Kontent qismiga oʻtish

Hindistonda savodxonlik

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Hindistonning savodxonlik darajasi xaritasi, 2011[1]

Hindistonda savodxonlik ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning kalitidir[2][3]. 2011-yilgi aholini roʻyxatga olishda 2001-2011- yillarda savodxonlikning oʻsishi 9,2 % koʻrsatkichni koʻrsatdi, lekin bu avvalgi oʻn yillikdagi oʻsishdan sekinroq edi. 1990- yilgi eski tahliliy tadqiqot Hindistonga oʻsha paytdagi rivojlanish sur’atida umumbashariy savodxonlikka erishish uchun 2060-yilgacha vaqt ketishini taxmin qilgan edi[4].

Hindistonda aholini roʻyxatga olishda 2011-yilda oʻrtacha savodxonlik darajasini 73 % ni tashkil etgan boʻlsa, Milliy statistika komissiyasi 2017-2018-yillarda oʻtkazgan soʻrovda savodxonlik 77,7 % ni tashkil qildi. Shaharlarda savodxonlik darajasi qishloq joylarga qaraganda yuqori edi. Hindistonda savodxonlik darajasida katta gender tafovut mavjud va samarali savodxonlik koʻrsatkichlari (7 yosh va undan yuqori) erkaklar uchun 84,7 % va ayollar uchun 70,3 % ni tashkil etdi[5]. Ayollarning savodxonlik darajasining pastligi Hindistonda oilani rejalashtirish va aholini barqarorlashtirish harakatlariga keskin salbiy taʼsir koʻrsatadi. Aholini roʻyxatga olish 2001-2011-yillardagi oʻn yillikda ayollar savodxonligi darajasining oʻsishi (11,8 %) erkaklar savodxonlik darajasiga (6,9 %) nisbatan sezilarli darajada tezroq boʻlganini koʻrsatdi, bu esa gender tafovutining qisqarishini anglatadi[6].

Savodxonlik insonga oʻz maqsadlariga erishish, bilim va salohiyatini rivojlantirish, oʻz jamiyatida va kengroq jamiyatda toʻliq ishtirok etish imkonini beradigan taʼlimning uzluksizligini oʻz ichiga oladi."[7]

Milliy savodxonlik missiyasi savodxonlikni oʻqish, yozish va arifmetika koʻnikmalariga ega boʻlish va ularni kundalik hayotda qoʻllash qobiliyati deb belgilaydi. Funksional savodxonlikka erishish (i) 3 ta oʻz-oʻziga ishonishni, (ii) rivojlanish jarayonida ishtirok etish orqali mahrumlik sabablarini bilish va ularning holatini yaxshilashga harakat qilish qobiliyatini, (iii) takomillashtirish koʻnikmalarini egallashni anglatadi.

1991-yildan beri Hindiston aholini roʻyxatga olishda savodxonlikning ishchi taʼrifi quyidagicha[8]:

Savodxonlik darajasi
„Savodxonlikning samarali darajasi“ deb ham ataladi; maʼlum bir vaqtda yetti yosh va undan katta boʻlgan hudud aholisining tushunish bilan oʻqish va yozishni biladigan umumiy foizi. Bu yerda denominator yetti yosh va undan katta yoshdagi aholi hisoblanadi.
Past savodxonlik darajasi maʼlum bir vaqtda tushunib oʻqish va yozishni biladigan hudud aholisining umumiy foizi (shu jumladan yetti yoshgacha boʻlgan) hudud aholisining umumiy soni[9].

Hindistonda savodxonlik darajasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
2018-yilda eng yaxshi natijalarga erishgan davlatlar [10]
Yoʻq Davlat Savodxonlik darajasi foizda
1 Kerala 96,2 %
2 Dehli 88,7 %
3 Uttarakxand 87,6 %
4 Himachal Pradesh 86,6 %
5 Assam 85,9 %
6 Maxarashtra 84,8 %

Mamlakat boʻyicha qiyosiy savodxonlik statistikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyidagi jadvalda Hindiston va baʼzi qoʻshni mamlakatlarda 2015-yilda kattalar va yoshlarning savodxonlik darajasi koʻrsatilgan[11]. Kattalar savodxonligi darajasi 15+ yosh guruhiga asoslanadi, yoshlar savodxonlik darajasi esa 15-24 yosh guruhiga (yaʼni, yoshlar kattalar guruhiga kiradi).

