Bobotogʻ
| Bobotogʻ | |
|---|---|
 | |
| Joylashuvi | Surxondaryo viloyati sharqi |
| Uzunligi | 125 km |
| Eni | 30-40 km |
| Choʻqqisi | Zarkosa |
| Balandligi | 2290 metr |
Bobotogʻ — Surxondaryo viloyatining sharqida joylashgan togʻ tizmasi. Oʻzbekiston va Tojikiston Respublikalari chegarasida, Surxondaryo va Kofarnihon daryolari oraligʻida shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga tomon Amudaryo sohiligacha choʻzilgan. Uzunligi qariyb 125 km, eni 30-40 km ga yetadi.
Choʻqqilari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bu togʻ Surxondaryo geografik okrugining sharqida joylashgan boʻlib, ancha yemirilib, pasayib qolgan. Eng baland choʻqqisi — (Zarkosa) Zarkosa cho‘qqisi boʻlib, balandligi 2290 m ni tashkil etadi. Bobotog‘ning dengiz sathidan oʻrtacha balandligi 1200-1500 metrga teng. Bobotogʻ okrugi relyefi Hisor-zarafshon okrugi relyefidan tubdan farq qiladi[1].
Asosan paleogen va yura davri ohaktoshlari, gil, alevrolit, qumtoshlardan tarkib topgan. Bobotogʻning sharqiy yon bagʻri tik va ensiz, togʻ oldi tekisliklari Kofarnihon daryosi terrasalarida joylashgan. Gʻarbiy yon bagʻri ancha yotiq va keng boʻlib, asosiy qismi past togʻlar va bo‘z tuproqli unumdor keng yaylovlardan iborat. Bobotogʻning g‘arbiy yon bagʻirlari koʻplab quruq soylar bilan parchalangan. Yog‘ingarchilik paytlarida bu soylardan sel kelib Surxon daryosiga quyiladi. Bu yerda karst qattiq tog‘jinsi keng tarqalgan. Mazkur hududdagi togʻlar orasida botiqlar mavjud, ular neogen va antropogen davri yotqiziqlari bilan toʻlgan[2].
Iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Iqlimi quruq va keskin kontinental. Oʻrtacha yillik havo harorati togʻ etaklarida 16° darajani, oʻrtacha balandliklarda 8—10° darajani tashkil etadi.
Yogʻin miqdori
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yillik yogʻin miqdori 170 mm dan 350-400 mm gacha yetishi mumkin.
Tabiati
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tuprogʻi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Togʻ yon bagʻirlarida buloqlar, qish va bahorda toʻlib oqib, yozda qurib qoladigan soylar bor. Boʻz va jigarrang togʻ tuproqlarida xilma-xil efemer, efemeroid oʻsimliklar oʻsadi. Bobotogʻda lyoss jinslaridan tarkib topgan 600 metrdan pastdagi hududlarda och boʻz tuproqlar va lyoss qavati yuvilib ketgan rayonda toshloq shagʻal boʻz tuproqlar tarqalgan.
Dengiz sathidan 600-900 metr balandlikda qumloq va qumloq jinsli hududlarda esa oddiy boʻz tuproq uchraydi. 900 metrdan yuqoriroqdagi joylar esa asosan toshloq yer boʻlib, bu hududda kserofit butalar oʻsadi. Ularning ostida karbonatli jigarrang tuproqlar mavjud.
Oʻsimlik dunyosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dengiz sathidan 800-900 m balandliklarda naʼmatak, zirk, bodom va pistazorlar uchraydi. Undan baland joylarida (Besharcha, Zarkosa togʻlari) archazorlar bor. Shuningdek, zarang, qizilquloq, mingbosh, tikanli buta, itburun oʻsimliklarini ham uchratish mumkin.
2021-yilda Bobotogʻ oʻrmon xoʻjalik hududidagi oʻsimliklarga 272 million soʻmlik ziyon yetkazilgan. Maʼlum qilinishicha, oʻrmon xoʻjaligining Hazratbobo oʻrmon boʻlimi 7-kvartalida 1812 tup, 3-kvartalida 40 tup kovrak oʻsimligining ildizi kesib shirasi olingan. Bu holat oʻsimlik populyatsiyasiga jiddiy zarar yetkazgan. Shu bilan birgalikda, Oʻzbekiston Respublikasi „Oʻsimlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish toʻgʻrisida“gi qonunning 36-moddasi talablari ham buzilgan[3].
Hayvonot dunyosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bobotogʻ togʻlarining hayvonot dunyosi juda xilma-xil hisoblanadi. Bu yerda Respublika hududining boshqa yerlarida uchramaydigan koʻplab endemik hayvon turlari maavjud. Bu hududdagi togʻ etaklarida va qirlarda sirtlon, togʻoldi oʻrmonlarda silovsin, Buxoro togʻ qoʻylari, toshsuvsar, jayra, boʻrsiq, kobra iloni, qushlardan burgut, qora tasqara, lochin, kaklik va chil kaklik, qumoy, qora tasqara, boltayutar singari jonivorlar koʻplab topiladi. Shuningdek, mahalliy aholining soʻzlariga koʻra bu yerda qoplonlar ham uchrab turadi. Bobotogʻ Oʻzbekistonning yovvoyi togʻ echkilari yashaydigan rayonlaridan biri hisoblanadi[4].
Oʻzbekiston hududida kobralar faqatgina Bobotogʻda, Hisor tizmasi togʻlarida va Surxondaryo vodiysida koʻproq uchraydi. Bobotogʻda zaharli ilonlar juda koʻp. Jumladan, bu yerda charxilonni ham uchratish mumkin. Mazkur ilon shu hudud uchun endemik hisoblanadi[5].
Chorvachilik va dehqonchilik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Togʻ oldilari mol boqiladigan yaylov yastanib yotadi. Qumqoʻrgʻon tumanining „Oqqopchigʻay“ jamoa xoʻjaligida dunyoga mashhur sur qorakoʻl terisi olinadigan qorakoʻl qoʻylari boqiladi. Tokchilik xoʻjaliklari ham tashkil qilingan. Bobotogʻning Kofarnihon vodiysida sugʻoriladigan dehqonchilik rivojlangan. Bobotogʻda inson xoʻjalik faoliyati taʼsirida eroziya, yaylov degressiyasi (yemirilishi) keng tarqalgan. Alohida muhofaza qilinishi zarur boʻlgan landshaftlar miqdori serob[6].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Hisor togʻ tizmasi
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- „Bobotogʻ“,
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi: 2-jild (Beshik — Gidrofizika). Toshkent: „Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi“ Davlat ilmiy nashriyoti, 2001 — 704-bet.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „BOBOTOG` OKRUGI“. Qaraldi: 08-2023.
- ↑ „Surxondaryo tabiiy geografik okrugi“. geografiya.uz. Qaraldi: 08-2023.
- ↑ „Surxondaryodagi Bobotog‘ davlat o‘rmon xo‘jaligi hududida o‘simlik dunyosiga 272 million so‘m zarar yetkazilgan“. kun.uz (2021-yil 30-iyun). Qaraldi: 08-2023.
- ↑ „Bobotog‘ tog‘larining noyob tabiatini o‘rganish bo‘yicha ekspeditsiya uyushtirildi“. eco.gov.uz. Qaraldi: 08-2023.
- ↑ „FVV O‘zbekistonda tarqalgan zaharli ilonlar haqida ma'lumot berdi“. kun.uz (2017-yil 1-iyul). Qaraldi: 08-2023.
- ↑ "Bobotogʻ" OʻzME. B-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |