Kontent qismiga oʻtish

Chechen-Rossiya mojarosi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Chechen-Rossiya mojarosi
Chechen-Rossiya urushining bi qismi

Chechen Respublikasining (qizil) Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi joylashuvi
Sanalar 1785-yil 8-mart - 2017-yil 19-dekabr (taxminan  232 yil) (oxirgi bosqich: 1991–2017-yillar)
Urush yeri Shimoliy Kavkaz, Gruziyaga chegaradosh
Natija Mojaroning tugashi 2017-yilda e'lon qilingan edi

Rossiya, Sovet va Chechen qo'shinlari o'rtasidagi bir nechta urushlar:
Chechen g'alabasi (1791)
Rossiya g'alabasi (1864)
Chechen g'alabasi (1922)
Chechen g'alabasi (1996)
Chechen g'alabasi (2009)
Rossiya g'alabasi (2017)

Hududiy
oʻzgarishlar 		* Checheniston 1829–1859-yillardagi urushdan soʻng Terek viloyati sifatida Rossiya imperiyasi tarkibiga qoʻshildi (1859–1917)
Raqiblar
Chechen davlatlari, jangarilar va ittifoqchilar guruhlari

Kavkaz amirligi (2007-2017)
Ichkeriya Chechen Respublikasi (1991-2007)
Kavkaz tog'li xalqlari konfederatsiyasi (1989-2000)
Shimoliy Kavkaz Milliy Qo'mitasi (1940-1944)
Shimoliy Kavkazning togʻli respublikasi (1917-1922)
Kavkaz imomati (1828-1859)
Shayx Mansur harakati (1785-1791)

Rossiya bayrogʻi Rossiya (1991-2017)
Sovet Ittifoqi(1922-1991)
Sovet Rossiyasi(1917-1922)
Rossiya (1917-1920)
 Russian Empire Rossiya imperiyasi(1721-1917)
Rossiya podsholigi (1547-1721)

Chechen-Rossiya mojarosi (ruscha: Чеченский конфликт, Chechenskiy konflikt; chechencha: Нохчийн-Оьрсийн дов, Noxchiyn-Örsiyn dov) Rossiya (sobiq Sovet) hukumati va turli chechen qoʻshinlari oʻrtasidagi koʻp asrlik, koʻpincha qurol bilan hal qilinadigan toʻqnashuv edi. Mojaroning soʻnggi bosqichi 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin boshlandi va 2017-yilgacha davom etdi[1].

Chechenistondagi rasmiy jangovar harakatlar 1785-yilga borib taqaladi. Lekin mojaroning elementlarini ancha oldinroq kuzatish mumkin[2][1]. Rossiya imperiyasi dastlab Shimoliy Kavkazning oʻziga unchalik qiziqmasdi, faqat ittifoqdoshi Kartli-Kaxeti qirolligi (Sharqiy Gruziya) va uning dushmanlari Fors va Usmonli imperiyalari bilan aloqa olib borishdan manfaatdor edi. Bu mintaqada 1785-yilda chechenlarning ruslar mavjudligiga qarshi qoʻzgʻoloni, keyin yana toʻqnashuvlar va 1817-yilda Kavkaz urushining boshlanishiga olib keldi. Rossiya 1864-yilda yilgi urushda rasman gʻalaba qozondi, faqat chechen qoʻshinlarini 1877-yilda magʻlub etdi.

Rossiyadagi fuqarolar urushi davrida chechenlar va boshqa Kavkaz xalqlari 1921-yilda sovetlashtirilgunga qadar bir necha yil mustaqillikda yashaganlar. 1944-yilda nemis qoʻshinlari bilan hamkorlik qilish haqidagi shubhali daʼvolar asosida chechen xalqi jamoaviy ravishda Oʻrta Osiyoga surgun qilindi.

Chechenlar va Rossiya hukumati oʻrtasidagi soʻnggi mojaro 1990-yillarda boʻlib oʻtgan. Sovet Ittifoqi parchalanganida, chechen ayirmachilari 1991-yilda mustaqillik eʼlon qildi. 1994-yil oxirida Birinchi Chechen urushi boshlandi va ikki yillik janglardan soʻng Rossiya qoʻshinlari 1996-yil dekabrida mintaqadan chiqib ketishdi. 1999-yilda janglar qayta boshlandi, natijada yana bir yirik qurolli toʻqnashuv yuzaga keldi va har ikki tomonning koʻp sonli qurbonlari bilan yakunlandi. Grozniy jangida Checheniston poytaxti katta vayronagarchilikka uchradi. Rossiya armiyasi 2000-yil fevral oyi boshida Grozniy ustidan nazorat oʻrnatdi va urushni rasman tugatdi, lekin bosib olingan hududlarda qoʻzgʻolon va jangovar harakatlar bir necha yil davom etdi.[3][4][5] 2017-yilda mojaroning tugashi eʼlon qilindi va oʻnlab yillar davom etgan kurash yakunlandi.[6][7][8]

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chechenistonni oʻz ichiga olgan togʻli hudud boʻlgan Shimoliy Kavkaz Rossiya va Yaqin Sharq oʻrtasidagi muhim savdo va aloqa yoʻllarini oʻz ichiga oladi yoki ularga yaqin joylashgan boʻlib, uning nazorati ustida ming yillar davomida turli kuchlar kurashib kelgan.[9] Rossiyaning mintaqaga kirishi 1556-yilda podsho Ivan Grozniy Oltin Oʻrda xonliklaridan Qozon va Astraxanni bosib olishi ortidan Shimoliy Kavkaz yoʻllarini nazorat qilish uchun boshqa zamonaviy kuchlar, jumladan Safaviylar, Usmonlilar bilan uzoq davom etgan kurash boshlandi[9].

XVI asrda Rossiya podsholigi Shimoliy Kavkazning Kabardiyasidagi Temryuk va Chechenistonning Shix Okotskiy kabi mahalliy knyazlar bilan ittifoqchilikka kirishib, Shimoliy Kavkazda taʼsir oʻtkazishga harakat qildi. Temryuk Shimoliy-Gʻarbiy Kavkazni nazorat qilgan va Rossiya yordami bilan Qrim bosqinlarining oldini olishga muvaffaq boʻlgan. Shimoli-Sharqiy Kavkaz asosan Shamxal knyazlari, Avar xonlari va Okotskning qudratli xoʻjayini (chechen feodal birligi) knyaz Shix tomonidan nazorat qilingan, uning taʼsiri butun Shimoliy-Sharqiy Kavkazga yetib borgan. Bu knyazlar oʻz hukmronligi va taʼsirini kuchaytirish uchun qurol sotib olib, rus kazaklarini Terek daryosi yaqiniga joylashtirdilar. Knyaz Shix Okotskiy qoʻshinida 500 ga yaqin kazak va 1000 nafar Okocheni (Aux chechenlari) boʻlgan va Dogʻistonda tez-tez Eron va Usmonlilarga qarshi yurishlar olib borgan.[10]

Knyaz Shixning siyosati Rossiya podsholigiga Shimoliy-Sharqiy Kavkazda taʼsiri koʻpayishiga xizmat qildi, Terek daryosi boʻylab bir nechta rus qalʼalari (ular orasida Terki qalʼasi) va kazak qishloqlari qurildi[11]. Bungacha Checheniston va Dogʻistonda kazaklar deyarli yoʻq edi. Bu qishloqlar va qalʼalar chechenlarda knyaz Shixga ishonchsizlik uygʻotdi, chunki qalʼalar chechenlarga tegishli yaylovlar hududida qurilgan. Chechen mulla Maydaga sodiq boʻlgan Michkizi (pastlikdagi chechenlar) va Okoki (chechenlarning Aux qabilasi) bir qismi Terek janubida yashovchi chechenlar bilan uzoq vaqt ittifoqchi boʻlgan qumiq knyazi Sulton- Mutga qoʻshildi. Sulton-Mut dastlab Rossiyaning Kavkazdagi siyosatiga qarshi chiqdi, u chechenlar, qumiqlar va avarlar bilan birga rus kazaklariga qarshi kurash olib bordi, rus qalʼalarini yoqib yubordi. Rus podshosi bunga qarshi Dogʻistonga harbiy ekspeditsiyalarni yubordi. Ushbu ikkala ekspeditsiya ham Rossiyaning magʻlubiyati bilan yakunlandi va Karaman dalasi jangi bilan tugatildi. Karaman dalasidagi jangda Sulton-Mut boshchiligidagi dogʻiston-chechen qoʻshini rus qoʻshinini magʻlub etdi. Rossiyaning bu muvaffaqiyatsiz yurishlari va janglari knyaz Shixning zaiflashishiga va uning 1596-yilda Sulton-Mutning ukalaridan biri tomonidan oʻldirilishiga olib keldi.[12][13]

