Muhammad al-Amin
| Muhammad Al-Amin | |
|---|---|
الأمين
.jpg) | |
 | |
|
Mansab davri 809-yil 24-mart – 813-yil 27-sentyabrgacha | |
| Oʻtmishdoshi | Horun ar-Rashid |
| Vorisi | Maʼmun |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
787-yil aprel Bag'dod |
| Vafoti |
813-yil 27-sentyabr Bag'dod Bag'dod xalifaligi |
| Turmush oʻrtogʻi |
Lubana bint Ali ibn al-Mahdi Arib bint al-Ma'muniyyah |
| Bolalari |
|
| Onasi | Zubayda |
| Otasi | Horun ar-Rashid |
| Dini | islom, sunniylik |
Abu Musa Muhammad ibn Horun ar-Rashid (arabcha: أبو موسى محمد بن هارون الرشيد) (787-yil aprel – 813-yil 24/25-sentyabr), Al-Amin (arabcha: الأمين) ismi bilan mashhur. 809-yildan — 813-yilga qadar hukmronlik qilgan oltinchi Abbosiy xalifa.
Al-Amin 809-yilda otasi, Horun ar-Rashid vafotidan keyin xalifalik taxtiga chiqadi. Hukmronligi 813-yilga qadar, akasi al-Maʼmun bilan boʻlib oʻtgan urushda magʻlubiyatga uchrab, oʻldirilgunga qadar davom etgan.
Hayoti va vorislik masalasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Al-Amin ismi bilan xalifa boʻladigan Muhammad 787-yil aprelida abbosiylar xalifasi Horun ar-Rashid (h. 786 – 809) va Zubayda oilasida tugʻilgan. Onasi Zubayda ikkinchi abbosiy xalifasi al-Mansurning (h. 754–775) farzandi boʻlgan[1].
Muhammadning 786-yil sentabrda tugʻilgan va al-Maʼmun (h. 813–833) nomi bilan xalifa boʻladigan Abdulloh ismli akasi bor edi. Biroq, Abdullohning onasi fors qul kanizi boʻlgani sof abbosiy avlodi boʻlgan Muhammadga hokimiyat uchun ustunlik bergan[1][2]. U Abbosiylar sulolasining shu kabi nasldan boʻlgan yagona xalifasi edi[2]. 792-yilda Horun Muhammadga al-Amin („Ishonchli“) nomi bilan bayʼat oldi va uni oʻzining asosiy merosxoʻri sifatida belgiladi. Abdulloh esa 799-yilda al-Maʼmun („Ishonchli“) nomini olmaguncha ikkinchi merosxoʻr deb atalmagan[1][2]. Ikkala aka-ukaga ham kuchli Barmakiylar oilasining aʼzolari tarbiyachi etib tayinlangan. Al-Aminning tarbiyachisi al-Fadl ibn Yahyo, al-Maʼmunniki esa Jaʼfar ibn Yahyo edi[2][3].
