Kontent qismiga oʻtish

Dumaloq shahar (Bagʻdod)

Koordinatalari: 33°20′51″N 44°20′06″E / 33.34750°N 44.33500°E / 33.34750; 44.33500
Vikipediya, erkin ensiklopediya
Not to be confused with Madinat as-Salom (Suriya).
Tinchlik / Al-Mansur shahri
مدينة السلام

Ilk Abbosiy xalifalar davrida Bagʻdod. Dumaloq shahar.
Dumaloq shahar (Bagʻdod) is located in Iraq
Dumaloq shahar (Bagʻdod)
Shown within Iraq
Muqobil nomlar Tinchlik / Al-Mansur shahri
Manzilgoh Bagʻdod, Iroq
Koordinatalar 33°20′51″N 44°20′06″E / 33.34750°N 44.33500°E / 33.34750; 44.33500
Turi Aholi punkti

Dumaloq shahar Bag‘dodning tarixiy markazi bo‘lib, shaharni Abbosiy xalifa al-Mansur 762—766-yillarda Abbosiylar saroyining rasmiy qarorgohi sifatida barpo etgan. Abbosiylar davrida shaharning rasmiy nomi Tinchlik shahri (arabcha: مدينة السلام) deb atalgan. Donishmandlik uyi deb nomlangan mashhur kutubxona ayni shu shahar ichida joylashgan.

Tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Guy Le Strange tomonidan 1900-yilda qayta tiklangan Bagʻdod Dumaloq shahri

Ya’qubiyning aytishicha, shahar rejasi avvalroq ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, qurilish ishlari 762-yil 2-avgustda to‘rtta me’morning nazorati ostida boshlangan[1]. Loyiha uchun katta mablagʻ jamlangan. Arab solnomachilarining ma’lumotlariga ko‘ra, 100 000 ishchi va hunarmand jalb etilgan. Shuningdek 18 million oltin dinor yoki 100 million kumush dirham miqdoridagi mablagʻ sarflangan[2]. Xalifalik Oltin darvoza saroyi, asosiy masjid va ma’muriyatning ayrim idoralari, chamasi, 763-yilda qurib bitkazilgan. Bu al-Mansurga o‘z qarorgohini shaharga ko‘chirish imkonini bergan. Dumaloq shaharning qolgan qismi esa 766-yilda to‘liq qurib bitkazilgan[1].

Al-Mansur Bag‘dodni Abbosiylar sulolasi hukmronligi ostidagi islom imperiyasi uchun eng munosib poytaxt shahar deb bilgan. Al-Mansur bu joyni shu qadar sevardiki, u shunday degan ekan: „Bu haqiqatan ham men asos solishim kerak bo‘lgan shahar. Men bu yerda yashashim lozim va mendan keyin avlodlarim hukmronlik qiladi“[3]. Maqsad xalifalik hukumati qarorgohini Harrandan ko‘chirish edi. Biroq, Bag‘dod shahri islomdan oldingi matnlarda, jumladan Talmudda ham tilga olingan bo‘lib[4], Abbosiylar shahri, ehtimol, shu qadimiy aholi punkti o‘rnida qurilgan. Bag‘dod janubi-sharqda 30 km (19 mi) masofada joylashgan Sosoniylar imperiyasi poytaxti Ktesifonni ortda qoldirdi. Ktesifon 637-yildan beri musulmonlar nazorati ostida bo‘lib, Bag‘dod asos solingandan so‘ng tezda tashlandiq shaharga aylangan. 2-asrdan buyon tashlandiq holda boʻlgan Bobil shahri xarobalari taxminan 90 km (56 mi) janubda joylashgan. Qadimgi Bag‘dod kichik bir qishloq bo‘lgan. Uning nomi eronchadan kelib chiqqaniga qaramay (bag „xudo“ + dād „in’om etilgan“), dastlabki aholisi, ehtimol, oromiy tilida so‘zlashuvchi nabatiylar bo‘lgan. Yangi shahar aholisi, asosan, arab tilida so‘zlashuvchi bo‘lib, aholisi va shahar muhitida sezilarli darajada fors unsurlari saqlanib qolgan. Bag‘dod qishlog‘i yoki uning atrofidagi jamoalarda biror yirik fors aholi punkti mavjud boʻlmagan bo‘lsa-da, bu hududlarning barchasi yangi qurilgan Bag‘dod shahriga qo‘shilib ketgan edi. Aksincha, fors unsurlari yangi shahar barpo etilganidan so‘ng paydo bo‘lgan bo‘lib, ular o‘z ichiga fors me’morchilik ta’sirini, dastlabki fors harbiy qo‘nimgohlarini, fors olimlarining uzluksiz ko‘chib kelishini va fors kelib chiqishiga ega bo‘lgan hukmdorlarning (masalan, Buyidlarning) keyinroq kelishini qamrab olgan. Aksincha, fors unsurlari yangi shahar barpo etilganidan so‘ng paydo bo‘lgan bo‘lib, ular o‘z ichiga fors me’morchilik ta’siri, dastlabki fors harbiy qarorgohlari, fors olimlarining uzluksiz ko‘chib kelishi va forslardan kelib chiqqan hukmdorlarning (masalan, Buvayhiylarning) keyinroq kelishini qamrab olgan[5].

Shahar radiusi taxminan 1 km (0.62 mi) bo‘lgan aylana shaklda loyihalashtirilgani sababli „Dumaloq shahar“ nomi bilan tanilgan. Ushbu maʼlumotga asoslangan holda, shaharning dastlabki maydoni, qurilishidan so‘ng ko‘p o‘tmay, taxminan 3 km2 (1.2 kv mi) ni tashkil etgan deb taxmin qilish mumkin. (Biroq, tarixiy manbalarda shaharning o‘lchami haqida yagona fikr mavjud emas[6].) Dastlabki loyihada shahar devorlarining ichki tomonida turar-joy va tijorat binolaridan iborat halqa ko‘rsatilgan edi. Biroq yakuniy qurilishda birinchi halqaning ichkarisiga yana bir halqa qo‘shildi[7]. Shahar markazida xalifa saroyi, masjid va soqchilar qarorgohi joylashgan edi. Markazda qolgan boʻsh maydondan qanday maqsadda foydalanishgani nomaʼlum. Shaharning aylanma loyihasi bevosita an’anaviy fors Sosoniylar shahar qurilishining aks ettirilishi edi. Qadimgi Sosoniylar davlatining Gur yoki Firuzobod shahri bilan umumiy aylana tuzilishi, markazdan tarqaluvchi ko‘chalari hamda shahar markazida joylashgan hukumat binolari va ibodatxonalari bilan deyarli bir xil. Bu esa mazkur shaharning fors an’analariga muvofiq qurilganini ko‘rsatadi[8][9]. Al-Mansur shahar loyihasini tuzish uchun ikki nafar dizaynerni yollagan boʻlib, ular sobiq zardushtiy Naubaxt[10] va fors-yahudiy astronomi va munajjimi Mashallah ibn Athariy edi.

Shaharda to‘rtta darvoza bor edi. Ular Bob al-Kufa („Kufa darvozasi“), Bob ash- Shom („Shom yoki Damashq darvozasi“), Bob al-Xuroson („Xuroson darvozasi“) va Bob al-Basra („Basra darvozasi“)[11]. Bu jihati ham toʻrtta darvozasi boʻlgan Darabgard va Gor kabi dumaloq shaharlarga oʻxshaydi[9]. Bagʻdodning Al-Mansur qurdirgan bosh saroyi Xuld saroyi Bob al-Xuroson darvozasi yaqinida joylashgan edi[12]. Xuroson darvozasi Xuroson yoʻlining boshlanish nuqtasi hisoblanardi.

Shaharning birorta inshooti saqlanib qolmagan boʻlib, u haqidagi barcha maʼlumotlarni faqatgina adabiy manbalardan topish mumkin. Doira markazida xalifalikka tegishli Oltin darvoza saroyi va bosh masjid joylashgan edi. Qadimgi Eron me’morchiligining apadana uslubi ta’sirida qurilgan bu masjidning ibodat zali gipostil tarzda bo‘lib, yassi tomi yog‘och ustunlarga tayantirilgan. Xalifa saroyida ayvon va uning orqasida gumbazli xona joylashtirilib, bu xona Sosoniylar saroyi me’morchiligiga (Gor va Sarvestan kabi) o‘xshash edi. Qurilish materiallari asosan g‘isht (ba’zan qamish bilan mustahkamlangan) bo‘lib, bu Mesopotamiya me’morchiligiga xos xususiyatni aks ettirardi[9].

