Kontent qismiga oʻtish

Arshin mal alan

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Arshin mal alan
Muallif(lar) Bastakor Uzeyir Gadjibekov
Til Ozarbayjon
Janr(lar)i komediya
Nashr etilgan sanasi 1913-yil

"Arshin mal alan" (ozarbayjoncha: Arşın mal alan / آرشین مال آلان; so'zma-so'z tarjimasi - "Arshinlar bilan mol sotib olish"), "Qo'l mollari sotuvchisi"[1] nomi bilan ham tanilgan - ozarbayjon bastakori Uzeyir Gadjibekovning 4 pardali eng so'nggi va mashhur operettasi. 1913-yilda Peterburgda yozilgan. Operetta librettosi (ozarbayjon tilida) muallifi Uzeyir Gadjibekovning oʻzi[1]. 1913 -yil 25-oktabrda Bokudagi Hoji Zeynalabdin Tagiyev nomidagi teatrda “Arshin mal alan” premyerasi boʻlib oʻtdi.

Operetta bastakor o'sgan Shusha shahrida bo'lib o'tadi. Syujet„#Сюжет“ boʻlimiga oʻtishmusiqali komediya Gadjibekov tomonidan hayotdan olingan. Shunday qilib, Sharqdagi ayollar uzoq vaqtdan beri chodir (paranjisimon yopichiq) kiyib yurishgan, ularga ochiq yuz bilan ko'chada ko'rinishga ruxsat berilmagan. Qizlar, qoida tariqasida, ota-onalarning xohishiga ko'ra turmushga chiqardilar. Bundan tashqari, kuyov ko'p hollarda kelinini faqat to'ydan keyin ko'rar edi. 20-asr boshlarida shariat qonunlariga asoslangan oila va maishiy turmush tarzi tanqid qilina boshlandi. Yoshlarning yangi avlodi o'zaro mehr-muhabbatga asoslangan oila qurishni orzu qilgan[2]. “Arshin mal alan” musiqiy komediyasining nomi komediya qahramoni kelinni oldindan koʻrish uchun oʻzini shunday qilib koʻrsatgan koʻcha matolari savdogarlarining oʻziga xos hayqiriqidir[2].

Operetta tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Arshin mal alan" - Uzeyir Gadjibekovning oxirgi va eng mashhur operettalaridan biri. Gadjibekov Moskva va Sankt-Peterburgda oʻqigan yillarida yozilgan[3]. Operetta g'oyasi bastakordan Sankt-Peterburgda yashagan paytda paydo bo'lgan. U librettoni oʻzi yozgan, faqat shoir Fuzuliydan sheʼrlar olgan (Hojibeyovning birinchi operasi “Layli va Majnun” uning sheʼri asosida yozilgan). Asar 1913-yilning yozida Sankt-Peterburgda yaratilgan[4]. Musiqashunos Elmira Abasovaning taʼkidlashicha, Gadjibekov “Arshin mal alan” musiqiy komediyasini konservatoriyaga kirmasdan ham, Sankt-Peterburgda yashab yozgan. Komediya haqida birinchi marta Ozarbayjonning taniqli aktyorlaridan biri, uning doʻsti Huseynquli Sarabskiyga 1913-yil 30-iyulda Uzeyir Gadjibekovning yozgan maktubidan bilib olishingiz mumkin:

Oʻqishim bilan birga yangi “Arshin mal alan” komediyasini yozyapman. Operetta ajoyib bo'ladi.

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Operetta harakati Shushada bo'lib o'tadi. Rashid Behbudovning qizi – Рашида[az] “Arshin mal alan”ning paydo boʻlish tarixini shunday tavsiflaydi: "...Mening bobom Majid-bey Beybutali, qadimgi zamonlarda Beybutovlar nomli oila boʻlgan, gʻayrioddiy ovozga ega, xalq qoʻshiqlarini chiroyli ijro etib, 30 yoshida professional xonanda boʻlib yetishgan. Bundan oldin u otasiga yordam berdi: bir quti ipak yig'ib, u o'sha paytda yashagan Shushi ko'chalari bo'ylab yurdi va mahalliy modachilarni tovarlarni ko'rishga taklif qildi: "Arshin mal alan, arshin mal alan ...” Sotuvchining rang-barang qiyofasi boʻlajak bastakor Uzeyir Gʻajibekovning bolalik xotirasiga shunchalik kirib qolganki, u keyinchalik bu syujetni “Arshin mal alan” operettasida qoʻllagan..." Rashida Behbudovaning “AiF” gazetasiga bergan intervyusi.