Sulton-Mut XVII asr boshlariga qadar Rossiyaga qarshi siyosat olib borishda davom etdi va baʼzida chechenlar orasida yashab, ular bilan rus kazaklariga bosqinlar uyushtirdi[14]. Biroq, Sulton-Mut bir necha bor ruslarga qoʻshilishga urinib, oʻzgara boshladi. Hatto ulardan fuqarolik ham soʻradi. Bu siyosatning oʻzgarishi koʻplab chechenlarni gʻazablantirdi va ularning Sulton-Mutdan uzoqlashishiga olib keldi. Bu Endirey (Sulton-Mut oilasi va uning chechen Sala-Oʻzden ittifoqchilari tomonidan nazorat qilinadigan Chechen- Qumik shahri) aholisi va Aux chechenlari oʻrtasida Auxga nisbatan ishonchsizlikni keltirib chiqardi[15].

1774-yilda Rossiya Osetiya ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi va u bilan birga usmonlilardan strategik ahamiyatga ega Darial dovonini tortib oldi. Bir necha yil oʻtgach, 1783-yilda Rossiya Kartli-Kaxetiya qiroli Irakliy II bilan Georgiyevsk shartnomasini imzoladi va sharqiy Gruziya qirolligi — dushman musulmon davlatlari bilan oʻralgan nasroniy anklavini Rossiya protektoratiga aylantirdi. Shartnoma boʻyicha oʻz majburiyatlarini bajarish uchun Rossiya imperatori Yekaterina II Darial dovoni orqali Gruziya yoʻlini himoya qilish uchun bir qator harbiy qalʼalarni qurishni boshladi[9]. Aslida, bu harakatlar qalʼalar qurish orqali chechenlarning anʼanaviy hududlariga bostirib kirish va ularga qarshi qaratilgan edi[9].

Chechenlarning Rossiya imperiyasi bilan toʻqnashuvi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shayx Mansur qoʻzgʻoloni va oqibatlari, 1785-1794-yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Taxminan shu vaqtlarda chechen imomi Shayx Mansur islom dinini targʻib qila boshladi va Shimoliy Kavkazning turli togʻli xalqlarini oʻzlarini keyingi xorijiy hujumlardan himoya qilish uchun Islom bayrogʻi ostida birlashishga daʼvat etdi. Uning faoliyati ruslar tomonidan mintaqadagi oʻz manfaatlariga tahdid sifatida koʻrilgan va 1785-yilda uni qoʻlga olish uchun kuch yuborilgan. Ruslar buning uddasidan chiqa olmay, oʻrniga uning boʻsh qolgan qishlogʻini yoqib yubordi, ammo qoʻshin Mansurning izdoshlari tomonidan qaytib ketayotganda pistirmaga tushib, yoʻq qilindi va shu tariqa birinchi Chechen-Rossiya urushi boshlandi. Urush bir necha yil davom etdi, Mansur asosan partizan taktikasini qoʻllagan va ruslar 1791-yilda Chechen qishloqlariga Mansur qoʻlga olinmaguncha keyingi jazo reydlarini yuborgan. Mansur 1794-yilda asirlikda vafot etgan[9][16].

Kavkaz va Qrim urushlari, 1817-1864-yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

General Yermolov (chapda) va Imom Shomil (o'ngda)

1812-yilgi urushda Rossiya fransuzlarning Napoleon boshliq qoʻshinlarini magʻlubiyatga uchratganidan soʻng, podsho Aleksandr I yana Shimoliy Kavkazga eʼtibor qaratdi va oʻzining mashhur generallaridan biri Aleksey Petrovich Yermolovga mintaqani egallashni topshirdi. 1817-yilda Yermolov qoʻmondonligi ostidagi rus qoʻshinlari Kavkazni bosib olishga kirishdilar[17]. Yermolovning iqtisodiy urush, jamoaviy jazo va majburiy deportatsiyani oʻz ichiga olgan shafqatsiz taktikasi dastlab muvaffaqiyatli boʻldi, biroq ular Rossiyaning chechen jamiyati va madaniyatiga taʼsirini toʻxtatib qoʻygani va chechenlarning doimiy dushmanligini taʼminlaganligi sababli samarasiz deb taʼriflangan. Yermolov 1827-yilgacha qoʻmondonlikda qoldi[18][9].

Chechen artilleriyachilari

1828-yilda muridlik harakati vujudga kelganida, konfliktning burilish nuqtasi boʻldi. Unga dogʻistonlik avar Imom Shomil boshchilik qildi. 1834-yilda u Shimoliy-Sharqiy Kavkaz xalqlarini islom dini ostida birlashtirib, Rossiyaga qarshi „muqaddas urush“ eʼlon qildi[17]. 1845-yilda Shomil qoʻshinlari Dargoda minglab rus askarlari va bir qancha generallarni qurshab oldi va oʻldirdi yoki ularni chekinishga majbur qildi[17].