802-yilda Horun va Abbosiylar hukumatining eng qudratli amaldorlari Makkaga haj ziyorati vaqtida bir qator kelishuvlar tasdiqlanib, ommaga eʼlon qilindi. Ularga koʻra, Al-Amin Bagʻdodda Horunning vorisi boʻladigan, Al-Maʼmun al-Aminning vorisi boʻlib qoladigan va qoʻshimcha ravishda kengaytirilgan Xurosonni boshqaradigan boʻldi[1][2]. Bu alohida ahamiyatga ega boʻlgan tayinlov boʻlgan. Chunki Xuroson Abbosiylarni hokimiyat tepasiga olib kelgan Abbosiylar inqilobining tayanch nuqtasi sifatida xalifalik viloyatlari orasida imtiyozli mavqeini saqlab qolgan edi. Qolaversa, Abbosiylar sulolasi harbiy rahbarlik va boshqaruvchilik masalalarida asosan Xurosoniylarga tayangan. Abbosiylar bilan gʻarbga kelgan Xurosoniy arab qoʻshinlarining (Xurosoniyya) koʻpchiligiga Iroq va Abbosiylarning yangi poytaxti Bagʻdoddan mulklar berilib, ular abnāʾ al-davla („davlat/sulola oʻgʻillari“) deb nomlanuvchi elita guruhiga aylandi[4][5]. Abbosiylar davlatining eng yuqori doiralarida eroniy doiralarning keng miqyosda mavjudligi, eng koʻzga koʻringan vakillar Barmakiylar oilasi boʻlishi, shubhasiz, al-Maʼmunning onasi orqali sharqiy Eron bilan bogʻliq viloyat, Xuroson noibi va voris lavozimiga tayinlanishida muhim omil boʻldi[6]. Tarixchi Tabariy batafsil qayd etgan shartnoma shartlariga koʻra, al-Maʼmunning Xurosoniy noiblariga keng muxtoriyat berilgan. Biroq, zamonaviy tarixchilarning fikriga koʻra, bu maʼlumotlar al-Maʼmun haqida keyinchalik tarix yozganlar tomonidan ukasining foydasiga buzib talqin qilingan boʻlishi mumkin[7]. Horunning uchinchi vorisi al-Muʼtamin Yuqori Mesopotamiya va Suriyadagi Vizantiya imperiyasi bilan chegaradosh hududlarni boshqarishni oʻz zimmasiga oldi[2][3].
Horun al-Amin va al-Maʼmun oʻrtasidagi feʼl-atvor hamda manfaatlar boʻyicha chuqur tafovutlarni hisobga olgan holda oʻzaro huquqiy va diniy qasamyodlar bilan mustahkamlangan bu murakkab kelishuvlarning beqaror ekanligini anglagan edi[1]. Tez orada bu yashirin raqobat jiddiy oqibatlarga olib keldi. Hukumat 803-yil yanvarida Bagʻdodga qaytganidan soʻng deyarli darhol Barmakiylar oilasining hokimiyatdan keskin qulashi abbosiy elitasini larzaga soldi. Boshqa tomondan, bu voqea Barmakiylar xalifaga yoqmaydigan darajada kuchayib ketganini aks ettirishi mumkin, ammo ushbu voqeaning sodir boʻlgan vaqti vorislik masalasiga ham bogʻliq boʻlishi mumkin. Abnāʾ Al-Amin tarafida, barmakiylar al-Maʼmun tarafida boʻlib, ikki lager kundan-kunga bir-biridan uzoqlashib borar ekan, al-Amin muvaffaqiyatga erishish imkoniga ega boʻlish uchun barmakiylar kuchini sindirishi kerak edi[2][8][9]. Darhaqiqat, Barmakiylar qulagandan keyingi yillarda boshqaruvning markazlashuvi kuchayib borishi bilan bir qatorda abnoning taʼsiri ham oshib bordi. Ularning aksariyati viloyat hokimi lavozimlarini egallashib, bu viloyatlarni Bagʻdod nazoratiga yaqinlashtirish uchun yuborildi[9].
Bu boshqaruv uslubi viloyatlarda, ayniqsa Xurosonda tartibsizliklarga sabab boʻldi. Bu yerlardagi mahalliy elitalar abna bilan uzoq vaqtdan buyon raqobat qilib kelishardi va viloyatni (va uning daromadlarini) Iroqdan nazorat qilish tendensiyasi mavjud edi[10]. Abnoning nufuzli aʼzosi Ali ibn Iso ibn Mahon tomonidan yuritilgan shafqatsiz soliq siyosati hatto Rofe ibn Lays boshchiligidagi qoʻzgʻolonga sabab boʻldi. Bu esa oxir-oqibat Horunning oʻzini al-Maʼmun, qudratli guruhi (hojib) va bosh vazir al-Fadl ibn ar-Rabiy hamrohligida 808-yilda viloyatga borishga majbur qildi. Al-Maʼmun qoʻshinning bir qismi bilan Marvga joʻnatildi, Horun esa Tusda qolib, shu yerda 809-yil 24-mart kuni vafot etdi[2][9][11].
