Kontent qismiga oʻtish

Islomiy nasihatlar adabiyoti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Islomiy nasihatlar adabiyotlar huquqiy fikr, diniy matnning talqini, huquq nazariyasi, nasihat, maslahat yoki islomiy hikoyalar kabi toʻplamlar yoki latifalarni oʻz ichiga olishi mumkin[1].

Umumiy koʻrinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomiy nasihatlar adabiyoti odatda kichik varaqalarda chop etiladi va kitoblar koʻpincha alohida shaxslar yoki rasmiylarning maslahatlarini oʻz ichiga oladi[2][3][4][5][6]. Fatvo, tafsir va fiqhdan farqli ravishda, nasihat va nasihat adabiyotlari dunyoviy manbalardan boʻlishi mumkin va ulamolar tomonidan yozilishi shart emas[6][7]. Fiqh, tafsir, fatvo yoki nasihatlardan farqli oʻlaroq, nasihat adabiyotlari diniy kitoblar doirasidan tashqariga chiqib, meʼyoriy daʼvolar qabul qilinmaydigan hadis yoki diniy hukmlarni qoʻllab-quvvatlashi mumkin[7][8]. Kitoblar ijtimoiy, obroʻli yoki diniy mavzular haqidagi anʼanaviy va oʻz-oʻzidan yangilanadigan maʼlumotlarga asoslangan[9].

Gudrun Krämerning soʻzlariga koʻra, musulmon jamiyatlaridagi shaxslar diniy va axloqiy maslahatlarga daʼvat etishlari va odamlar uzoq vaqt yechim topa olmayotgan mavzularda oʻz maslahatlarini berishlari mumkin. Bu mavzular oddiy boʻlishi mumkin — masalan, ularning jamiyati meʼyorlariga koʻra parik kiyish mumkinmi yoki yoʻqmi[6]. Demak, Marziya Bashirpurning fikricha, musulmonlarning ijtimoiy xulq-atvoriga nasihatlar adabiyoti chuqur taʼsir koʻrsatadi.

Maslahat berish vositalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomiy maslahatlar berish vositalari anʼanaviy va zamonaviy texnologiyalarni oʻz ichiga oladi. Misrda Al-Azhar universiteti metro bekatlarida „maslahat/fatvo kiosklari“ oʻrnatdi[10] va „Dial-a-Shayx“ nomli telefon orqali maslahat xizmatini joriy qildi[11]. Jakob Guhl va Milo Comerford tadqiqotiga koʻra, Gen-Z musulmonlari Islomda maʼlum xatti-harakatlarga ruxsat beriladimi yoki yoʻqmi, kundalik muammolar va islom taʼlimotlar oʻrtasidagi munosabatlar qanday shakllanishi mumkinligi kabi masalalarda onlayn ravishda hayotiy maslahatlar olishga qiziqishdi[12].

Xalifaliklarda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xalifaliklar hukumatlari arab boʻlmagan va musulmon boʻlmagan davlat amaldorlariga, ayniqsa, marhum Umaviylar va Abbosiylarning ilk davlatlariga bogʻliq edi. Vaziyat 8-asrda oʻzgara boshladi, chunki musulmonlar diniy vositalardan foydalangan holda ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlar uchun raqobatlasha boshladilar[13]. 9-asrga kelib, islom huquqshunoslari musulmon boʻlmaganlarni ishga olishga qarshi chiqa boshladilar, ammo 12-asrga kelib, nasihatlar adabiyoti kampaniyasi mustaqil ish boshlaganda musulmon boʻlmagan fuqarolik amaldorlarini ishdan boʻshatish kabi katta rasmiy oʻzgarishlar boshlandi[13].

Jennifer A. London oʻrta asr ertaklarining oʻsha paytdagi ilmiy ahamiyati va taqdimotlarini nasihatlar adabiyotining bir qismi sifatida koʻrib chiqadi, bu adabiyotlarda shahzodalar uchun oyna sifatida ishlatilgan personajlar orqali siyosiy fikrlar haqida gapiradi[5].

Sami Helewaning yozishicha, Yusuf, Dovud va Sulaymon haqidagi bashoratli latifalar keltirilgan kitob 9-asr fors islom olimi At-Tabariy va 11-asr olimi At-Saʼlabiy tomonidan yozilgan boʻlib, „Anbiyolar qissasi“ deb nomlangan[1][14].

10-asrga oid anonim arab qoʻlyozmasi hukmdorlarga diniy taʼlimotlardan foydalangan holda maslahat bergan. Baʼzida maslahatlar diniy doiradan tashqariga chiqadi va maʼmuriy siyosatni taklif qiladi[15].