1853-1856-yillardagi Qrim urushi paytida chechenlar Rossiyaga qarshi Usmonli imperiyasini qoʻllab-quvvatlashiga erishdilar[17]. Biroq, qabila ichidagi mojarolar Shomil kuchlarini zaiflashtirdi va u 1859-yilda asirga olindi[17]. Urush rasman 1862-yilda Rossiya Checheniston va boshqa Kavkaz etnik guruhlariga muxtoriyat berishni vaʼda qilganida tugadi[17]. Biroq Checheniston va uning atrofidagi hududlar, jumladan, shimoliy Dogʻiston Terek viloyati sifatida Rossiya imperiyasi tarkibiga qoʻshildi. Baʼzi chechenlar Shomilning taslim boʻlishini xiyonat sifatida qabul qilishdi va shu bilan bu toʻqnashuvda dogʻistonliklar va chechenlar oʻrtasida kelishmovchilik paydo boʻldi, dogʻistonliklar chechenlar tomonidan rus hamkorlari sifatida ayblandi.

Rossiya fuqarolar urushi va Sovet davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiya inqilobidan keyin Shimoliy Kavkaz xalqlari Shimoliy Kavkaz togʻli respublikasini tashkil qilish uchun birlashdilar. Bu respublika 1921-yilgacha mavjud boʻlgan. Keyinchalik Iosif Stalin shaxsan 1921-yilda Kavkaz yetakchilari bilan muzokaralar olib borgan va Sovet davlati tarkibida ularga keng muxtoriyat vaʼda qilingan. Oʻsha yili Togʻli Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzildi, lekin 1924-yilda u tugatilib, oltita respublika tashkil etilgunga qadar davom etdi[17]. Chechen-Ingush Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi 1934-yilda tashkil topgan. Chechenlar va Sovet hukumati oʻrtasidagi qarama-qarshiliklar 1920-yillarning oxirida kollektivlashtirish paytida paydo boʻlgan. 1930-yillarning oʻrtalarida mahalliy rahbarlar hibsga olingan yoki oʻldirilganidan keyin uning toʻlqini pasaygan[17]. 1932-yil boshida chechenlar qoʻzgʻolon koʻtardi va mart oyida magʻlubiyatga uchradi.

Chechenlarni etnik tozalash

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aleksey Yermolovning Grozniydagi haykali chechenlarga qarshi qaratilgan oʻzining iqtiboslaridan biri bilan: „Quyosh ostida bundan yomon va makkor odamlar yoʻq“. Haykal 1949-yilda, chechenlar oʻz vatanlaridan etnik jihatdan tozalanganidan toʻrt yil oʻtgach tiklangan va u 1989-yilgacha saqlanib qolgan. Hozirgi vaqtda Yermolov genotsidda ayblangan[19][20].

1941-yil iyun oyida fashistlar Germaniyasi Sovet Ittifoqiga bostirib kirdi. Sovet tarixshunosligi chechenlarni Vermaxtga ommaviy ravishda qoʻshilganlikda yolgʻon ayblov qoʻllagan[17]. Zamonaviy rus tarixshunosligining oʻzi ham bu ayblovlarga asos yoʻqligini tan oladi[21]. 1943-yil yanvariga kelib, nemislarning chekinishi boshlandi, Sovet hukumati chechenlar va ingushlar Sovet Ittifoqidagi boshqa xalqlar singari Qizil Armiya safida xizmat qilganiga qaramay, Shimoliy Kavkazdan uzoqda joylashgan hududlarga chechen va ingushlarni deportatsiya qilish masalasini muhokama qilishni boshladi. 1944-yil fevralida Lavrentiy Beriyaning bevosita qoʻmondonligi ostida etnik tozalash aktida yarim millionga yaqin chechen va ingushlar oʻz uylaridan koʻchirildi va Oʻrta Osiyoga majburan joʻnatildi. Ular Qozogʻiston va Qirgʻizistondagi majburiy mehnat lagerlariga joylashtirilgan[17]. Talofatlar boʻyicha hisob-kitoblar 170 000[22] dan 200 000[23] gacha, baʼzi dalillar ham 400 000 kishi halok boʻlganligini koʻrsatadi[24]. Qurbonlar asosan irgʻinlardan emas, hipotermiya (muzlashdan oʻlish) va ochlik tufayli halok boʻlgan. Deportatsiya paytidagi eng katta qirgʻi hududi Xaybax qirgʻini boʻlib, unda taxminan 700 nafar chechen bolalari, keksalari va ayollari molxonaga qamab qoʻyilgan va transport yoʻqligi bilan bogʻliq muammolar tufayli tiriklayin yoqib yuborilgan[25]. Qirgʻin uchun masʼul boʻlgan ofitser Mixail Gvishiani Lavrentiy Beriyaning oʻzi maqtab, unga orden berishni vaʼda qilgan[25]. Yevroparlamentning 2004-yilgi rezolyutsiyasida deportatsiya genotsid ekanligi aytilgan[26][27][28].