YuNESKO savodxonlik darajasi boʻyicha mamlakatlar roʻyxati (2015)[12]
Mamlakat Kattalar savodxonligi darajasi Yoshlarning savodxonlik darajasi
15-24 yosh
Xitoy 96,4 %[11] 99,7 %[12]
Shri-Lanka 92,6 %[13] 98,8 %[14]
Myanma 93,7 %[15] 96,3 %[16]
Hindiston 81 %[17] 91,66 %[17]
Nepal 64,7 % 86,9 %[17]
Bangladesh 61,5 % 83,2 %[18]
Pokiston 58 %[19] 80,3 %[20]

Savodxonlik darajasining nomutanosibligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu nisbatan past savodxonlik darajasiga taʼsir etuvchi asosiy omillardan biri bu taʼlimning foydaliligi va qishloq joylarida yaqin joylarda maktablarning mavjudligidir. 2006-2007-yillarda barcha talabalarni joylashtirish uchun sinf xonalari yetishmaydi[21]. Qolaversa, ko‘pchilik maktablarda tegishli sanitariya sharoitlari yo‘q. Hindistonning markaziy va shimolidagi 188 ta hukumatga qarashli boshlang‘ich maktabni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, maktablarning 59 foizida ichimlik suvi, 89 foizida hojatxona yo‘q[22]. 600 000 qishloqlarda va shaharlar xarobalarida yashash joylari koʻpayib bormoqda, „bepul va majburiy taʼlim“ deyarli malakali „para oʻqituvchilar“ tomonidan beriladigan asosiy savodxonlik yoʻriqnomasidir[23]. Butun Hindistonda oʻquvchilar oʻqituvchilarining oʻrtacha nisbati 42:1 ni tashkil etadi, bu esa oʻqituvchilar yetishmasligini bildiradi[24]. Bunday nomutanosiblik savodxonlik darajasi har xil boʻlishi mumkin boʻlgan standartlashtirilmagan maktab tizimini keltirib chiqardi. Bundan tashqari, Kothari komissiyasi tomonidan 6 % ga koʻrsatilganiga qaramay, taʼlimga ajratilgan xarajatlar 1951-yildan 2002-yilgacha hech qachon YaIMning 4,3 % dan oshmagan[25]. Bu Hindistondagi savodxonlik muammosini yanada murakkablashtiradi.

Qattiq kasta tafovutlari ham mavjud[26]. Quyi kastalarni kamsitish oʻqishni tashlab ketish va oʻqishga kirishning past koʻrsatkichlariga olib keldi. Milliy Namuna Tadqiqot Tashkiloti va Milliy Oila salomatligi tadqiqoti Hindistonda boshlangʻich maktabni tugatgan bolalar ulushi haqida maʼlumot toʻpladi, ular mos ravishda atigi 36,8 % va 37,7 %[27]. 2005-yil 21-fevralda Hindiston Bosh vaziri „I sinfda o‘qiyotgan 100 nafar boladan atigi 47 nafari VIII sinfga yetib borishini, bu esa maktabni tashlab ketish koeffitsienti 52,78 foizni tashkil etishini“ taʼkidlagandi[28]. Taxminlarga koʻra, kamida 35 million va ehtimol 60 millionga yaqin 6-14 yoshli bolalar maktabda emas.