Qoraxoniylar adibi Yusuf Balasag‘uniy islomiy nasihatlar adabiyotini qoraxoniylar davridan turkiy tilda yozilgan yagona maʼlum asar bo‘lgan "Qutadgu bilig" („Saodat hikmatlari“) asarida yozgan[16][17].

Ibrohim Muso va Nicholas Robertning „Islom tarixida siyosiy sokinlik ifodalari“ asarida „Islomda siyosiy sokinlik: sunniylik va shialik amaliyoti va tafakkuri“ (Saud al-Sarxon), taʼkidlaganidek, oʻrta asrlarda, oʻrta asrlar fonida ham Siyosiy sokinlik ideal fuqarolarning fazilatiga aylangan musulmon imperiyalarining qudrati, nasihat va nasihat adabiyoti janri rivojlana boshlagan[18]. Muso va Robertning fikriga koʻra, oʻsha paytdagi nasihat adabiyotining maqsadi pragmatik tinch faoliyatning bir qismi sifatida siyosiy hokimiyatni saqlab qolishga yordam berish edi[18]. As-Sarxon yana shuni taʼkidlaydiki, Nizom al-Mulkning "Siyosatnoma", al-Gʻazzoliyning „Nasihat al-Muluk“ va ibn Taymiyaning "as-siyasa ash-sharʼiyya" asarlari bir tomondan siyosiy faollikni timsol qilib, boshqa tomondan xalifaning ilohiy ruxsat etilgan absolyutizmiga ega ekanligini koʻrsatar ekan[18]. Maslahat adabiyoti strategiyasi hokimiyatdagi hokimiyatga pragmatik boʻysunishni davom ettirgan holda, diniy diktalarning toʻrt burchagida adolatli va sogʻlom boshqaruvga chaqiruvchi siyosiy faollikning nozik ifodasi edi[18]. Ammo adabiyotda koʻplab maslahatlar dindan tashqarida oʻrganiladi, masalan, 11-asrdagi siyosat nazariyotchisi al-Mavardiy islomdan oldingi 6-asrdagi al-Afvah al-Avdiyning iqtibosini keltiradi: „Tartibsizlik hukmron boʻlganida rahbarsiz odamlardan foyda yoʻq. Agar ularning nodonlari rahbarlik qilsalar, ularda hech qachon rahbar boʻlmaydi“. Muso va Robertning taʼkidlashicha, iqtibosning birinchi yarmi zamonaviy olimlar tomonidan belgilab qoʻyilgan tarkidunyochilikka toʻgʻri keladi, ikkinchi yarmi esa itoatkor, dindor musulmon fuqaroning adolatli va shariatga mos boshqaruvni kutishlariga mos keladi[18].

Ali Pirzoda Zardushtiylik dini 8-asrdan keyin fors adabiyotida koʻrinmay qolganligidan foydalanib, islom adabiyoti va islomiy nasihat adabiyoti rivoyatlariga alohida ahamiyat berib, mahalliy madaniyat va merosning aksariyat izlarini yoʻq qiladi, deydi[19]. Uning taʼkidlashicha, Eron imperiyalari merosxoʻrlikdan kelib chiqadigan qobiliyatsizligini yashirish va manfaatlar qulligini saqlab qolish uchun maslahat adabiyotlarini yozishni ragʻbatlantirgan[19].

Ijtimoiy islomlashtirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilk va oʻrta asrlarda soʻfiylik adabiyoti, jumladan, ularning nasihat adabiyoti musulmonlar orasida soʻfiylik islom qadriyatlarini yoyishda muhim rol oʻynadi. Ilk turkiy mumtoz nasihat adabiyotida XIII asr shoiri Yunus Emro (ehtimol) „Risâletu’n-Nushiyye“[20], Farididdin Attorning „Pandnoma“, Saʼdiyning „Bo‘ston va Guliston“ va Mavlononing „Masnaviy“, Ahmad Fatihning „Charhnoma“ (794—798) kabi asarlari turk musulmonlari madaniyati va ommasi orasida katta rol oʻynagan.  Agnes Nilüfer Kefelining fikriga koʻra, yuqori va mashhur islom oʻrtasidagi chegaralar koʻpincha xiralashgan; arab tili oddiy odamlar uchun oson boʻlmaganligi sababli, xalq ertaklari soʻfiy kitoblarini oʻz ichiga olgan islom taʼlimotining mashhur usuli sifatida ishlatilgan[21].

Faollik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nasihat (nasiha) adabiyotining paydo boʻlishi al-Gʻazzoliy va Ibn Taymiya kabi olimlar tomonidan faollikning sokin shakli sifatida baholanadi[18].

Jins

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ashraf Ali Tanvining 1905-yilda nashr etilgan "Bihishti Zevar" asari Janubiy Osiyo musulmonlari orasida patriarxatning roli haqidagi anʼanaviy hikoyalarning davom etishiga taʼsir koʻrsatdi. Marziye Bashirpur urdu tilidagi adabiyotning o‘zaro munosabatlardagi odob xushmuomalalikka urg‘u berishi, savodlilar va savodsizlar o‘rtasidagi sinf farqini shakllantirdi va shu bilan quyi tabaqalarga nisbatan kamsitishni tasdiqlaydi, degan nazariyani ilgari suradi[22]. 19-asr oxiri va 20-asr uygʻonish davri boshlarida islohotchilari ayollar taʼlimini olgʻa surdilar va ularning nasihat adabiyotlari ayollar uy xoʻjaligini boshqarishi uchun yaxshi jihozlashga qaratilgan edi[23].

Zamonaviy vaqtlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jakob Guhl va Milo Komerford tadqiqotiga koʻra, zamonaviy onlayn media kontentning asosiy maqsadi musulmonlarga qisqa va toʻgʻridan-toʻgʻri hayotiy maslahatlar berishdir, baʼzi vaʼzgoʻylar bunday maslahatlarni oʻzlarining kengroq hikoyalariga kiritishga harakat qilishadi[12]. Islomiy Muqaddas Kitobning yagona sahih talqinini izlashda, .. izdoshlari oxir-oqibat siyosiy va maʼnaviy savollarga toʻliq yoʻl-yoʻriq izlaydilar. Shunisi eʼtiborga loyiqki, aniq javob olish istagi kundalik hayotning oddiy koʻrinadigan jihatlariga ham taalluqlidir, masalan, oʻyin oʻynash, qosh terish, jamoat hovuzlariga borish musulmonlar uchun joiz yoki yoʻqligi kabi[12]. Guhl and Comerford (2021)ning taʼkidlashicha, oddiy hayotiy nasihat adabiyotlarining aksariyati oddiy boʻlsa-da, baʼzida uning muhim qismi ham toʻsatdan zaharli nafrat nutqi yoqasida qolishi mumkin[12]. Baʼzi vaʼzgoʻylar ommaviy suzish havzalaridan zoʻravonlikka oʻtishlari uchun zarur boʻlgan qisqa vaqt va oxirzamon haqida, voizlar oʻzlarining diniy maslahatlariga qarshi kichik qonunbuzarliklarni yanada jiddiy qonunbuzarliklarning boshlanishi sifatida koʻrsatishga intilishlarini koʻrsatadi[12].

Bibliografiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Thesis Title:Title: The advisory function of the Tales of the Prophets (Qiṣaṣal-anbiyāʾ)] The University of Edinburgh March, 2012; Retrieved 2020 May 27 Helewa Sami S. J.'s
  2. ↑ Suleiman, Yasir. Living Islamic History: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand (en). Edinburgh University Press, 2010-04-21. ISBN 978-0-7486-4219-9. Qaraldi: 2020-yil 12-dekabr. 
  3. ↑ Daryaee, Touraj. The Oxford Handbook of Iranian History (en). Oxford University Press, 2012-02-16. ISBN 978-0-19-020882-0. Qaraldi: 2020-yil 12-dekabr. 
  4. ↑ Marlow, Louise (1995). "Kings, Prophets and the 'Ulamā' in Mediaeval Islamic Advice Literature". Studia Islamica (81): 101–120. doi:10.2307/1596021. ISSN 0585-5292. 
  5. ↑ 5,0 5,1 „"Speaking through the voice of another": Forms of political thought and action in Medieval Islamic contexts - ProQuest“ (en). search.proquest.com. 2021-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 29-may.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Krämer, Gudrun; Schmidtke, Sabine (2014-01-01), „Introduction: Religious Authority and Religious Authorities in Muslim Societies. A Critical Overview“, Speaking for Islam, BRILL, doi:10.1163/9789047408864_002, ISBN 978-90-04-14949-6
  7. ↑ 7,0 7,1 Fuchs, Simon Wolfgang (2018-05-15). "Die islamische Ehe in Südasien. Zeitgenössische Diskurse zwischen Recht, Ethik und Etikette, written by Johannes Rosenbaum, 2017" (en). Islamic Law and Society 25 (3): 311–313. doi:10.1163/15685195-00253P05. ISSN 0928-9380. Archived from the original on 2021-01-25. https://web.archive.org/web/20210125142637/https://brill.com/view/journals/ils/25/3/article-p311_5.xml. Qaraldi: 2020-05-27. Islomiy nasihatlar adabiyoti]]
  8. ↑ Hambly, Gavin R. G. (1992). "Muhammad Baqir Najm-I Sani, Advice on the Art of Governance, an Indo-Islamic Mirror for Princes, trans. Sajida Sultana Alvi (SUNY Series in Near Eastern Studies) (Albany: State University of New York Press, 1989). Pp. 225.". International Journal of Middle East Studies 24 (1): 163–164. doi:10.1017/s0020743800001641. ISSN 0020-7438. https://archive.org/details/sim_international-journal-of-middle-east-studies_1992-02_24_1/page/163. 
  9. ↑ „THE RHETORIC OF EXEMPLARITY IN PERSO-ISLAMIC ADVICE LITERATURE: AMĪR KHUSROW, KAMĀL AL-DĪN BANĀ'Ī, HIBATULLĀH ḤUSAYNĪ SHĪRĀZĪ, AND 'ALĪ NAQĪ KAMAREHĪ“.
  10. ↑ Dahir. „A busy subway booth in Cairo is offering free Islamic advice to beat extremism“ (en). Quartz Africa (2017-yil 3-avgust). 2020-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-iyun.
  11. ↑ „Can a Muslim say happy Christmas to his friends?“ (en). The Independent (2009-yil 26-noyabr). 2020-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-iyun.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Guhl. {{{editor}}}: „Understanding the Salafi Online Ecosystem: A Digital Snapshot (Page 22)“. Institute for Strategic Dialogue (2021). Qaraldi: 2022-yil 6-yanvar.
  13. ↑ 13,0 13,1 Yarbrough, Luke (2012) (en). Islamizing the Islamic State: The Formulation and Assertion of Religious Criteria for State Employment in the First Millennium AH. Archived from the original on 2020-06-09. https://web.archive.org/web/20200609051037/https://dataspace.princeton.edu/jspui/handle/88435/dsp01s4655g624. Qaraldi: 2020-05-27. Islomiy nasihatlar adabiyoti]]
  14. ↑ Suleiman, Yasir. Living Islamic History: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand (en). Edinburgh University Press, 2010-04-21. ISBN 978-0-7486-4219-9. Qaraldi: 2020-yil 12-dekabr. 
  15. ↑ Sadan, J.; Silverstein, A. (2004-12-30). "Ornate manuals or practical adab? Some reflections on a unique work by an anonymous author of the 10th century CE." (en). Al-Qanṭara 25 (2): 339–355. doi:10.3989/alqantara.2004.v25.i2.138. ISSN 1988-2955. Archived from the original on 2013-07-14. https://web.archive.org/web/20130714214759/http://al-qantara.revistas.csic.es/index.php/al-qantara/article/view/138. Qaraldi: 2020-05-27. Islomiy nasihatlar adabiyoti]]
  16. ↑ Larry Clark (2010), „The Turkic script and Kutadgu Bilig“, Turkology in Mainz, Otto Harrasowitz GmbH & Co, 96-bet, ISBN 978-3-447-06113-1
  17. ↑ Scott Cameron Levi „Chapter 13 - Yusuf Hass Hajib: Advice to the Qarakhanid Rulers“, . Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources. Indiana University Press, 2010 — 76–81-bet. ISBN 978-0-253-35385-6. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 al-Sarhan, Saud. Political Quietism in Islam: Sunni and Shi'i Practice and Thought (en). Bloomsbury Publishing, 2019-12-26. ISBN 978-1-83860-765-4. Qaraldi: 2020-yil 12-dekabr. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Pirzadeh, Ali. Iran Revisited: Exploring the Historical Roots of Culture, Economics, and Society (en). Springer, 2016-04-20. ISBN 978-3-319-30485-4. Qaraldi: 2020-yil 12-dekabr. 
  20. ↑ Agency. „Yunus Emre: Turkish folk poet on path of divine love“ (en). Daily Sabah (2020-yil 12-may). 2020-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-iyun.
  21. ↑ Kefeli, Agnès Nilüfer. Becoming Muslim in Imperial Russia: Conversion, Apostasy, and Literacy (en). Cornell University Press, 2014-12-18. ISBN 978-0-8014-5476-9. Qaraldi: 2020-yil 12-dekabr. 
  22. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :0
  23. ↑ Singh, Shamsher (2010-12-31). "Social History of education in India 1900 to 1950" (English). University. Archived from the original on 2020-02-03. https://web.archive.org/web/20200203065503/http://shodhganga.inflibnet.ac.in:8080/jspui/handle/10603/113733. Qaraldi: 2020-05-27. Islomiy nasihatlar adabiyoti]] 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Islomiy_nasihatlar_adabiyoti&oldid=4310320" dan olindi