Etnik toʻqnashuvlar (1958—1965-yillar)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1957-yilda chechenlarga oʻz uylariga qaytishga ruxsat berildi. Chechen-Ingush Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi qayta tiklandi[17]. Zoʻravonlik 1958-yilda rossiyalik dengizchi va ingush yigiti oʻrtasida bir qiz uchun mojaro kelib, rus dengizchisi halok boʻlganidan keyin yana boshlangan. Voqea tezda ommaviy etnik tartibsizliklarga aylanib ketdi, chunki slavyan toʻdalari chechenlar va ingushlarga hujum qilib, toʻrt kun davomida butun mintaqa boʻylab ularning mulklarini talon-toroj qilishdi[29]. Etnik toʻqnashuvlar 1960-yillarda ham davom etdi va 1965-yilda 16 ga yaqin toʻqnashuvlar qayd etilgan. Bu mojarolarda 185 kishi ogʻir jarohatlangan, ulardan 19 tasi halok boʻlgan[29]. 1960-yil oxiriga kelib, mintaqa tinchlandi va Chechen-Rossiya mojarosi Sovet Ittifoqi parchalanishi va 1990-yilda Chechen urushlari boshlanishigacha tinch pozitsiyada edi.

Postsovet davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chechen urushlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Borz avtomati bilan chechen qiruvchisi. 1995-yil

1991-yilda Checheniston Ichkeriya Chechen Respublikasi sifatida mustaqilligini eʼlon qildi. Baʼzi manbalarga koʻra, 1991-yildan 1994-yilgacha chechen boʻlmagan millatga mansub oʻn minglab odamlar (asosan ruslar, ukrainlar va armanlar) chechen boʻlmagan aholiga nisbatan zoʻravonlik va kamsitishlar haqida xabarlar tufayli respublikani tark etishgan[30][31][32]. Boshqa manbalar koʻchishni davr voqealarining muhim omili deb hisoblamaydi, aksincha, Chechenistondagi ichki vaziyatning yomonlashuviga, Checheniston prezidenti Joxar Dudayevning tajovuzkor siyosatiga va ichki siyosatiga, Rossiya prezidenti Boris Yelsinning siyosiy ambitsiyalariga eʼtibor qaratadi[33][34]. Rossiya armiyasi kuchlari 1994-yilda Grozniyga kiritildi[35], ammo ikki yillik shiddatli janglardan soʻng, rus qoʻshinlari oxir-oqibat Xasavyurt kelishuviga binoan Chechenistondan chiqib ketishdi. [35] Checheniston 1999-yilda ikkinchi urush boshlanmaguncha mustaqilligini saqlab qoldi [36]

1999-yilda Rossiya hukumati qoʻshinlari Chechenistonda islomiy kuchlarning Dogʻistonga bostirib kirishiga javoban Chechenistonda aksilterror kampaniyasini boshladilar[36]. 2000-yil boshida Rossiya Grozniy shahrini deyarli butunlay vayron qildi va aprel oyi oxiriga kelib Chechenistonni bevosita Moskva nazorat ostiga olishga muvaffaq boʻldi[36].

Ahmad Qodirov (oʻngda) 2000-yilda ayirmachilarning yetakchi muftiysi boʻlgan edi.

Chechen isyonlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2000-yil may oyida Ikkinchi Chechen urushi tugaganidan beri, ayniqsa Checheniston, Ingushetiya va Dogʻistonda past darajadagi isyonlar davom etmoqda. Rossiya xavfsizlik kuchlari 2006-yil 10-iyulda Shamil Basayev kabi ularning baʼzi rahbarlarini oʻldirib, yoʻq qilishga muvaffaq boʻldi[37]. Basayev oʻlimidan soʻng, Dokka Umarov 2013-yilda zaharlanish tufayli vafot etguniga qadar Shimoliy Kavkazdagi isyonchi kuchlarga rahbarlik qilgan[38].

