardan biri edi...“[15]

Krupskaya „Peterburgdagi taniqli xususiy qizlar oʻrta maktabi“ knyaz A. S. Obolenskiy nomidagi ayollar gimnaziyasiga toʻliq mos kelguniga qadar qisqa vaqt ichida ikki xil oʻrta maktabda oʻqidi. Bu taʼlim, ehtimol, boshqa gimnaziyalarga qaraganda ancha erkinroq boʻlgan, chunki baʼzi xodimlar sobiq inqilobchilar ekanligi qayd etilgan[16].

Otasining vafotidan keyin Krupskaya va onasi daromad manbai sifatida dars berishdi. Krupskaya yoshligidanoq taʼlim sohasiga kirishga qiziqish bildirgan[17]. U, ayniqsa, Lev Tolstoyning taʼlim haqidagi nazariyalariga qiziqdi. Ular har bir talabaning shaxsiy rivojlanishiga va oʻqituvchi hamda talaba munosabatlarining ahamiyatiga eʼtibor qaratdilar[18].

Bu Krupskayani Tolstoyning koʻplab asarlarini, jumladan, uning islohot nazariyalarini oʻrganishiga olib keldi. Bu tinch, qonunga boʻysunuvchi gʻoyalar boʻlib, odamlar keraksiz dabdabalardan voz kechish va uylarini yigʻishtirish uchun boshqa birovni yollash oʻrniga oʻziga qaram boʻlishga qaratilgan. Tolstoy Krupskayada unutilmas taassurot qoldirdi, aytilishicha, Nadejda „zamonaviy kiyim va qulaylikka alohida nafrat bilan qaragan“[19]. Nadejda uyi va ofisidagi jihozlari kabi har doim kamtarona kiyingan.

Fidoyi, kelajagi bor talaba sifatida Krupskaya bir nechta munozara toʻgaraklarda ishtirok eta boshladi. Ushbu guruhlar har bir ishtirokchi manfaati uchun muayyan mavzularni oʻrganish va muhokama qilish uchun tuzilgan edi. Keyinchalik, ana shunday doiralardan birida Krupskaya birinchi marta Marks nazariyalari bilan tanishdi. Bu uning oʻz xalqi uchun hayotni yaxshilashning potensial usuli sifatida qiziqish uygʻotdi va u marksistik falsafani chuqur oʻrganishni boshladi[20]. Bu juda qiyin edi, chunki bu mavzudagi kitoblar Rossiya hukumati tomonidan taqiqlangan, yaʼni inqilobchilar ularni yigʻib, yer osti kutubxonalarida saqlaganlar. 1890-yilda u muhandis Robert Klasson tomonidan tashkil etilgan marksistik toʻgarakka qoʻshildi[21].

Oilaviy hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Krupskaya 1890-yillarda

Krupskaya Vladimir Ilich Ulyanov (keyinchalik Vladimir Lenin nomi bilan tanilgan) bilan birinchi marta 1894-yil fevralida xuddi shunday muhokama guruhida uchrashgan[22]. Lenin va Krupskaya oʻrtasidagi tanishuv haqida koʻp narsalarni bilish qiyin, chunki hech bir partiya shaxsiy masalalar haqida tez-tez gapirmagan[23].

1896-yil oktabrda, Lenin hibsga olinganidan bir necha oy oʻtgach, Krupskaya ham hibsga olindi. Krupskaya qisqa muddat Petropavlovsk qalʼasida internirlangan, ammo boshqa bir ayol mahkum oʻzini yoqib yuborganidan keyin ozod qilingan[24]. Krupskaya Ufada uch yillik surgunga hukm qilingan, biroq deportatsiya qilinishidan oldin u Lenindan „maxfiy xat“ olgan. Agar u odamlarga uning kelinligi ekanligini aytsa, Sibirning Minusinsk viloyatidagi qishloqqa surgun qilingan joyida unga qoʻshilishga ruxsat berilishi mumkin edi[22]. Uning onasi Krupskaya bilan Sibirga sayohat qildi va u yerda 1898-yil may oyida Lenin bilan turmush qurdi[25].