Xalifalik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Horun ar-Rashid 809-yil mart oyida vafot etdi. Horun Alini lavozimidan boʻshatib, uning oʻrniga Harsama ibn Aʼyonni tayinladi va 808-yilda isyonchi Rofe ibn Laysga qarshi kurashish uchun sharqqa yoʻl oldi. 809-yil mart oyida Tus shahrida vafot etdi[12]. Al-Amin muammosiz otasining oʻrnini egalladi. Xuroson yurishidagi qoʻshin qoʻmondonlarining aksariyati yangi xalifaning Bagʻdodga qaytish haqidagi buyrugʻiga boʻysunishga qaror qildilar. Qoʻzgʻolonchi Horunning oʻgʻli va Xurosonning yangi hokimi al-Maʼmunga taslim boʻlishni tanladi. Rofe ibn Lays afv etilgan va shundan soʻng u haqida boshqa hech narsa maʼlum emas[12]. Al-Amin otasining ilgʻor harakatlarini davom ettirdi. Hukmronligining dastlabki ikki yilida tinchlik hukm surdi.
Al-Maʼmunga dushmanlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Al-Maʼmun otasining oʻlimidan oldin al-Aminga ishonmagan va Horunni sharqqa soʻnggi safarida oʻzi bilan olib ketishga koʻndirgan edi. Horun bu yurishda Bagʻdod qoʻmondonlariga al-Maʼmun bilan qolishni buyurgan boʻlsa-da, Horun vafotidan keyin ular Bagʻdodga qaytishdi. Al-Amin Raydagi al-Maʼmunning moliyaviy agentini Maʼmunga qarshi qayramoqchi boʻldi. Al-Maʼmunga esa al-Aminning oʻgʻli Musoni merosxoʻr deb tan olish va Bagʻdodga qaytishni buyurdi. Al-Maʼmun Raydagi agentini almashtirib, buyruqlarni rad etdi. Maʼmunning onasi fors boʻlgani sababli Erondan kuchli qoʻllovga ega edi.
Aka-ukalarning onalari turli edi. Al-Aminni al-Maʼmunga qarshi harakatga undagan vazirlar, ayniqsa, al-Fazl ibn ar-Rabiy kabilar ham bor edi. U Horunning vorislik borasidagi hujjatlarini Makkadan Bagʻdodga olib kelib, yoʻq qildi. Keyin al-Maʼmunga qarshi chiqish uchun odamlarini sharqqa yubordi. Biroq, chegaradagi kuchli nazorat ularni imkoniyatdan mahrum qildi. Amin Maʼmunning oilasi va boyligi haqidagi iltimosini rad etib, ularni Bagʻdodda olib qoldi.
Ichki qoʻzgʻolonlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Al-Amin Suriyadagi tartibsizliklarga duch keldi. Bu yerda tinchlik oʻrnatish uchun Abdulmalik ibn Solihni yubordi. Shiddatli janglar boʻlib, Abdulmalik halok boʻldi. Amin Ahmad ibn Mazyad va Abdulloh ibn Humaydning har birini alohida qoʻshin bilan sharqqa yubordi (Tabariy kitobining 100-betidagi maʼlumotga koʻra ularning har birida 20000 nafardan kishi bor edi). Ammo Tohirning agentlari oʻrtaga nifoq solib, bu ikki lashkar bir-biriga qarshi jang qildi.
Aminga qarshi Bagʻdodda Ali ibn Isoning oʻgʻli Husayn boshchiligida qoʻzgʻolon koʻtarildi. Isyon bostirilib, Husayn oʻldirildi.
Fuqarolik urushi (811—813)
[tahrir | manbasini tahrirlash]Vazirlari taʼsiri ostida Amin ham, Maʼmun ham oralaridagi siyosiy muhitni yanada qutblashtirgan va munosabatlar buzilishini tuzatib boʻlmaydigan holatga olib kelgan qadamlar qoʻyishdi. Maʼmun ramziy maʼnoda Amin nomini tangalaridan va juma namozidan chiqarib tashlagach, 810-yil noyabrda Amin Maʼmun va Muʼtaminni vorislikdan mahrum qilib, ularning oʻrniga oʻz oʻgʻillari Muso va Abdullohni nomzod qilib koʻrsatdi. Bu ishlarga Maʼmun oʻzini imom deb eʼlon qilish bilan javob berdi. Mazkur diniy unvon xalifaga toʻgʻridan-toʻgʻri eʼtiroz bildirish huquqini bermasa-da, lekin mustaqil hokimiyatni nazarda tutar, shuningdek, Abbosiylarni hokimiyat tepasiga olib kelgan Hoshimiylar harakatining dastlabki kunlariga ishora qilardi[13][14][15].