Janr va shakl jihatidan Askerning ochilish ariyasi va operettaning boshqa bir qator vokal raqamlari sof yevropacha uslubda ijro etilgan. Jumladan, Askerning[5] tilga olingan kirish ariyasi shitirli, Jahon xolasining[6] qator sahna va kupletlari shur rejimida davom etadi. Bir qator misralarda o'sha paytdagi mashhur tesniflarning shakli yotadi[7].

Birinchi ishlab chiqarishlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bokudagi ikkinchi spektakl dasturi, 1913-yil noyabr

1913-yilda Sankt-Peterburgda operetta ustida ishlashni tugatgan Gadjibekov uni Bokuga oʻzining doʻstlari Huseynquli Sarabskiy va Muslim Magomayevga joʻnatadi va ular oʻzlari asar tayyorlashni boshlaydilar[8]. Allaqachon 26-oktyabr komediyani Kavkaz mintaqasi sahnalarida ko'rsatishga ruxsat berildi[3]. Shunday qilib, operettaning qo'lyozma mazmuni, Muslim Magomayev qo'lyozmasiga o'xshash qo'lyozma bilan yozilgan va imzolangan 8-oktyabr oktyabr, Tiflis matbuot qo'mitasiga tasdiqlash uchun taqdim etilgan. Operetta tsenzuradan o'tdi va Kavkaz mintaqasi sahnalarida namoyish etilishiga ruxsat berildi[8].

“Arshin Mal Alan” operettasining Ozarbayjon sahnasida premyerasi 1913-yil 25-oktabrda[3] Bokudagi mashhur ozarbayjon millioneri va filantrop Hoji Zeynalabdin Tagiyevning[9] teatrida (bugungi kunda Ozarbayjon binosi) boʻlib oʻtdi. Musiqiy komediya teatri teatr binosi o'rnida joylashgan). "Kaspiy" gazetasida (1913-yil 25-oktyabrdagi 240-son) e'lon qilingan e'lonlarda aktrisalar Olenskaya, Gul-Sabahxon[10] va rassomlar Sarabskiy, Teregulov, Abasov, Ahmad Agdamskiy, Alekper Huseynzoda va boshqalar ishtirok etgani ta'kidlangan[8]. Bizgacha yetib kelgan yagona sharhdan ("Kaspiy" gazetasi, 1913-yil 27-oktyabr, № 242) shunday xulosaga keladiki, Asker rolini Sarabskiy, Sultonbekni - Husaynzoda, Veli rolini - Xalil Huseynov ("Abobosov o'rniga") o'ynagan. Sulaymon - katta ehtimol bilan, Teregulov (taqrizda u haqida hech narsa aytilmagan), Gulchohru - Agdamskiy (sharhda ham u haqida hech narsa aytilmagan). Ozarbayjon SSR xalq artisti Huseynagi Hojibobobekovning soʻzlariga koʻra, Jahon xola rolini Gʻulsabahxon ijro etgan. Olenskaya, operettaning ikkinchi spektaklining sharhiga ko'ra (Boku gazetasi, 1913-yil 10-noyabr, 253-son), Asya rolini o'ynadi[8].

Ikkinchi spektakl o'sha yilning noyabr oyida xuddi shu teatrda bo'lib o'tdi. Ikkinchi spektakl dasturi boʻyicha rollarni ijro etganlar: Husaynquli Sarabskiy (Asker), Ahmad Agdamskiy (Gʻulchohra), Alekper Husaynzoda (Sultonbek), Aleksandra Olenskaya (Asya), Eva Olenskaya (Telli), Mirza Muxtor Mammadov (Jahon), Mammad Gʻanifa Teregulov (Sulaymon), Xalil Huseynov (Veli). Spektakl rejissyori Husayn Arablinskiy[11], dirijyori Muslim Magomayev[3]. Ba'zan Gadjibekov o'z operettasini boshqa yo'l bilan chaqirdi: "Muvaffaqiyatli nikoh retsepti", "Ishlab chiqarilgan mahsulotlar sotuvchisi"[11].