Krupskaya oʻz xotiralarida „u bilan hatto tarjima kabi ish ham sevgi mehnati edi“ deb taʼkidlaydi[26].

Taxminlarga koʻra, Krupskaya boʻynidagi qalqonsimon bezga taʼsir qiladigan Bazedov kasalligi bilan ogʻrigan, bu esa koʻzlarning boʻrtib ketishiga va boʻyinning siqilishiga olib keladi[27]. Bundan tashqari, menstrüel tsiklni buzishi mumkin, bu Lenin va Krupskayaning hech qachon farzand koʻrmaganligini tushuntirishi mumkin[11].

Lenin ozod boʻlgach, Yevropaga joʻnadi va Myunxenga joylashdi. Krupskaya 1901-yilda ozodlikka chiqqandan soʻng, Leninga qoʻshildi. U kelganidan soʻng, er-xotin Londonga koʻchib oʻtishdi.

Krupskaya oʻzining Lenin bilan boʻlgan hayoti toʻgʻrisidagi esdalik kitobini yozgan, 1930-yilda "Lenin xotiralari" va 1959-yilda "Lenin xotiralari" deb tarjima qilingan[28]. Kitobda Leninning hokimiyat tepasiga kelishidan oldingi hayoti haqida eng batafsil maʼlumot berilgan va 1919-yilda tugaydi.

Siyosiy karerasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Krupskaya, Vladimir Lenin, Leninning mushuki va amerikalik jurnalist Linkoln Evre Kremlda, 1920-yil

Krupskayaning siyosiy hayoti faol edi: u 1903-yildan beri Rossiya sotsial-demokratik mehnat partiyasiga tegishli Bolsheviklar fraksiyasining oddiy funksioneri boʻlgan.

1902-yildan 1903-yilgacha Lenin va Krupskaya bilan yaqin hamkorlik qilgan Lev Trotskiy oʻzining avtobiografiyasida Krupskayaning Rossiya sotsial-demokratik mehnat partiyasi va uning Iskra gazetasini kundalik faoliyatidagi markaziy ahamiyatini yozadi. „Iskra tahririyatining kotibi Leninning rafiqasi edi…[29]“

1905-yilda Krupskaya Markaziy Komitetning kotibi boʻldi.

Rus inqilobi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1917-yildagi Rus inqilobidan soʻng u Xalq taʼlimi komissari Anatoliy Lunacharskiyning oʻrinbosari etib tayinlandi va u yerda kattalar taʼlimi boʻlimining Vneshkolniy otdelini boshqardi[30]. 1920-yilda Krupskaya taʼlim qoʻmitasining raisi va 1929-yildan 1939-yilgacha taʼlim komissarining oʻrinbosari (hukumat vaziri) boʻldi.

Krupskaya Sovet taʼlim tizimining asosini yaratishda muhim rol oʻynadi. U shuningdek, sovet kutubxonachiligining rivojlanishiga katta hissa qoʻshdi.

Krupskaya 1924-yilda Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy Komiteti aʼzosi, 1927-yilda uning nazorat komissiyasi aʼzosi, 1931-yilda Oliy Sovet deputati hamda faxriy fuqaro boʻldi. Xabarlarga koʻra, Hilda Ageloff 1931-yilda Brooklyn Eagle gazetasiga Krupskayadan intervyu olish uchun borgan[31].

Krupskaya va Lenin, 1922-yil

Sovet taʼlimi va kutubxonalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Sovet Ittifoqida taʼlim

Inqilobdan oldin Krupskaya besh yil davomida oʻz xodimlariga kechki mashgʻulotlar taklif qiladigan zavod egasining instruktori boʻlib ishlagan. Qonuniy ravishda oʻqish, yozish va arifmetika oʻrgatilgan. Noqonuniy ravishda, inqilobiy taʼsirga ega boʻlgan sinflar ularga tayyor boʻlishi mumkin boʻlgan talabalar uchun oʻqitilgan. Krupskaya va boshqa instruktorlar ushbu hududdagi 30 mingga yaqin zavod ishchilari ish haqini oshirish uchun ish tashlash eʼlon qilganlarida, ishdan boʻshatildi[32]. Krupskaya hatto inqilobdan keyin ham „yoshlar tashkilotini tashkil etish va taʼlim muammolari“ ga eʼtibor qaratdi[33]. Bilim olishlari uchun ular kitob va materiallardan yaxshiroq foydalanishlari kerak edi[34].

