Kontent qismiga oʻtish

Yangi Ittifoq Shartnomasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya


Yangi ittifoq shartnomasi Sovet Ittifoqini saqlab qolish va isloh qilish uchun SSSRni tashkil etish toʻgʻrisidagi 1922-yilgi shartnoma oʻrnini bosadigan shartnoma loyihasidir. RSFSR va boshqa bir qator ittifoq respublikalari oʻrtasidagi shartnomani imzolash marosimi 1991-yil 20-avgustga belgilangan edi, ammo bir kun oldin avgust oyidagi qoʻzgʻolon bunga toʻsqinlik qildi.

Jarayonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi marta yangi ittifoq shartnomasini tuzish gʻoyasi 1988-yil 16-noyabrda Estoniya SSR Oliy Kengashi tomonidan qabul qilingan „Ittifoq shartnomasi toʻgʻrisida“ gi qarorda oʻz aksini topdi, unda Estoniya Oliy Kengashi SSR suvereniteti toʻgʻrisidagi deklaratsiyaga asoslanib, Ittifoq shartnomasini ishlab chiqish taklifi bilan SSSR Oliy Kengashi Prezidiumiga kiritilgan va Estoniya SSR Oliy Kengashi Prezidiumiga respublika manfaatlarini vakillik qilish huquqini beradi. 2 yil oʻtgach, mustaqillikni tiklash toʻgʻrisidagi qonun qabul qilingandan soʻng, Estoniya Oliy Kengashi bu gʻoyadan voz kechdi[1].

1990-yil 12-iyunda RSFSR xalq deputatlarining birinchi qurultoyi RSFSRning davlat suvereniteti toʻgʻrisidagi deklaratsiyani qabul qildi. Deklaratsiyaning qabul qilinishi SSSR parchalanishi paytida muhim voqealiklardan biri boʻldi.

1990-yil dekabr oyida SSSRni qayta tashkil etish masalasi koʻtarildi.

3-dekabrda SSSR Oliy Kengashi SSSR Prezidenti Mixail Gorbachyov tomonidan taklif qilingan kontseptsiyani qoʻllab-quvvatladi. Gorbachev Ittifoq shartnomasi loyihasini ishlab chiqdi va uni SSSR xalq deputatlari IV qurultoyida muhokama qilish uchun topshirdi[2].

1990-yil 24-dekabrda SSSR Xalq deputatlari IV Qurultoyining deputatlari ovoz berishdan soʻng SSSRni huquq va erkinliklari mustahkamlangan teng huquqli suveren respublikalarning yangilangan federatsiyasi sifatida saqlab qolish zarur deb hisoblashga qaror qildilar[3].

Shu kuni SSSR Prezidenti M. S. Gorbachyovning[4] tashabbusi va qatʼiy talabi bilan Kongress yangilangan Ittifoqni teng huquqli suveren Sovet federatsiyasi sifatida saqlab qolish boʻyicha Butunittifoq referendumini oʻtkazish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Qarorni qabul qilish uchun 1677 deputat ovoz berdi, 32 nafari qarshi, 66 nafari betaraf[4].

SSSRni saqlab qolish boʻyicha Butunittifoq referendumi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1991-yil 17-martda referendum boʻlib oʻtdi, unda koʻpchilik fuqarolar SSSRni saqlab qolish va yangilash uchun oltita respublika (Litva, Estoniya, Latviya, Gruziya, Moldova, Armaniston) aholisini hisobga olmaganda, qolgan barcha hududlar eng yuqori ovoz berdi. Ammo referendum oʻtkazilishiga ham qarshi bir qancha namoyishlar ham boʻlib oʻtgan edi.

SSG-federatsiyasi (Sovet Suveren Respublikalari Ittifoqi)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qizil va toʻq sariq ranglar Suveren Davlatlar Ittifoqiga qoʻshilishga tayyor boʻlgan respublikalarni koʻrsatilgan; qora — yangi ittifoq shartnomasini imzolashdan bosh tortgan davlatlar.

Referendum kontsepsiyasidan kelib chiqib, markaziy va respublika hokimiyat organlari tomonidan vakolat berilgan ishchi guruh tuzildi. 1991-yil bahor-yozida Novoogarevo jarayonida yangi ittifoq — Sovet Suveren Respublikalari Ittifoqini tuzish loyihasi ishlab chiqildi[5] (SSSR[5], SSR Ittifoqi[5], Suveren Davlatlar Ittifoqi[5]) markazlashmagan federatsiya sifatida.

Ittifoqni yaratish toʻgʻrisidagi bitim loyihasi ikki marta imzolangan — 1991-yil 23-aprel va 17-iyunda. „Suveren davlatlar ittifoqi toʻgʻrisidagi shartnoma“ ning yakuniy versiyasi " Pravda " gazetasida 15-avgustda chop etilgan. 1991-yil 3-avgustda xuddi shu gazetada SSSR Prezidenti Gorbachyovning televidenie orqali chiqishi eʼlon qilindi, unda 1991-yil 20-avgustdan boshlab „ittifoq shartnomasi imzolash uchun ochiq“ deb taʼkidlangan. Yangi Shartnomada shunday deyilgan edi: „Ittifoqni tashkil etuvchi davlatlar toʻliq siyosiy hokimiyatga ega boʻlib, oʻzlarining milliy davlat tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv tizimini mustaqil ravishda belgilaydilar[6], ular oʻz vakolatlarining bir qismini Shartnomaga aʼzo boʻlgan boshqa davlatlarga berishlari mumkin“. Bundan tashqari, yangi Shartnomaning 23-moddasining[5] boʻlimida shunday deyilgan edi: "Ushbu Shartnoma vakolatli delegatsiyalar tomonidan imzolangan paytdan eʼtiboran kuchga kiradi.

27-iyun kuni Ukraina SSR Oliy Kengashi Ittifoq shartnomasi loyihasini muhokama qilishni oʻsha yilning sentabriga koʻchirish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Ushbu qarorga koʻra, 1991-yil 1-sentabrgacha taqdim etilgan JIT toʻgʻrisidagi shartnoma loyihasini Ukrainaning davlat suvereniteti toʻgʻrisidagi deklaratsiya va Ukraina SSRning iqtisodiy mustaqilligi toʻgʻrisidagi qonun qoidalari va tamoyillariga muvofiqligi toʻgʻrisida koʻrib chiqish zarur edi. Ukraina Vazirlar Mahkamasi va Respublika Fanlar akademiyasi Ittifoq shartnomasi loyihasida belgilangan shartlarda ushbu sanaga qadar Ukrainaning Ittifoqqa kirishi boʻyicha iqtisodiy hisob-kitoblar va huquqiy xulosalar tayyorlashlari kerak edi[7].

5-iyul RSFSR Oliy Kengashi qaror qabul qildi, unga koʻra RSFSR Oliy Kengashi tomonidan kiritilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalarni hisobga olgan holda Suveren Davlatlar Ittifoqi toʻgʻrisida Shartnoma tuzish mumkin. Ularga muvofiq, respublika davlat delegatsiyasiga Shartnoma matni ustida yakuniy qoʻshma ish olib borish jarayonida ittifoq budjetini aʼzo respublikalarning qatʼiy badallaridan shakllantirish kabi fundamental qoidalarga amal qilish topshirildi. Ittifoqning; RSFSR yurisdiktsiyasini uning hududida joylashgan barcha korxonalarga, shu jumladan mudofaa korxonalariga kengaytirish; ittifoq va ittifoq respublikalari bilan birgalikda bojxona toʻlovlari va tariflarining miqdorlari Ittifoq tomonidan ittifoq respublikalari bilan kelishilgan yagona bojxona ishini amalga oshirish; Shartnoma matnida shartnoma tuzilgan yoki Ittifoq Oliy Kengashi tuzilganidan keyin olti oydan kechiktirmay Ittifoq Konstitutsiyasining qabul qilinishini taʼminlash mexanizmlarini belgilash. Ittifoqning Konstitutsiyasi Ittifoqni tashkil etuvchi barcha davlatlar tomonidan tasdiqlanganidan keyin kuchga kirishi kerak edi[8].

SSSRning oʻn beshta ittifoq respublikalaridan 11 tasi yangi ittifoqqa aʼzo boʻlish istagini bildirdi: M. S. Gorbachev 1991 -yil 3-avgustda televideniye orqali qilgan murojaatida, 20-avgust kuni yangi ittifoq shartnomasini RSFSR imzolashi kerak edi. Qozogʻiston SSR va Oʻzbekiston SSR, bir muncha vaqt oʻtgach, boshqa respublikalar vakillari[9], ular uchun quyidagi tartib belgilangan edi: 3-sentabr — Belorussiya SSR, 17-sentabr — Ozarbayjon SSR va Tojikiston SSR, 1-oktabr — Turkmaniston SSR va Qirgʻiziston. SSR, 22-oktabr — Ukraina SSR, shuningdek, oktabr oyida Armaniston SSR va Moldaviya SSR[10]. Tatariston shartnomani SSSRning boshqa sobiq Sovet respublikalari bilan teng ravishda toʻgʻridan-toʻgʻri va mustaqil ravishda imzolashga rozi boʻldi[11].

Shartnomani imzolamaslik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Markaziy va respublika hokimiyatlari bilan milliy elita oʻrtasidagi qarama-qarshiliklar chuqurlashdi va barcha ittifoq respublikalari birin-ketin mustaqillik eʼlon qildilar. Ittifoqni avvalgi shaklda saqlab qolish mutlaqo imkonsiz boʻlib qoldi.

YISh-konfederatsiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

5-sentabr kuni SSSR Xalq deputatlarining V syezdi „Inson huquqlari va erkinliklari deklaratsiyasi“ni[12] qabul qilib, davlat munosabatlarining yangi tizimini shakllantirish, qonun hujjatlarini tayyorlash va imzolash uchun oʻtish davrini eʼlon qildi.

6-sentabrda SSSR Davlat kengashi Boltiqboʻyi uchta respublikaning (Latviya, Litva va Estoniya) SSSR tarkibidan chiqishini tan oldi.

Kuzda Novoogarevo jarayonining ishchi guruhi yangi shartnoma loyihasini ishlab chiqdi — mustaqil davlatlar konfederatsiyasi („konfederal davlat“) sifatida Suveren Davlatlar Ittifoqini yaratish toʻgʻrisida[13][14] edi.

14-noyabrda faqat yetti respublika (Belarus, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston, Oʻzbekiston) Yangi Ittifoq shartnimasini tashkil etish toʻgʻrisidagi kelishuvni[15] tuzishga dastlabki rozilik berdi.

Dekabr oyining boshiga kelib, Belarus va Qozogʻistondan tashqari barcha respublikalarda mustaqillik referendumlari boʻlib oʻtdi. Jumladan , 1-dekabr kuni Ukrainada mustaqillik boʻyicha referendum boʻlib oʻtdi, uning ishtirokchilari (shu jumladan Qrim) 1991-yil 24-avgustdagi Ukraina Mustaqilligi toʻgʻrisidagi deklaratsiya aktini qoʻllab-quvvatladilar. Boris Yeltsin darhol Ukrainaning mustaqilligini tan olgani haqida bayonot berdi[16] va bir necha kun oʻtgach, Gorbachyov bilan JIT istiqbollarini muhokama qilish uchun uchrashgandan soʻng, u „Ukrainasiz ittifoq shartnomasi barcha maʼnosini yoʻqotadi“[17]. Shuningdek, Yeltsin AQSh prezidenti Bushga tan olganidek, Rossiya yangi ittifoq tuzishga rozi boʻlmadi, chunki undagi yetti respublikadan faqat ikkitasi " slavyan ", qolganlari esa " musulmon " hisoblanadi deb takidlab oʻtdi[18][19][20][21].

8-dekabr kuni, Yangi Ittifoq shartnomasini tashkil etish toʻgʻrisidagi shartnoma imzolanishidan bir kun oldin, Belovejskaya Pushchada boʻlib oʻtgan uchrashuvda uch davlat — SSSR asoschilari (Belarus Respublikasi, Rossiya va Ukraina) rahbarlari " yangi Ittifoq shartnomasini tayyorlash boʻyicha muzokaralar boshi berk koʻchaga kirib qolganligi, respublikalarning SSSR tarkibidan chiqishi va mustaqil davlatlarning shakllanishining ob’ektiv jarayoni haqiqiy haqiqatga aylanganligi „[22],“ Hamdoʻstlikni tashkil etish toʻgʻrisidagi Belovej shartnomasini tuzdi. Keyinchalik MDHga boshqa ittifoq respublikalari ham qoʻshildi.

1992-yil dekabr oyida Rossiya Federatsiyasi Xalq deputatlari Kongressi Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligiga aʼzo davlatlar — sobiq SSSR respublikalari va shtatlarning Parlamentlararo assambleyasiga „Rossiya Federatsiyasi xalq deputatlari syezdi“ ni yaratish toʻgʻrisidagi masalani koʻrib chiqish taklifi bilan murojaat qildi. Yevropa va Osiyoning mustaqil davlatlari — sobiq SSSR respublikalari, birlik istagini bildiruvchi xalqlar konfederatsiyasi yoki yaqinlashuvining boshqa shakli"[23], ammo bu taklif qoʻllab-quvvatlanmadi.

Keyinchalik taklif qilingan (1994-yil mart oyida) shunga oʻxshash konfederal ittifoq (Yevrosiyo ittifoqi) yaratish loyihasi boʻyicha koʻp tomonlama kelishuvga erishilmadi. Ushbu Ittifoqga keyin faqat Rossiya va Belarus davlatlari qoʻshildi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Obraщenie Soveta baltiyskix gosudarstv k Verxovnomu Sovetu SSSR ot 21-noyabrya 1990 g. // Raspad SSSR: dokumenti i fakti (1986—1992 gg.). Tom II Arxivnie dokumenti i materiali. M., Kuchkovo pole. 2016. S. 196
  2. ↑ Postanovlenie VS SSSR ot 3 декабря 1990 goda № 1809-1 „Ob obщey konsepsii novogo Soyuznogo Dogovora i predlagaemom poryadke ego zaklyucheniya“ // Vedomosti SND i VS SSSR. — 1990. — № 50. — st. 1077.
  3. ↑ Postanovlenie SND SSSR ot 24 декабря 1990 goda № 1853-1 „O soxranenii Soyuza SSR kak obnovlennoy federatsii ravnopravnix suverennix respublik“ // Vedomosti SND i VS SSSR. — 1990. — № 52. — st. 1158.
  4. ↑ 4,0 4,1 Lyubarev A. Ye. Vibori v Moskve: opit dvenadsati let. 1989—2000. — M.: Stolniy grad, 2001. — 412 s. — ISBN 5-89910-019-2.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Proekt dogovora ob SSG-federatsii (Soyuze Sovetskix Suverennix Respublik) (iyul 1991)
  6. ↑ Voorujennie Sili, MVD, a takje nekotorie funksii vneshnepoliticheskogo vedomstva stanovilis prerogativoy respublikanskix organov vlasti.
  7. ↑ Stankevich Z. A. Istoriya krusheniya SSSR: Politiko-pravovie aspekti. M., 2001. S. 263—264
  8. ↑ „Постановление Верховного Совета РСФСР от 5 июля 1991 года № 1548-I «О проекте Договора о Союзе Суверенных Государств, представленном для обсуждения Президентом СССР 18 июня 1991 года»“. 2016-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 12-avgust.
  9. ↑ „Vistuplenie Prezidenta SSSR M. S. Gorbacheva po televideniyu“ // Izvestiya Sovetov narodnix deputov SSSR, 3-avgusta 1991 g.
  10. ↑ Dokladnaya zapiska G. X. Shaxnazarova M. S. Gorbachevu s predlojeniyami o poryadke podpisaniya Soyuznogo dogovora. 30-iyulya 1991 g. // Arxiv Gorbachev-Fonda. F. 5. On. 1. D. 18143. L. 1-2.
  11. ↑ Respublika Tatarstan
  12. ↑ "Deklaratsiya prav i svobod cheloveka" utverjdena Postanovleniem SND SSSR 5-sentabrya 1991 goda № 2393-1 // Vedomosti SND i VS SSSR. — 1991. — № 37. — st. 1083.
  13. ↑ Proekt dogovora ob SSG-konfederatsii (noyabr 1991)
  14. ↑ Proekt dogovora o Soyuze Suverennix Gosudarstv // Pravda. — 1991. — 27-noyabrya.
  15. ↑ Privikayte k slovam: Soyuz Suverennix Gosudarstv (USS) // „Izvestiya“, 15-noyabrya 1991 g., № 272
  16. ↑ „„Zayavlenie Borisa Yelsina o priznanii nezavisimosti Ukraini“ // „Izvestiya“, 4-dekabrya 1991, № 288 (23554)“. 2019-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyul.
  17. ↑ ОЛЕГ Ъ-МЕДВЕДЕВ. „Референдум и выборы на Украине“ (ru). Журнал "Коммерсантъ Власть" (1991-yil 9-dekabr).
  18. ↑ Period raspada: kak SSSR stal neinteresen dlya soyuznix respublik
  19. ↑ Strax pered Aziey ubil Soyuz?
  20. ↑ Strax pered Aziey ubil Soyuz?
  21. ↑ Pochemu SSG bil „sovershenno nedopustim“ bez Ukraini: otvet na zadanniy ranee vopros
  22. ↑ Zayavlenie glav gosudarstv Respubliki Belarus, RSFSR, Ukraini 8-dekabrya 1991 goda // Vedomosti SND i VS RSFSR. — 1991. — № 51. — st. 1798.
  23. ↑ Obraщenie SND RF ot 14 декабря 1992 goda № 4087-1 „%20№%204087-I K parlamentam nezavisimix gosudarstv — bivshix respublik Soyuza SSR“ // Vedomosti SND i VS RF. — 1992. — № 51. — 24 декабря. — st. 3022.

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yangi_Ittifoq_Shartnomasi&oldid=4285245" dan olindi