Checheniston va boshqa Shimoliy Kavkaz respublikalaridagi islomchilar butun Rossiya boʻylab sodir etilgan qator teraktlarda[39], eng avvalo, 1999-yildagi rus xonadonlaridagi portlashlarda[40], 2002-yilda Moskva teatridagi garovdagi inqirozida[41], Beslan maktabini garovga olinganlikda ayblangan. 2004-yildagi inqiroz, 2010-yilgi Moskva metrosidagi portlashlar[42] va 2011-yilda Domodedovo xalqaro aeroportidagi portlashlar[43] ham musulmon chechenlarni aybdor deb topdi.

Hozirda Checheniston Rossiya tomonidan tayinlangan rahbari Ramzan Qodirovning boshqaruvi ostida. Neftga boy mintaqa Qodirov davrida nisbatan barqarorlikni saqlab qolgan boʻlsa-da, uni tanqidchilar va fuqarolar matbuot erkinligini bostirishda, boshqa siyosiy va inson huquqlarini buzganlikda ayblashadi. Bu davom etgan Rossiya hukmronligi tufayli mintaqada separatist guruhlar tomonidan kichik partizan hujumlari sodir boʻlmoqda. Tanglikni yanada kuchaytirgan holda, mintaqada „IShID“ va "Al-Qoida" ga aloqador jihodiy guruhlar mavjud[44].

Rossiya hukumati va chechen jangarilari oʻrtasidagi qoʻzgʻolon 2017-yilda yakunlangan boʻlsa-da, jangarilarni yoʻq qilish undan keyin ham davom etGAN[45][46][47][48].

Rossiyadan tashqarida

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chechenlar va ruslar oʻrtasidagi ziddiyat Rossiya chegarasidan tashqarida ham kuzatilmoqda. Suriyadagi fuqarolar urushi paytida qulagan Checheniston Respublikasi Ichkeriyaga sodiq qolgan chechen jangchilari va radikal chechen islomchilar ham Asad hukumatini agʻdarib, Suriyada Rossiya armiyasi va uning ittifoqchisi Bashar Asadga qarshi kurashgan[49][50].

2014-yilda Rossiyaga qarshi koʻplab chechenlar Ukraina koʻngilli batalonlari tarkibida Rossiya va Donbasdagi rus separatistik kuchlariga qarshi Donbasdagi urushda Shayx Mansur va Joxar Dudayev batalyonlarini tashkil qilishda koʻngilli ravishda jang qilishgan[51]. Ukrainaparast chechenlar oʻz ishlarini Rossiya-Ukraina urushida Rossiyaga qarshi kurashga qoʻshgan hissalari deb bilishadi.[51]. Ramzan Qodirov qoʻl ostidagi chechen qoʻshinlari Qrimning Rossiya Federatsiyasi tomonidan anneksiya qilinishida ham, Donbasdagi keyingi urushda ham qatnashmoqda[51].

Checheniston 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishida muhim ishtirok etgan. Chechenlar rossiyaparast Qodirovchilar guruhini Rossiya kuchlariga yordam berish uchun Ukrainaga joylashtirilgan[52]. Gʻarb manbalari chechen qodirovchilarning joylashtirilishini „Ukrainada chechen askarlarining mavjudligidan ukrainaliklarga qarshi psixologik qurol sifatida foydalanish“ deb taʼriflagan[53]. Ukraina chechen koʻngilli batalonlari bilan rus qoʻshinlariga qarshi kurashni davom ettirmoqda[54].

2019-yil 23-avgust kuni Ikkinchi Chechen urushi davrida Checheniston Respublikasi Ichkeriyaning sobiq harbiy qoʻmondoni Zelimxon Xangoshvili Berlindagi bogʻda rossiyalik GRU xodimi tomonidan oʻldirilgan[55]. Checheniston Respublikasi rahbari Ramzan Qodirov Xangoshvilini oʻldirishga buyruq berganlikda gumon qilinmoqda[56].

Qurbonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu toʻqnashuvda chechen qurbonlarining aniq sonini aniqlash qiyin, chunki yozuv maʼlumotlari yoʻqligi va toʻqnashuvlar uzoq davom etganidan bu qiyinchilik tugʻdirmoqda. Bir manbaga koʻra, faqat 1990-2000-yillardagi Birinchi va Ikkinchi Chechen urushida kamida 60 ming chechen halok boʻlgan[57]. Checheniston muvaqqat parlamenti rahbari Taus Djabrailov aytganidek, bu ikki urushning yuqori baholariga koʻra, 150.000 yoki 160.000 kishi halok boʻlgan[58]ligini aytish mumkin.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Chechnya – Narrative“. University of Southern California. — „Russian military involvement into the Caucasus started early in the 18th century and in 1785–1791 the first major rebellion in Chechnya against the imperial rule took place.“. 2016-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-iyul 2013-yil.
  2. ↑ „Chronology for Chechens in Russia“. University of Maryland. 2013-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-iyul 2013-yil.
  3. ↑ „The Dormant Stage of the Chechen Insurgency and the Challenges It Poses to the Pro-Russian Chechen Regime“.
  4. ↑ „Insurgency in the North Caucasus: Lessons of the First Chechen War | Small Wars Journal“.
  5. ↑ „Ramzan Kadyrov claims the Chechen insurgency is over. Is it?“ (18-fevral 2021-yil).
  6. ↑ „Глава ФСБ объявил о ликвидации бандподполья на Северном Кавказе“ (ru). vz.ru (2017-yil 19-dekabr).
  7. ↑ „Россия выиграла еще одну важнейшую битву“ (ru). vz.ru (2017-yil 19-dekabr).
  8. ↑ Mark Youngman. „Lessons From The Decline Of The North Caucasus Insurgency“. crestresearch.ac.uk. Centre For Research and Evidence on Security Threats (27-iyun 2017-yil). Qaraldi: 2021-yil 12-yanvar.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Schaefer 2010.
  10. ↑ Адилсултанов, Асрудин. Акки и аккинцы в XVI—XVIII веках., 1992 — 77–78-bet. ISBN 5766605404. 
  11. ↑ Tesaev, Z.A. (2020). Bulletin of the Academy of Sciences of the Chechen Republic (PDF) (ruscha). 48-jild, № 1. 72–86-bet. doi:10.25744/vestnik.2020.48.1.011 http://anchr.ru/wp-content/uploads/2020/04/vestnik-1-2020.pdf. Qaraldi: 2020-08-04. {{cite magazine}}: Missing or empty |title= (yordam); Unknown parameter |trans_title= ignored (|trans-title= suggested) (yordam)
  12. ↑ „Религиозная борьба на территории Чечни и Дагестана (Амин Тесаев) / Проза.ру“. proza.ru. Qaraldi: 2020-yil 4-avgust.
  13. ↑ Адилсултанов, Асрудин. Акки и аккинцы в XVI—XVIII веках., 1992 — 84-bet. ISBN 5766605404. 
  14. ↑ „Neue Seite 39“. www.vostlit.info. Qaraldi: 2020-yil 4-avgust.
  15. ↑ Адилсултанов, Асрудин. Акки и аккинцы в XVI—XVIII веках, 1992 — 87–90-bet. ISBN 5766605404. 
  16. ↑ Dunlop 1998.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 Shultz 2006.
  18. ↑ Daniel.
  19. ↑ „Почему в Грозном дважды сносили памятник Ермолову?“ (en). Яндекс Дзен | Platforma dlya avtorov, izdateley i brendov. Qaraldi: 2020-yil 2-avgust.
  20. ↑ Узел. „Историки констатировали попытки властей России героизировать генерала Ермолова“. Кавказский Узел. Qaraldi: 2020-yil 2-avgust.
  21. ↑ Ėdiev, D. M. (Dalkhat Muradinovich). Demograficheskie poteri deportirovannykh narodov SSSR. Stavropolʹ: Izd-vo StGAU "Agrus", 2003 — 28-bet. ISBN 5-9596-0020-X. OCLC 54821667. 
  22. ↑ Griffin, Roger. Terrorist's creed : fanatical violence and the human need for meaning. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2012 — 40-bet. ISBN 978-1-137-28472-3. OCLC 812506791. 
  23. ↑ Bahcheli, Tozun. De facto states : the quest for sovereignty. London: Routledge, 2004 — 229-bet. ISBN 0-203-48576-9. OCLC 56907941. 
  24. ↑ „After 73 years, the memory of Stalin's deportation of Chechens and Ingush still haunts the survivors“ (en-US). OC Media. Qaraldi: 2020-yil 3-avgust.