Xonanda Мусы Шушинского[az] ishtirokidagi Tiflisdagi chiqish dasturi, 1919-yil


O'zgartirishlar va qo'shimchalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1913-yildan 1948-yilgacha (bastakor vafot etgan yil), ya'ni 35 yil davomida operetta muhim evolyutsion yo'lni bosib o'tdi. Bu musiqiy va adabiy materiallarga tegishli. Birinchi bosqich 1913-yildan 1918-yilgacha bo'lgan davrlarni o'z ichiga oladi. Bu davrda muallif matnning dastlabki toʻrt nashrida oʻz aksini topgan qoʻshimchalar kiritdi. Ikkinchi bosqich juda muhim deb hisoblanadi. U 1920–1930-yillarni qamrab oladi, komediya matni nashr etilmagan, ammo unga jiddiy oʻzgartirishlar kiritilgan[3].

Asker va Gulchohra dueti. Asker rolida Bulbul, Gulchohra rolida Sona Mustafoyeva

Komediyaning bosh aktyorlari – Asker va Gulchohraning ruhiy hayajon, gʻamginlik va shodliklari Fizuliy she’riyatida toʻliq va ta’sirli tarzda berilgan. Bu Askerning “Bayoti Sheroz” mugʻom tarzida tar joʻrligida ijro etilgan I pardadagi ariyasi, Gulchohraning “Seygʻyax ” va “ Usmonli ” mugʻomining II qismidagi ariyasi, shuningdek, III pardadan. “Bayoti Sheroz” mugʻamida. Asta-sekin, spektakldan ijroga qadar Uzeyir Gʻajibekov oʻz ijodini takomillashtirdi va yangi kuylar yaratdi hamda tarning mugʻom-improvizatsion joʻrligini polifonik simfonik orkestrga almashtirdi[3].

Dunyo bo'ylab muvaffaqiyat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

“Arshin mal alan” 80 tilga, jumladan, fransuz, nemis, polyak, ingliz, arab, fors, xitoy, gruzin, bolgar, ukrain, belarus va boshqalarga tarjima qilingan[12]. Komediya 76 davlat[9], Nyu-York, Parij, London, Sofiya, Berlin, Istanbul, Tehron, Qohira, Varshava, Pekin[12] kabi shaharlarda 187 ta teatrda sahnalashtirilgan. U Gruziyaning 16 ta shahrida, Bolgariyaning 17 ta shahrida, AQSHning 13 ta shtatida, Polshaning 17 ta shahrida (1500 marta), Rossiyaning 28 ta shahrida, Xitoyning 8 ta shahrida va hokazolarda oʻtkazilgan.

1972-yilda "Melodiya" kompaniyasi rus, ozarbayjon, fors tillarida "Arshin mal alan" yozuvini tayyorladi[2].

YuNESKO 2012—2013-yillarda tashkil etilishi munosabati bilan oʻtkazishni rejalashtirgan tadbirlar roʻyxatiga “Arshin mal alan” musiqiy komediyasining 100 yilligini nishonlash ham kiritilgan. 2013-yilda Ozarbayjon tarixi muzeyida “Arshin mal alan” yubileyiga bagʻishlangan koʻrgazma boʻlib oʻtdi, unda 200 dan ortiq eksponatlar namoyish etildi.

Birinchi ekranlashtirishlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asker rolida Husaynquli Sarabskiy, Sultonbek rolida Mirzo Ogʻa Aliyev. Aynan shu aktyorlar 1916-yilda birinchi filmga moslashishda asosiy rollardan birini o'ynagan.

“Arshin mal alan” operettasi 4 marta suratga olingan[13]. Birinchi film moslamasi Rossiyada 1916-yilda aka-uka Pironlarning "Film" aktsiyadorlik jamiyati studiyasida suratga olingan. Rejissyor Boris Svetlov ushbu moslamani Huseynquli Sarabskiy (Asker), Ahmad Agdamskiy (Gulchohra), Mirza Agi Aliyev (Sulaymon-bek), Alekper Huseynzoda (Sultonbek), Ya. Narimanov (Jahon xola) va boshqalar. Film jim edi. Sahna ortida xonandalar va ozarbayjon cholg'u asboblari ansambli bor edi. Spektakl davomida Jabbar Qaryagʻdiogʻlu va boshqa mashhur sozandalar kuylashdi[7][14]. left|thumb|250x250px| "Arshin mal alan" filmining afishasi (1945)

Ozarbayjonning operettaning 90 yilligiga bag'ishlangan pochta markasi 1965-yilgi filmdan kadr bilan.