Savodsiz ayollarning katta qismi Hindistonda savodxonlik darajasi pastligining yana bir sababidir. Gender farqlariga asoslangan tengsizlik ayollarning savodxonlik darajasi erkaklarnikiga qaraganda 65,46 foizga past boʻlib, 82,14 foizni tashkil etdi[29]. Ayol va erkak rollarining kuchli stereotiplari tufayli oʻgʻillar foydaliroq deb oʻylashadi va shuning uchun ular oʻqitiladi. Ayollar uydagi qishloq xoʻjalik fermalarida yordam berish uchun jalb qilinmoqda, chunki ular rasmiy taʼlimni talab qilmaydigan bunday faoliyatda erkaklarni almashtirmoqdalar[30]. Qishloq xoʻjaligida ishlaydigan qizlarning 2 % dan kamrogʻi maktabga qatnaydi [30].

Savodxonlikning oʻsishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mustamlakachilikdan oldingi davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hindistonda savodxonlik 1947 yilda Hindiston mustaqillikka erishgunga qadar juda sekin oʻsdi. Savodxonlikning oʻsish sur’ati 1991-2001 yillarda sodir boʻldi.

Mustamlaka davridan oldin Hindistonda taʼlim odatda gurukullar deb ataladigan anʼanaviy maktablarda guru nazorati ostida amalga oshirildi. Gurukullar jamoat xayriyalari bilan qoʻllab-quvvatlangan va davlat maktab idoralarining eng qadimgi shakllaridan biri edi. 

Tarixchi Dharampalning[31] 1800-yillar boshidagi Britaniya hujjatlariga asoslanib yozishicha, Hindistonda mustamlakachilikdan oldingi taʼlim juda universal edi. Dharampalning taʼkidlashicha, har bir qishloqning hind ibodatxonasi yoki masjidida maktab boʻlgan va barcha kastalar va jamoalarning bolalari bu maktablarda oʻqishgan. 

Britaniya davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mustamlaka davrida jamoa tomonidan moliyalashtiriladigan gurukul tizimi va maʼbadga asoslangan xayriya taʼlimi pasaya boshladi, chunki Britaniya mustamlaka maʼmuriyati tomonidan targʻib qilingan markazlashtirilgan moliyalashtirilgan muassasalar asta-sekin oʻz zimmasiga ola boshladi. 

1881 va 1947-yillarda ingliz tilidagi boshlangʻich maktablar soni 82 916 tadan 134 866 tagacha oʻsdi va oʻquvchilar soni 2 061 541 dan 10 525 943 tagacha oʻsdi. Hindiston jamoatchiligining savodxonlik darajasi, qayd etilganidek, 1872-yildagi 3,2 foizdan 1941-yilda 16,1 foizga koʻtarildi[32][33][34].

1944-yilda Britaniya mustamlaka maʼmuriyati Hindistonning taʼlim tizimini qayta qurish boʻyicha Sargent sxemasi deb nomlangan rejani taqdim etdi va bu reja mamlakatda 40 yil ichida, yaʼni 1984-yilgacha 100 % savodxonlikni yaratish maqsadi koʻzlangan[35] Garchi 40 yillik vaqt oraligʻi oʻsha paytda Hindiston mustaqillik harakati yetakchilari tomonidan universal savodxonlikka erishish uchun juda uzoq muddat deb masxara qilingan boʻlsa-da[35], Hindiston 2011-yilgi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra 74 % darajasidan endigina oʻtgan edi. Britaniyalik hindlarning aholini roʻyxatga olishlari savodxonlik darajasidagi sezilarli farqni aniqlaydi: jins, din, tabaqa va yashash joyi[36].

1901-yilgi aholini roʻyxatga olish

savodxonlik darajasi

Erkak

%

Ayol

%

Madras 11.9 1.1
Bombay 11.6 0,9
Bengal 10.4 0,5
Berar 8.5 0.3
Assam 6.7 0.4
Panjob 6.4 0.3
Birlashgan viloyatlar 5.7 0,2
Markaziy viloyatlar 5.4 0,2

Mustaqillikdan keyingi davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan barcha bolalar uchun umumiy va majburiy taʼlimni taʼminlash ezgu milliy gʻoya boʻlib, Konstitutsiyaning 45-moddasida koʻrsatma siyosati sifatida