  25. ↑ 25,0 25,1 Gammer, M.. The lone wolf and the bear : three centuries of Chechen defiance of Russian rule. London: Hurst & Co, 2006 — 170-bet. ISBN 1-85065-743-2. OCLC 56450364. 
  26. ↑ „Texts adopted - Thursday, 26-fevral 2004-yil - EU-Russia relations - P5_TA(2004)0121“. www.europarl.europa.eu. Qaraldi: 2020-yil 9-avgust.
  27. ↑ „UNPO: Chechnya: European Parliament recognises the genocide of the Chechen People in 1944“ (2012-yil 4-iyun). 2012-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-avgust.
  28. ↑ Узел. „European Parliament recognizes deportation of Chechens and Ingushetians ordered by Stalin as genocide“. Caucasian Knot. Qaraldi: 2020-yil 9-avgust.
  29. ↑ 29,0 29,1 Seely, R. Russo-Chechen conflict, 1800-2000: A Deadly Embrace.
  30. ↑ O.P. Orlov. „Russia–Chechnya: A chain of mistakes and crimes“ (ru). Memorial. 2017-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 27-sentyabr.
  31. ↑ Kempton & Clark 2001.
  32. ↑ Smith 2005.
  33. ↑ King 2008.
  34. ↑ Ware 2005.
  35. ↑ 35,0 35,1 Kumar 2006.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 James & Goetze 2001.
  37. ↑ Parsons, Robert. „Basayev's Death Confirmed“. Radio Free Europe/Radio Liberty (8-iyul 2006-yil). Qaraldi: 8-iyul 2013-yil.
  38. ↑ Rogio, Bill. „US designates Caucasus Emirate leader Doku Umarov a global terrorist“. Long War Journal (25-iyun 2010-yil). Qaraldi: 10-iyul 2013-yil. „After Basayev's death in 2006, the Chechen and Caucasus jihadists united under the command of Doku Umarov, one of the last remaining original leaders of the Chechen rebellion and a close associate of al Qaeda.“.
  39. ↑ Williams, Carol J.. „A history of terrorism out of Chechnya“. Los Angeles Times (19-aprel 2013-yil). Qaraldi: 13-iyul 2013-yil.
  40. ↑ Feifer, Gregory. „Ten Years On, Troubling Questions Linger Over Russian Apartment Bombings“. Radio Free Europe/Radio Liberty (9-sentabr 2009-yil). Qaraldi: 13-iyul 2013-yil.
  41. ↑ Krechetnikov, Artem. „Moscow theatre siege: Questions remain unanswered“. BBC News (24-oktabr 2012-yil). Qaraldi: 13-iyul 2013-yil.
  42. ↑ „Chechen rebel claims Moscow attacks“. Al Jazeera (31-mart 2010-yil). Qaraldi: 13-iyul 2013-yil.
  43. ↑ „Chechen warlord Doku Umarov admits Moscow airport bomb“. BBC News (8-fevral 2011-yil). Qaraldi: 13-iyul 2013-yil.
  44. ↑ „Chechnya profile“. BBC News (17-yanvar 2018-yil).
  45. ↑ „Page doesn't exist“.[sayt ishlamaydi]
  46. ↑ „Page doesn't exist“.[sayt ishlamaydi]
  47. ↑ „Page doesn't exist“.[sayt ishlamaydi]
  48. ↑ Nechepurenko, Ivan; Specia, Megan. „Gunmen Attack Church in Russia's Chechnya Region, Killing 3“. The New York Times (19-may 2018-yil).
  49. ↑ „Refworld | Chechens Are Among Foreigners Fighting to Overthrow Bashar al-Assad“.
  50. ↑ „Ali ash-Shishani: "Like all Chechens in Syria, I miss Chechnya" | NewСaucasus“. 2020-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 „'We like partisan warfare.' Chechens fighting in Ukraine - on both sides“ (en). the Guardian (2015-yil 24-iyul). 21-mart 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-mart.
  52. ↑ „Chechen leader, a Putin ally, says his forces deployed to Ukraine“ (en). www.aljazeera.com. Qaraldi: 2022-yil 24-mart.
  53. ↑ Justin Ling.
  54. ↑ Hauer. „Chechens Fighting Chechens in Ukraine“ (en). New Lines Magazine (2022-yil 3-mart). Qaraldi: 2022-yil 27-mart.
  55. ↑ „Berlin Chechen shooting: Russian assassination suspected“. BBC News (27-avgust 2019-yil). Qaraldi: 17-sentabr 2019-yil.
  56. ↑ „Inside the special relationship between Putin and the man responsible for a string of assassinations in Europe“. Business Insider (7-iyul 2020-yil).
  57. ↑ Crawford & Rossiter 2006.
  58. ↑ „Russia: Chechen Official Puts War Death Toll At 160,000“. Radio Free Europe/Radio Liberty (16-avgust 2005-yil). Qaraldi: 4-oktabr 2017-yil.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Chechen-Rossiya_mojarosi&oldid=5253262" dan olindi