Aholi ikki toifaga bo‘lingan edi. Ulardan biri xalifa joylashtirgan harbiy xizmatchilar va keyinchalik iqtisodiy imkoniyatlar tufayli shaharga ko‘chib kelgan ko‘p sonli oddiy fuqarolar boʻlsa, ikkinchi guruh asosan arablar va mahalliy nabatiylar edi. Birinchi guruh asosan Xuroson va Movarounnahrdan kelgan forslardan iborat bo‘lib, ular shaharning shimoli-g‘arbiy qismiga joylashtirilgan edi. Bu hudud Harbiyya (حربية) nomi bilan tanilgan. Harbiyya tarkibida Marvrudiya mahallasi (مرورودية, tarixiy Marvirud, hozirgi Afg‘onistonning Murg‘ob shahridan kelganlar), Furuslar („Forslar“ yoki ehtimol Fors viloyatidan kelganlar) mahallasi, xorazmliklar mahallasi va Buxoro aholisi uchun qurilgan masjid mavjud edi. 768-yilda boʻlajak xalifa al-Mahdiy Raydan Bag‘dodga ko‘chib o‘tgach, shahar fors harbiylarining ikkinchi to‘lqini kelib o‘rnashdi. Shuningdek, Eronning Barmakiylar (Balxdan) va Suliylar (Gurgondan) kabi zodagon oilalari ham mavjud edi. Eronliklarning avlodlari abnāʾ (أبناء) unvonini qabul qilishdi. Bu unvon abnāʾ ad-davla (أبناء الدولة, so‘zma-so‘z „davlat o‘g‘illari“) iborasining qisqartmasi bo‘lib, ayni paytda Yamandagi fors tilidan kelib chiqqan abna unvoniga ham ishora qiladi, deb ta’kidlanadi. Bagʻdod forslari 9-asr boshlarida asta-sekin mahalliy madaniyatga moslashishdi[9].

Dumaloq shahar „tavsifi“ga oid zamonaviy manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Abbosiy xalifaligi davrida eng yirik ilmiy markazlardan biri bo‘lgan, „Donishmandlik uyi“ nomi bilan ham tanilgan Bag‘dod kutubxonasi, ehtimol, turli sohalardagi olimlarni o‘ziga jalb etgan bo‘lishi mumkin. Olimlar orasida tarixchilar, geograflar va solnomachilar ham mavjud boʻlib, ular Madinat al-Mansur haqida, hatto shahar buzilib ketganidan keyin ham bir necha yillar davomida batafsil tavsif berishgan. Bugungi kunda Abbosiylar davridagi Bag‘dodning jismoniy xususiyatlari, tarkibiy tuzilishi va ijtimoiy hayoti haqida bizga ma’lum bo‘lgan barcha ma’lumotlar 20-asrda qayta o‘rganilgan adabiy manbalardan olingan. 10-asr oxiri va 11-asrga oid saqlanib qolgan Bag‘dod haqida maʼlumot beruvchi eng muhim adabiy manbalardan ba’zilari quyidagilar: Ibn Serapion qalamiga mansub „Mesopotamiya va Bag‘dod tavsifi“, olim va tarixchi al-Xatib al-Bag‘dodiy qalamiga mansub „Tarixi Bag‘dod“ (Bag‘dod tarixi) hamda geograf va tarixchi Yaʼqubiy tuzgan „Geografik lug‘at“. Ushbu uch kitob mavzu boʻyicha zamonaviy tadqiqotlar uchun asos boʻlib, oʻqishni talab qilgan.

Bag‘dodda Dumaloq shahar mavjudligi haqidagi qat’iy dalil ilmiy jamoatchilikka tarixiy geografiya sohasida taniqli bo‘lgan britaniyalik sharqshunos Guy Le Strange tomonidan yozib qoldirilgan. Uning „Abbosiylar xalifaligi davrida Bag‘dod: zamonaviy arab va fors manbalaridan“ (1900) nomli asari, boshqa olimlar qatori, Serapion va Ya’qubiy asarlarini qayta o‘rganib, qadimgi shaharning rejasini tiklashga bag‘ishlangan.