Hukumatning kuchli harakati va jamiyatning yordami Himachal-Pradeshni 2001-yilga kelib Hindistonning eng savodli shtatlaridan biriga aylantirdi.

birinchi oʻringa qoʻyilgan edi, ammo bunga hali erishish uchun koʻp harakat qilish kerak. 1949-yilda Konstitutsiya qabul qilinganidan beri yarim asrdan koʻproq vaqt oʻtdi. Parlament 2002-yilda Konstitutsiyaga 86-oʻzgartirish kiritish toʻgʻrisidagi qonunni qabul qilib, boshlangʻich taʼlimni 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun asosiy huquqqa aylantirdi[37]. Taʼlimga koʻproq mablagʻ ajratish maqsadida 2004-yildagi Moliya (№ 2) qonuni orqali barcha toʻgʻridan-toʻgʻri va bilvosita markaziy soliqlarga 2 foizlik taʼlim toʻlovi oʻrnatildi[38].

2000-2001-yillarda 60840 ta boshlangʻich maktablar, 664041 ta boshlangʻich va oʻrta maktablar mavjud edi[39]. Boshlangʻich bosqichda jami qabul qilish 1950-1951-yillarda 19,200,000 dan 2001-2002-yillarda 109,800,000 gacha koʻtarildi[40]. 2000-2001-yillarda oʻrta maktablar soni mustaqillik davridagi boshlangʻich maktablar sonidan koʻp edi[41][39].

Savodxonlik darajasi 1951-yildagi 18,33 foizdan 2011-yilda 74,04 foizgacha oʻsdi[42]. Xuddi shu davrda aholi soni 361 milliondan 1210 milliongacha oshdi.

Hindiston aholini roʻyxatga olish — savodxonlik darajasi (7+ yosh)[43][44]
Yil Erkak% Ayol% Birlashtirilgan%
1872-yil[45] ~3,25
1881-yil 8.1 0,35 4.32
1891-yil 8.44 0,42 4.62
1901-yil 9.8 0,6 5.4
1911-yil 10.6 1.0 5.9
1921-yil 12.2 1.8 7.2
1931-yil 15.6 2.9 9.5
1941-yil 24.9 7.3 16.1
1951-yil 27.16 8.86 18.33
1961-yil 40.4 15.35 28.3
1971-yil 45,96 21.97 34.45
1981-yil 56.38 29.76 43.57
1991-yil 64.13 39.29 52.21
2001-yil 75.26 53.67 64.83
2011-yil 82.14 65.46 74.04