Inqilobdan oldingi rus kutubxonalari alohida aʼzolarni chetlab oʻtishga moyil edi. Kutubxonalarning baʼzilari faqat yuqori sinflar uchun, baʼzilari esa faqat maʼlum bir kompaniyaning „Kasaba uyushmalari“ xodimlari uchun edi. Bundan tashqari, ular tor, pravoslav adabiyotiga ega edilar. Yangi gʻoyalarga ega kitoblarni topish qiyin edi, shuning uchun yer osti kutubxonalari paydo boʻldi. Yana bir muammo – bu ommaning savodxonligining pastligi edi. Alvar Aalto tomonidan tashkil etilgan Vyborg kutubxonasi Vyborgni Sovet Ittifoqiga qoʻshib olinganidan keyin Nadejda Krupskaya shahar kutubxonasi deb nomlandi.

Inqilob kutubxonalarda bir kecha-kunduzda yaxshilanishga olib kelmadi. Darhaqiqat, bir muncha vaqt bundan ham koʻproq muammolar paydo boʻldi. Kasaba uyushmalari hali ham umumiy foydalanishga ruxsat berishdan bosh tortdi, kitob va materiallarni sotib olish uchun mablagʻlar tanqisligi va kutubxonalarning bir qismi boʻlgan kitoblar parchalanib ketayotgan edi. Bundan tashqari, daromadning pastligi tufayli kutubxonachilik kasbiga qiziqish past va kutubxonalar qayta tashkil etilishiga juda muhtoj edi.

Krupskaya 1931-yilda

Krupskaya ushbu muammolarni hal qilish uchun kutubxonalarni roʻyxatga olishni boshladi[35]. U kutubxonalarni hamkorlik qilishga va keng jamoatchilikka eshiklarini ochishga undadi. Shuningdek, kutubxonachilarni homiylar bilan suhbatda umumiy nutqdan foydalanishga chorladi. Ishchilarning ehtiyojlari, qanday kitoblar bilan taʼminlanishi, kitobxonlarni qiziqtirgan mavzularni bilish ragʻbatlantirildi va oʻquvchilarga yanada yaxshi xizmat koʻrsatish uchun materiallarni tartibga soldi. Kartochkalar katalogini takomillashtirish boʻyicha qoʻmitalar tashkil etildi.

Krupskaya kutubxona anjumanida shunday dedi:

„Bizda kulgili kutubxonalar bor, ularning kitob fondi esa bundan ham yetarli emas. Ularning sifati dahshatli, aholining aksariyati ulardan qanday foydalanishni va hatto kutubxona nimaligini ham bilmaydi[36].“

Krupskaya shuningdek, kutubxonachilarning koʻproq ogʻzaki va yozma koʻnikmalarga ega boʻlishini xohladi, shunda ular oʻz homiylariga nima uchun baʼzi oʻqish materiallari boshqalardan yaxshiroq ekanligini aniqroq tushuntirishlari mumkin. Uning fikricha, obunachilarga manba tanlashni tushuntirish xushmuomalalik va kutubxonachidan talab qilinadigan narsa emas, balki sotsialistik siyosiy qadriyatlarni oʻrganish uchun imkoniyatdir. Ular inqilobning yordamchilariga, keyinroq esa paydo boʻlgan sotsialistik davlat qadriyatlarini saqlab qolishga yordam berganlarga aylanishlari kerak edi[37].