1965-yilda ekranlashtirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1965-yilda SSSR “Soyuzeksportkino” davlat tashkiloti 1945-yilda Rashid Behbudov ishtirokidagi “Arshin mal alan” katta moliyaviy foyda keltirganini inobatga olib, Boku kinostudiyasiga filmning yangi, rangli variantini buyurtma qildi. Shunday qilib, rejissyor Tofig Tagizoda Jafar Jabborli nomidagi “ Ozarbayjonfilm” kinostudiyasida Uzeyir bey Hojibeyovning ushbu asarini yana bir bor suratga oldi. Uning 1965-yilda suratga olingan “Arshin mal alan” filmi avvalgidek mashhurlikka erisha olmadi, ammo texnik jihozlanishi jihatidan ancha rivojlangan edi. Bosh rollarni Gasan Mammadov (Asker), Leyla Shixlinskaya (Gyulchohra), Gajimurod Yagizarov (Sulaymon), Agadadash Qurbonov (Sultonbek), Najiba Melikova (Jahon), Talat Rahmonov (Veli), Movsun Sanani va boshqalar ijro etgan. Film usiqasining muharriri Fikret Amirov edi[11].

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arshin mal alan haqida Vikipediyaning qardosh loyihalarida koʻproq bilib oling
Maʼno va tarjimalari Vikilugʻatda
Media fayllar Vikiomborda
Taʼlim resurslari Vikiversitetda
Xabarlar Vikiyangiliklarda
Iqtibos, maqol va matallar Vikiiqtibosda
Asarlar matnlari Vikimanbada
Kitob va darsliklar Vikikitobda
  • Arshin mal alan. Uzeyir Gadjibekovning librettosi. 4 pardada musiqiy komediya. D.Glikshteyn tarjimasi. — B.: Azmuzgiz, 1948-yil.
  1. ↑ 1,0 1,1 Бернандт Г.. Словарь опер, впервые поставленных или изданных в дореволюционной России и в СССР, 1736-1959. Москва: Советский композитор, 1962 — 26-bet. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 {{{заглавие}}}.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Касимов 1985.
  4. ↑ Михеева Л., Орелович А... В мире оперетты. Путеводитель. Советский композитор, Ленинградское отделение, 1982 — 149-bet. 
  5. ↑ „Аршин мал алан (клавир) — Ария Аскера“. arshin.musigi-dunya.az. 2014-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-dekabr.
  6. ↑ „Аршин мал алан (клавир) — Куплеты и танец Джахан“. arshin.musigi-dunya.az. 2014-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-dekabr.
  7. ↑ 7,0 7,1 Каджар Ч... Старая Шуша. Баку, Шерг-Герб, 2007 — 333-bet. ISBN 9789952340969. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Сарабский 1968.
  9. ↑ 9,0 9,1 {{{заглавие}}}.
  10. ↑ В работе Ханлара Меликова «„Аршин мал алан“ Узеира Гаджибекова» (Баку, 1955, стр. 46) указывается: «Кроме того, впервые в истории Азербайджана стала выступать в оперной труппе молодая азербайджанская актриса Гюльсабах-ханум, работавшая до того времени в драматическом театре». Автор ошибочно считал её азербайджанской, Гюльсабах-ханум по национальности армянка.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Абасова 1975.
  12. ↑ 12,0 12,1 Библиография 2009.
  13. ↑ Friedrich Blume.. Die Musik in Geschichte und Gegenwart: allgemeine Enzyklopädie der Musik. Bärenreiter-Verlag, 1979. (olm.)
  14. ↑ „Вечная любовь не стареет. Музыкальная комедия "Аршин мал алан"“ (ru). Azeri.ru. 2011-yil 19-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 18-iyun. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Arshin_mal_alan&oldid=4643816" dan olindi