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ranking of states and union territories by literacy rate: 2011 Census of India Report (2013)
  2. ↑ UNESCO: Literacy, UNESCO, 20 May 2009da asl nusxadan arxivlandi
  3. ↑ „Number of literates and Literacy Rate by sex and residence“. censusindia.gov.in. Qaraldi: 2020-yil 18-fevral.
  4. ↑ How Female Literacy Affects Fertility: The Case of India (PDF), Population Institute, East-West Centre, December 1990, 2010-12-25da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 25 November 2009
  5. ↑ NSO 2018.
  6. ↑ Literates and Literacy Rates – 2001 Census (Provisional), National Literacy Mission, 19 June 2009da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 27 November 2009
  7. ↑ UNESCO Education Sector, „The Plurality of Literacy and its Implications for Policies and Programmes: Position Paper“. Paris: United National Educational, Scientific and Cultural Organisation, 2004, p. 13, citing an international expert meeting in June 2003 at UNESCO.
  8. ↑ Preventive and social medicine by K. Park, 19th edition(2007), M/s Banarsidas Bhanot, Jabalpur, India
  9. ↑ „State of Literacy“.
  10. ↑ NSS 75th Round. Key Indicators of Household Social Consumption on Education in India. Ministry of Statistics and Programme Implementation, 2022.  (Wayback Machine saytida 2020-10-01 sanasida arxivlangan)
  11. ↑ 11,0 11,1 List of countries by literacy rate
  12. ↑ 12,0 12,1 „UNESCO Institute for Statistics“. Stats.uis.unesco.org. Qaraldi: 2015-yil 15-avgust.
  13. ↑ „The World Factbook: Sri Lanka“.
  14. ↑ „UNESCO Institute for Statistics“. Stats.uis.unesco.org. Qaraldi: 2015-yil 15-avgust.
  15. ↑ UNICEF. „At a glance: Myanmar“. 2018-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 27-noyabr.
  16. ↑ UNESCO. „Myanmar: Youth literacy rate“. Globalis (2015). 2010-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 15-avgust.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 „UNESCO Institute for Statistics“. Stats.uis.unesco.org. 2016-yil 17-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 15-avgust.
  18. ↑ „UNESCO Institute for Statistics“. Stats.uis.unesco.org. Qaraldi: 2015-yil 15-avgust.
  19. ↑ [1]literacy „Literay rate in Pakistan slips by 2%“].[sayt ishlamaydi]
  20. ↑ „UNESCO Institute for Statistics“. Stats.uis.unesco.org. Qaraldi: 2015-yil 15-avgust.
  21. ↑ „Educating India“. Source: Scribd. 2014-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  22. ↑ Basu, Kaushik. „Educating India“. Source: Scribd (2004-yil 29-noyabr). Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  23. ↑ „The Challenges for India's Education System“. Source: Chatham House. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  24. ↑ „Global campaign for education- more teachers needed“. Source: UNICEF India. 2014-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  25. ↑ „Primary Education in India: Key Problems“. Source: Dise. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  26. ↑ „The Challenges for India's Education System“. Source: Chatham House. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  27. ↑ „Social Exclusion of Scheduled Caste Children from Primary Education in India“. Source: UNICEF. 2020-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  28. ↑ „Global campaign for education- more teachers needed“. Source: UNICEF India. 2014-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  29. ↑ „India's Literacy Panorama“. Source: Education for all in India. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  30. ↑ 30,0 30,1 „Gender Inequalities and Demographic Behaviour“. Source:Snap3. 2012-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-sentyabr.
  31. ↑ xyz, 2022-09-29da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2022-09-25
  32. ↑ Jayant Pandurang Nayaka. A students' history of education in India (1800–1973), 6, Macmillan, 1974. 
  33. ↑ „Literacy as seen in the 2001 census“, Union Budget.  (Wayback Machine saytida 2011-04-13 sanasida arxivlangan)
  34. ↑ „Census 2011: Literacy rate and sex ratio in India since 1901 to 2011“. Jagranjosh.com (2016-yil 13-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 27-iyul.
  35. ↑ 35,0 35,1 India Talks – Amartya Sen, MediaWeb India, 2012-02-27da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 20 September 2009, „... would make India literate in 40 years, and the nationalist leaders rightly laughed it out of court, on the grounds that India did not have the patience to remain for 40 years without Universal Literacy. Now 50 years have gone by, and the country is still half illiterate, two-thirds of the women are illiterate ...“
  36. ↑ Hunter, William Wilson, Sir, et al. (1908). Imperial Gazetteer of India, 1908-1931; Clarendon Press, Oxford
  37. ↑ India 2005
  38. ↑ Economic Survey 2004-05.
  39. ↑ 39,0 39,1 Statistical Pocket Book India 2003
  40. ↑ India 2005 published by Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India.
  41. ↑ Jayant Pandurang Nayaka. A students' history of education in India (1800–1973), 6, Macmillan, 1974. 
  42. ↑ „Literacy as seen in the 2001 census“, Union Budget.  (Wayback Machine saytida 2011-04-13 sanasida arxivlangan)
  43. ↑ „Literacy as seen in the 2001 census“, Union Budget.  (Wayback Machine saytida 2011-04-13 sanasida arxivlangan)
  44. ↑ „Census 2011: Literacy rate and sex ratio in India since 1901 to 2011“. Jagranjosh.com (2016-yil 13-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 27-iyul.
  45. ↑ Jayant Pandurang Nayaka. A students' history of education in India (1800–1973), 6, Macmillan, 1974.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Hindistonda_savodxonlik&oldid=3788907" dan olindi