Krupskaya sodiq marksist edi, uning uchun xalq taʼlimining har bir elementi oʻz xalqining hayotini yaxshilash, barcha odamlarga yanada toʻliq hayot kechirish uchun zarur boʻlgan taʼlim vositalari va kutubxonalardan foydalanish imkoniyatini berish yoʻlidagi qadam edi. Bajarish taʼlim, vositalar esa taʼlim va kutubxona tizimlari edi[37].

Trotskiy va Stalin bilan ziddiyat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1922-yil dekabr oyida, Lenin ikkinchi insultni boshdan kechirganidan soʻng, Krupskaya Lenin bilan uchrashishni talab qilgan Stalin bilan qattiq janjallashdi va u kasal boʻlib qolganligini aytdi. 23-dekabr kuni u Kamenevga yozgan maktubida Stalinning oʻziga qarata qilgan „yovuz gaplari va tahdidlari“ soʻnggi 30 yil ichida inqilobchi hamkasbi tomonidan koʻrilgan eng dahshatli haqorat boʻlganidan shikoyat qildi[38]. Mart oyida bu voqeadan xabar topgan Lenin Stalinga munosabatlarni uzish bilan tahdid qilgan.

1924-yil yanvarda Vladimir Lenin vafotidan soʻng Krupskaya partiya bahslarida Grigoriy Zinovyev va Lev Kamenevning siyosiy pozitsiyalariga yaqinlashdi. Keyinchalik 1920-yillar davomida tashkil topgan fraksiyalarga Trotskiy boshchiligidagi chap muxolifat, Stalin boshchiligidagi „Markaz“ va Buharin boshchiligidagi oʻng muxolifat kiradi. 1922-yildan 1925-yilgacha Zinovyev va Kamenev Trotskiyning soʻl muxolifatiga qarshi Stalin markazi bilan triumvirat ittifoqida edilar. Krupskaya ularni Trotskiyga qarshi qoʻllab-quvvatladi, lekin ular ishlatganidan koʻra koʻproq yarashuvchi tilda va 1924-yilda "Men Trotskiy ayblanayotgan barcha halokatli gunohlarda aybdormi yoki yoʻqligini bilmayman" deb eʼlon qildi[39].

1925-yilda Krupskaya Trotskiyning Oktyabr saboqlari traktasiga polemik javob yoʻlida Leon Trotskiyga hujum qildi. Unda u „Marksistik tahlil hech qachon oʻrtoq Trotskiyning kuchli nuqtasi boʻlmagan“, deb taʼkidlagan[40]. Bitta mamlakatda sotsializm va doimiy inqilob haqidagi munozaraga kelsak, Krupskaya Trotskiy „dehqonlar oʻynagan rolni kam baholaydi“ deb taʼkidladi. Bundan tashqari, Krupskaya Trotskiy Birinchi jahon urushidan keyingi Germaniyadagi inqilobiy vaziyatni notoʻgʻri talqin qildi deb hisoblagan.

1925-yil oxirida, „uchlik“ ikki toifaga boʻlinganida, u Stalinga qarshi Zinovyev va Kamenevni ochiq qoʻllab-quvvatladi va 1926-yil boshida Trotskiyning chap muxolifati bilan ittifoq tuzib, Birlashgan muxolifatni tashkil qildi. Ammo rahbariyatga katta turtki boʻlgan Stalin 1927-yil dekabr oyida boʻlib oʻtgan XV partiya qurultoyidagi nutqining oxirida Krupskaya muxolifatdan voz kechganini eʼlon qildi.

Krupskaya 1936-yilda

1930-yilda Krupskaya yana Stalinga qarshi chiqdi. Bu safar u Moskvadagi Bauman tuman partiyasida oʻng qanot muxolifat yetakchilari Nikolay Buharin va Aleksey Rikovni himoya qilib, nutq soʻzladi. Shundan soʻng, oʻsha paytda partiya amaldori boʻlgan Nikita Xrushchyovning soʻzlariga koʻra, „hech qanday oshkoraliksiz, bu soʻz partiya doiralariga tarqalib, unga ishlash imkoniyatini berdi… Hamma unga qarshi chiqa boshlaganida, uni bu mashgʻulotlarda tomosha qilish juda achchiq edi. Men uni singan kampir sifatida eslayman[41].“ Xrushchyov, shuningdek, Stalin Krupskaya maqomini olib tashlash va boshqa ayolni „Leninning bevasi“ sifatida koʻrsatish bilan tahdid qilganini daʼvo qildi. Xuddi shu voqeani NKVDning sobiq zobiti Aleksandr Orlov ham aytib oʻtgan va u yangi „beva ayol“ Yelena Stasova boʻlishi kerakligini taʼkidlagan[42]. Yana bir mish-mish ediki, bu Rosaliya Zemlyachka boʻlardi[41].

1936-yilda Krupskaya oʻsha yili Sovet hukumati tomonidan qabul qilingan abortga oid cheklovlarni himoya qildi va bu cheklovlar abort qilish sabablarini yoʻq qilish uchun 1920-yildan beri olib borilayotgan izchil siyosatning bir qismi ekanligini taʼkidladi[43]. Krupskaya 1937-yil fevral oyida boʻlib oʻtgan Markaziy Qoʻmitaning plenumida qatnashdi, u Nikolay Buharin va Aleksey Rikovning taqdirini hal qildi va ikkalasini ham Kommunistik partiyadan chiqarib yuborish yoqlab ovoz berdi[44]. 1937-yil iyun oyida Markaziy Komitetda u Osip Piatnitskiyning hibsga olinishiga behuda norozilik bildirdi[45].

Vafoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Krupskaya 1939-yil 27-fevralda, yetmish yoshga toʻlgan kunining ertasiga Moskvada vafot etdi va Kreml devori nekropoliga dafn qilindi. Keyinchalik Stalinning kotibi Aleksandr Poskrebishevning taʼkidlashicha, Stalin Krupskayaning tugʻilgan kunini nishonlash paytida uni zaharlash buyrugʻini bergan[46][6]. Siyosiy byuroning sobiq aʼzosi va Stalinning safdoshi Lazar Kaganovich ham Krupskayaning zaharlanishiga Lavrentiy Beriyaning aloqador boʻlishi mumkinligini taxmin qildi va 1991-yilda „Men bunday imkoniyatni inkor eta olmayman. U boʻlishi mumkin“ degan soʻzlaridan iqtibos keltirdi[5]. 1939-yilda Lev Trotskiy Krupskayaning oʻlimi holatlari toʻgʻrisida shunga oʻxshash fikrlarni bildirgan edi[7].

Aksincha, yozuvchi Luigi Zoja bu daʼvolarga qarshi chiqdi, chunki u Stalin Krupskayaga tugʻilgan kuni tortlarini oldingi holatlarida yuborganini va tortni yegan boshqa mehmonlarga hech qanday taʼsir koʻrsatmaganini taʼkidladi[47]. Stefan Thomas Possony Krupskaya zaharlangan qahva isteʼmol qilgan boʻlishi mumkinligini aytdi[48]. Arkadiy Vaksbergning taʼkidlashicha, tibbiy yordamning bir necha soatga kechiktirilishi zaharlangan tort haqidagi mish-mishlar emas, balki shubhalarni keltirib chiqargan. Arkadiy Vaksberg, shuningdek, uning jismoniy alomatlari zaharlanish qurboni boʻlgan Pavel Alliluyevga oʻxshab qolganini taʼkidladi[49].

Xotirasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gallareya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eslatmalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ ruscha: Надежда Константиновна Крупская.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Scientific transliteration: Nadežda Konstantinovna Krupskaja.
  2. ↑ McNeal, 13.
  3. ↑ "Stalin threatened to produce another woman who would swear that she, not Krupskaya, was Lenin's true wife if she dared to publish Lenin's "Last testament". Noonan, Norma C.; Nechemias, Carol R.. Encyclopedia of Russian Women's Movements (en). Greenwood Publishing Group, 30 September 2001 — 150-bet. ISBN 978-0-313-30438-5. 
  4. ↑ Fitzpatrick, Sheila. Education and Social Mobility in the Soviet Union 1921-1934 (en). Cambridge University Press, 16 May 2002 — 11-bet. ISBN 978-0-521-89423-4. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Vaksberg, Arkadiĭ. Toxic Politics: The Secret History of the Kremlin's Poison Laboratory--from the Special Cabinet to the Death of Litvinenko (en). ABC-CLIO, 2011 — 80-bet. ISBN 978-0-313-38746-3. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Yuri Felshtinsky and Vladimir Pribylovsky, The Corporation. Russia and the KGB in the Age of President Putin, Encounter Books, ISBN 1-59403-246-7, 25 February 2009, page 445.
  7. ↑ 7,0 7,1 Trotsky, Leon. Writings of Leon Trotsky. New York: Pathfinder Press, 1975–1979 — 197-bet. ISBN 0873483138. 
  8. ↑ Birstein, Dr Vadim J.. The Perversion Of Knowledge: The True Story Of Soviet Science (en). Basic Books, 9 September 2009. ISBN 978-0-7867-5186-0. 
  9. ↑ Antonov-Ovseenko, Anton. The Time of Stalin: Portrait of a Tyranny (en). Harper & Row, 1983 — 140-bet. ISBN 978-0-06-039027-3. 
  10. ↑ Thatcher, I.. Reinterpreting Revolutionary Russia: Essays in Honour of James D. White (en). Springer, 4 August 2006 — 163-bet. ISBN 978-0-230-62492-4. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Marcia Nell Boroughs Scott, Nadezhda Konstantinovna Krupskaya: A flower in the dark. [Dissertation] The University of Texas at Arlington, ProQuest Dissertations Publishing, 1996. 1383491.
  12. ↑ McNeal, 5-9.
  13. ↑ McNeal, 11-12.
  14. ↑ C.Bobrovskaija, Lenin and Krupskaja (New York City: Workers Library Publishers, Inc., 1940), 4.
  15. ↑ McNeal, 19.
  16. ↑ McNeal, 17-19.
  17. ↑ Mihail S. Skalkin, and Georgij S. Tsov’janov, "Nadezhda Konstantinovna Krupskaya, " Prospects, Paris, Vol. 24, Issue 1 (1 January 1994): 49.
  18. ↑ „Tolstoy, Leo“, in Encyclopædia Britannica. Retrieved 21 March 2008.
  19. ↑ McNeal, 23.
  20. ↑ Matietta Shaginyan, „Memories of Nadezhda Krupskaya“, Soviet Literature, Moscow, Vol. 0, Issue 3 (1 January 1989): 156.
  21. ↑ Parkomenko, A.A. „Robert Eduardovich Klasson“. The Free Dictionary. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
  22. ↑ 22,0 22,1 „Nadezhda Konstantinovna Krupskaya“. Encyclopædia Britannica. Qaraldi: 2016-yil 26-iyul.
  23. ↑ Barbara Evans Clements, Bolshevik Women, Cambridge University Press, 1997.
  24. ↑ Krupskaya. Memories of Krupskaya. London: Panther, 1970 — 30-bet. 
  25. ↑ Marcia Nell Boroughs Scott, Nadezhda Konstantinovna Krupskaya: A flower in the dark. [Dissertation]. The University of Texas at Arlington, ProQuest Dissertations Publishing, 1996. 1383491.
  26. ↑ Krupskaya. Reminiscences of Lenin. Moscow: Foreign Language Publishing House. 1959. p. 30
  27. ↑ H. Rappaport, Conspirator (London: Hutchinson, 2009), 200.