Le Strange kitobining soʻzboshisida shunday yozgan:

„(...) o‘rta asrlar shahar rejasining hozirda qayta tiklashning asl asosi taxminan 900-yilda Ibn Serapion tomonidan yozilgan Bag‘dod kanallari tavsifi asaridir. Ushbu yozuvchi tasvirlagan suv tizimi tarmog‘ini uning zamondoshi Yaʼqubiy bayon etgan yorugʻ markaziy yo‘llar bilan birlashtirib, qadimgi Bag‘dodning turli mahallalari xaritasini tuzish imkoni tug‘ildi. Boshqa manbalardan olingan ma’lumotlar asosida to‘ldirilgan bu tasvir, alohida olinganda shahar rejasini tizimli ravishda qayta tiklash uchun yetarli bo‘lmasa-da, umumiy manzarani yaratishga yordam berdi[13].“

Le Strangening Dumaloq shahar rejasini birinchi marta e’lon qilganidan bir necha yil o‘tgach, yangi tashkil etilayotgan muzeylar va universitetlar nemis va ingliz arxeologlaridan keng ko‘lamli qazishmalar o‘tkazishni soʻradi. Ikki olim Iroqda ishlayotgan paytlarida Samarra kabi qo‘shni shaharlarda qazish ishlarini olib borib, ushbu mavzuni yana bir bor qayta o‘rganishdi. Le Strangening dastlabki rejasini takomillashtirgan birinchi shaxs nemis arxeologi Ernst Xerzfeld boʻldi. Olim 1905—1913-yillar oralig‘ida Samarra va Iroq hamda Eronning boshqa hududlaridagi qazishmalardan olingan tarjimalar, chizmalar, dala yozuvlari, fotosuratlar va topilmalar ro‘yxatlarini o‘z ichiga olgan katta hajmdagi ishlar to‘plamini yaratdi. Kasbi bo‘yicha me’mor bo‘lgan Herzfeld asl matnlarda uchragan jiddiy muammolardan tashvishlanib, Bag‘dodning Dumaloq shahri haqida yangi talqinlar taklif etib, uning yangi rejalarini ishlab chiqdi. Uning tadqiqoti Le Strangening shahar qurilishi boʻyicha yondashuvidan farqli o‘laroq, asosan shahardagi bosh binolar tavsifi, joylashuvi va vazifasiga qaratilgan edi. Herzfeldning qayta tiklash ishlari „ushbu mavzudagi birinchi yirik me’moriy asar“[14], deya e’tirof etilib, keyingi olimlar tomonidan tan olingan. Shunday olimlardan biri britaniyalik san’atshunos K.A.C.Creswell bo‘lib, uning 1932-yilda chop etilgan „Ilk musulmon me’morchiligi“ nomli tadqiqotining birinchi jildi hozirgacha ilk islom me’morchiligi bo‘yicha asosiy ma’lumotnoma sifatida tan olinadi.

Dumaloq shaharning taxminiy joylashuv hududida arxeologik qazishmalar oʻtkazilmagani sababli, Madinat al-Mansurni qayta tiklash vazifasi asosan nazariya hisoblanadi. Mazkur mavzu 20-asr ikkinchi yarmida yangi nuqtai nazarlar doirasida yana bir bor oʻrganib chiqildi. Ushbu mavzuni yaqinda o‘rgangan olimlardan biri Jacob Lassner bo‘lib, u „Tarixi Bag‘dod“ (Bag‘dod tarixi), al-Bag‘dodiy va Ya’qubiyning „Geografik lug‘at“i kabi asl manbalar hamda 20-asr boshlarida Herzfeld va Cresswell tomonidan ilgari surilgan nazariyalarga asoslanib, yangi tanqidiy talqinni taqdim etdi. Bu talqin asl matnlarni chuqur tahlil qilish natijasida yaratilgan. Lassnerning „Ilk o‘rta asrlarda Bag‘dod topografiyasi“ (1970) va „Abbosiylar hukmronligining shakllanishi“ (1980) nomli asarlari shahar rejasining yangi tushunchasini va uning me’moriy vazifasi hamda dastlabki davrdagi tarixiy rivojlanishining boshqacha talqinini taqdim etdi. Bu esa shahar loyihasini tushunishni osonlashtirdi. Lassnerning tadqiqotlarida Al-Mansur shahri haqida ilgari mavjud boʻlgan kamida toʻrtta gʻoya qayta koʻrib chiqilgan. Birinchidan, Lassner al-Mansurning o‘zi bunday murakkab va g‘ayrioddiy loyihani shaxsan yarata olishi mumkinligi haqidagi g‘oyani rad etdi. Chunki xalifa arxitekturaviy dizayn (yoki yumaloq inshootlar) sohasida hech qanday ma’lum tajribaga ega emas edi[15]. Ikkinchidan, olim Bag‘dod shahrining qurilishi Abbosiylarning Eron hukmronligini o‘zlashtirgani belgisi emas, balki ko‘proq forsiy Sosoniylar sulolasining shahar qurilishi va saltanat an’analarini Abbosiylar meros qilib olganlarining namoyishi ekanligini ta’kidlaydi[15]. Uchinchidan, Lassner saroy-shaharning ramziy kosmologik ahamiyatga ega ekanligi haqidagi da’volarni rad etdi. Chunki manbalarda xalifani bunday ramziylik bilan bog‘lovchi aniq bayonotlar mavjud emas[15]. Nihoyat, Lassner quyidagicha ta’kidlaydi: „Dumaloq shahar, aslida, ma’muriy markaz bo‘lib, so‘zning asl ma’nosi shahar emas edi“[16].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Duri 1960, s. 896.
  2. ↑ Duri 1960, ss. 896, 897.
  3. ↑ Wiet, Gaston. Baghdad: Metropolis of the Abbasid Caliphate. Univ. of Oklahoma Press, 1971. 
  4. ↑ Ket. 7b, Zeb. 9a
  5. ↑ „Welcome to Encyclopaedia Iranica“.
  6. ↑ Creswell, K. A. C.. Early Muslim architecture, Marguerite Gautier-van Berchem, 2nd, Oxford: Clarendon Press, 1969 — 8–9-bet. ISBN 0-19-817154-4. OCLC 227024. 
  7. ↑ „Abbasid Ceramics: Plan of Baghdad“. 2004-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2004-yil 2-sentyabr.
  8. ↑ See:
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Kennedy, H. „BAGHDAD i. Before the Mongol Invasion – Encyclopaedia Iranica“ (en). Iranicaonline.org. Qaraldi: 2018-yil 24-yanvar.
  10. ↑ Hill, Donald R.. Islamic Science and Engineering, 1994 — 10-bet. ISBN 0-7486-0457-X. 
  11. ↑ Curatola, introduction by Donny George ; edited by Giovanni. The art and architecture of Mesopotamia, 1st, New York, N.Y.: Abbeville Press Publishers, 2007 — 156-bet. ISBN 9780789209214. 
  12. ↑ Hijazi, Abu Tariq. Islam : 01 AH – 250 AH : a chronology of events, 1., New York: Message Publ., 1994 — 159-bet. ISBN 9781883591038. 
  13. ↑ Guy Le Strange. Baghdad During the Abbasid Caliphate From Contemporary Arabic and Persian Sources, Harvard University (en), Clarendon Press, 1900. 
  14. ↑ A Companion to Islamic Art and Architecture (en). Wiley, 2017-08-21. DOI:10.1002/9781119069218. ISBN 978-1-119-06921-8. 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Beckwith, Christopher I. (1984). "The Plan of the City of Peace: Central asian Iranian Factors in Early Abbasid Design". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 38 (1/2): 143–164. ISSN 0001-6446. https://www.jstor.org/stable/23657647. 
  16. ↑ Lassner, Jacob (1968). "The Caliph's Personal Domain: The City Plan of Baghdad Reexamined". Kunst des Orients 5 (1): 24–36. ISSN 0023-5393. https://www.jstor.org/stable/20752346. 

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Dumaloq shahar (Bagʻdod)
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Dumaloq_shahar_(Bagʻdod)&oldid=5382158" dan olindi