Baʼzi yuqori martabali vazir va noiblarning eʼtirozlariga qaramay, ikki oy oʻtgach, 811-yil yanvarda Amin Ali ibn Isoni Xurosonga hokim etib tayinlab, uni abnoʾdan olingan 40 000 kishilik noodatiy yirik qoʻshin bilan Maʼmunni agʻdarish uchun Xurosonga joʻnatib, rasmiy ravishda fuqarolar urushini boshladi[15][16].
811-yil mart oyida Amin Ali ibn Iso ibn Maxon boshchiligidagi qoʻshinni Maʼmunga qarshi joʻnatdi. Ali Ray tomonga yurish qildi. Maʼmunning qobiliyatli sarkardasi Tohir ibn Husayn Ali bilan toʻqnashdi. Jangda Ali magʻlubiyatga uchrab, oʻldirildi.
Tohir Axvazni egallab, Bahrayn va Arabistonning bir qismini nazorat ostiga oldi. Basra va Kufa al-Ma’munga bay’at qilishdi. Tohir Bagʻdodga yoʻl olib, oʻziga qarshi yuborilgan qoʻshinni magʻlub etdi. Makkada Dovud ibn Iso namozxonlarni Amin Horun ar Rashidning vorislik garovlarini buzgani uchun Ma’munga bay’at qilishga chorladi. Shundan soʻng Dovud Marvga borib, Ma’mun bilan uchrashdi. Maʼmun Dovudni Makka va Madina noibligiga tasdiqladi.
Oilasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aminning Arib al-Maʼmuniya va Lubana binti Ali ibn al-Mahdiy (beqiyos goʻzalligi bilan mashhur boʻlgan) ismli ikkita xotini boʻlgani haqida maʼlumotlar mavjud[17]. Biroq, Amin Lubana bilan nikohdan oʻtgunga qadar vafot etgan. Ayolning sheʼrida Aminning oʻlimi uchun nola qilgan: „Oh, ochiqda oʻlik yotgan, qoʻmondonlari va soqchilari xiyonat qilgan qahramon. Rohatim va hamrohimni yoʻqotganim uchun emas, balki nayzang, oting va orzularing uchun yigʻlayman. Toʻy kechamizdan oldin meni beva qilgan xoʻjayinim uchun yigʻlayman“[18]. Shuningdek, Aminning kanizaklari ham boʻlgan.
- Bolalari
- Muso ibn Muhammad Amin — xalifa Aminning katta oʻgʻli. Amin shu oʻgʻlini merosxoʻr qilishga harakat qilgan edi.
- Abdulloh ibn Muhammad al-Amin — Aminning ikkinchi oʻgʻli.
Oʻlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]812-yilda Tohir Bagʻdodning Anbar darvozasi yaqinida qarorgoh qurib, shaharni qamal qila boshladi. Bu qamalning oqibatlari qamoqdan chiqib ketgan mahbuslar tufayli yanada kuchliroq boʻldi. Aminning Qasr Xolih saroyida, Darb al-Hijora va ash-Shammasiya darvozasi kabi hududlarda bir qancha shafqatsiz janglar boʻldi. Oxirgi marta Tohir sarkardalardan biri boy bergan pozitsiyalarni qaytarib olish uchun qoʻshimcha kuchlarni boshqargan. Umuman olganda, Aminning ahvoli yomonlashib, tushkunlikka tushgan.
Tohir shaharga kirgach, Amin xavfsiz chiqib ketish uchun muzokaralar boshlamoqchi boʻldi. Tohir istar-istamas Aminning aso, muhr va boshqa mansab belgilarini topshirish taklifiga rozi boʻldi. Amin kutish haqidagi ogohlantirishlarni rad etib, ramzlar bilan qayiqda ketishga harakat qildi. Biroq, Tohir qayiqni payqab qolib, Amin suvga uloqtirildi. Qirgʻoqqa suzib chiqqach, qoʻlga olinib, bir xonaga keltirildi va u yerda qatl etildi. Aminning boshi Anbar darvozasiga ilib qoʻyildi. Tabariy (31-jild 197–202-betlar) Tohirning Maʼmunga yozgan maktubidan iqtibos keltirgan. Unda Aminning qoʻlga olinib, qatl etilgani hamda Bagʻdoddagi tinchlik holati haqida xabar berilgan.
Amin oʻldirilgandan keyin amaldorlardan biri Zubaydaning oldiga kelib, Oysha ham Usmonning qoni uchun qasos olishni soʻraganidek, Aminning qoni uchun qasos olishni soʻraydi (Eunuchning fikriga koʻra). Biroq, Zubayda buni rad etgan[19]. Maʼmun Aminning oʻgʻli Musoni merosxoʻr deb tan olishdan bosh tortgani sababli taxt Maʼmunga oʻtgan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Gabrieli 1960, s. 437.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Rekaya 1991, s. 331.
- ↑ 3,0 3,1 Kennedy 2004, s. 142.
- ↑ El-Hibri 2010, s. 274.
- ↑ Kennedy 2004, ss. 133–135.
- ↑ El-Hibri 2010, s. 282.
- ↑ El-Hibri 2010, ss. 282–283.
- ↑ Kennedy 2004, ss. 142–143.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 El-Hibri 2010, s. 283.
- ↑ Kennedy 2004, s. 144.
- ↑ Kennedy 2004, ss. 144–145.
- ↑ 12,0 12,1 Bosworth 1995, ss. 385–386.
- ↑ Rekaya 1991, s. 332.
- ↑ El-Hibri 2010, s. 285.
- ↑ 15,0 15,1 Kennedy 2004, s. 148.
- ↑ Rekaya 1991, ss. 332–333.
- ↑ Classical Poems by Arab Women: A Bilingual Anthology, ed. and trans. by Abdullah al-Udhari (London: Saqi Books, 1999), p. 120; ISBN 086356-047-4.
- ↑ Guthrie, Shirley. Arab Women in the Middle Ages: Private Lives and Public Roles, 2013-08-01. ISBN 9780863567643.
- ↑ "On Fiction and Adab in Medieval Arabic Literature". Masudi and the reign of Al-Amin. edited by Philip F. Kennedy. 2005. ISBN 9783447051828. https://books.google.com/books?id=mqNMszs0licC&dq=Lub%C4%81na+bint+%E2%80%98Al%C4%AB+ibn+al-Mahd%C4%AB&pg=PA165.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- El-Hibri, Tayeb „Al-Amīn: the challenge of regicide in Islamic memory“, . Reinterpreting Islamic Historiography: Hārūn al-Rashı̄d and the Narrative of the ʿAbbāsid Caliphate. Cambridge University Press, 1999 — 59–94-bet. ISBN 0-521-65023-2.
- El-Hibri, Tayeb „The empire in Iraq, 763–861“, . The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2010 — 269–304-bet. ISBN 978-0-521-83823-8.
- Gabrieli, F. (1960). "al-Amīn". in Gibb, H. A. R.. Encyclopaedia of Islam. Volume I: A–B (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 437–438 b. OCLC 495469456. https://doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_0599.
- Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century, Second, Harlow: Longman, 2004. ISBN 978-0-582-40525-7.
- Bosworth, C. E. (1995). "Rāfiʿ b. al- Layt̲h̲ b. Naṣr b. Sayyār". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume VIII: Ned–Sam (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 385–386 b. ISBN 978-90-04-09834-3. https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_6184.
- Rekaya, M. (1991). "al-Maʾmūn". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume VI: Mahk–Mid (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 331–339 b. ISBN 978-90-04-08112-3. https://doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_4889.