  28. ↑ N. K. Krupskayaʼs. Reminiscences of Lenin, Foreign Language Publishing House, 1959.
  29. ↑ Trotsky, Leon „"My Life", Chapter XII: The Party Congress and the Split“. Marxists.org. Pathfinder Press (1930). Qaraldi: 2016-yil 26-fevral.
  30. ↑ Sheila Fitzpatrick, The Commissariat of Enlightenment: Soviet Organization of Education and the Arts under Lunacharsky, October 1917–1921. Cambridge University Press, 2002.
  31. ↑ London, Eric „Sylvia Ageloff and the assassination of Leon Trotsky“ (en). World Socialist Web Site (2021-yil 6-fevral). Qaraldi: 2021-yil 9-mart.
  32. ↑ Raymond, 53–55.
  33. ↑ McNeal, 173.
  34. ↑ Raymond, 171.
  35. ↑ N. K. Krupskaya, Part two : Krupskaia on libraries, ed Sylva Simsova (Hamden : Archon Books, 1968) 45–51.
  36. ↑ Raymond, 161.
  37. ↑ 37,0 37,1 Richardson, John (2000). "The Origin of Soviet Education for Librarianship: The Role of Nadezhda Konstantinovna Krupskaya (1869–1939), Lyubov' Borisovna Khavkina-Hamburger (1871–1949) and Genrietta K. Abele-Derman (1882–1954)". Journal of Education for Library and Information Science 41 (Spring 2000): 106–128 (115–117). doi:10.2307/40324059. ISSN 0748-5786. Archived from the original on 2011-09-28. https://web.archive.org/web/20110928072629/http://polaris.gseis.ucla.edu/jrichardson/origin.pdf. Qaraldi: 2024-05-30. Nadejda Krupskaya]]
  38. ↑ Daniels, Robert Vincent. The Conscience of the Revolution, Communist Opposition in Soviet Russia. New York: Simon & Schusterf, 1969 — 179-bet. ISBN 0-671-20387-8. 
  39. ↑ Daniels. The Conscience — 245-bet. 
  40. ↑ Nadezhda K. Krupskaya. The Lessons of October Source: The Errors of Trotskyism, Communist Party of Great Britain, May 1925.
  41. ↑ 41,0 41,1 Khrushchev, Nikita. Khrushchev Remembers. London: Sphere, 1971 — 39–41-bet. 
  42. ↑ Orlov, Alexander. A Secret History of Stalin's Crimes. London: Jarrolds, 1954. 
  43. ↑ Preface to the pamphlet „The New Law on Mother and Child“, 1936.
  44. ↑ J. Arch Getty, and Oleg V. Naumov. The Road to Terror: Stalin and the Self-Destruction of the Bolsheviks, 1932-1939. New Haven: Yale U.P., 1999 — 412–13-bet. ISBN 0-300-07772-6. 
  45. ↑ Medvedev, Roy. Let History Judge, The Origins and Consequences of Stalinism. Nottingham: Spokesman, 1976 — 199-bet. 
  46. ↑ Toxic Politics: The Secret History of the Kremlinʼs Poison Laboratory―from the Special Cabinet to the Death of Litvinenko by Arkadi Vaksberg and Paul McGregor, ABC-Clio, ISBN 031338746X, pages 75-81
  47. ↑ Zoja, Luigi. Paranoia: The madness that makes history (en). Taylor & Francis, 16 March 2017 — 190-bet. ISBN 978-1-317-20239-4. 
  48. ↑ Possony, Stefan T.. Lenin: The Compulsive Revolutionary (en), 1964 — 360-bet. 
  49. ↑ McGregor, Paul. Toxic Politics: The Secret History of the Kremlin's Poison Laboratory—from the Special Cabinet to the Death of Litvinenko (en). ABC-CLIO, 21 March 2011 — 75–81-bet. ISBN 978-0-313-38747-0. 
  50. ↑ Crace, John. „The Soviet chocolate named after Lenin's widow“. The Guardian (2010-yil 27-yanvar). Qaraldi: 2010-yil 19-may.
  51. ↑ Schmadel, Lutz D.. Dictionary of Minor Planet Names, 5th, New York: Springer Verlag, 2003 — 168-bet. ISBN 3-540-00238-3. 
  52. ↑ Winners of the Mohammad Reza Pahlavi Priza and the Nadezhda K. Krupskaya Prize, UNESCO

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Nadejda Krupskaya
haqida turkum mavjud
Vikiiqtibosda Nadejda Krupskayaga tegishli iqtiboslar mavjud. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Nadejda_Krupskaya&oldid=5255129" dan olindi