Kontent qismiga oʻtish

Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi davlat aksiyadorlik jamiyati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
„V.P. Chkalov“ nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi DAJ

Zavod kirish qismidagi Il 76 maketi (hozirda bu yerda Bolalar tibbiyot markazi joylashgan)
Turi davlat aksiyadorlik jamiyati
Tarmogʻi Aviasozlik
Egasi O’zbekiston temir yo’llari
Status Tugatilgan
Qachon asos solingan 1932
Qchon tugatilgan 2014
Joylashuvi Toshkent
Direktori Zafar Isoqov (rais va bosh ijrochi direktor)[1]
Mahsulot(lar)i Fuqarolik va harbiy samolyotlar, plastik va metall mahsulotlar
Sof foydasi 4,4 mln. $ (2007)
Ishchilar soni 10 900 (2007)
Vebsayti http://www.tmz.uz/

Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi davlat aksiyadorlik jamiyati (DAVLAT AKSIYADORLIK JAMIYATI, V. P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi – aviatsiya sanoatining samolyotsozlik sohasidagi yirik korxonasi. 1972-yilda tashkil etilgan. Toshkent aviatsiya zavodi (bosh korxona), Andijon mexanika zavodi, Fargʻona mexanika zavodi va Toshkent kislorod zavodini oʻz ichiga oladi. Birlashmada samolyot yigʻiladi, uning turli detal va uzellari tayyorlanadi, shuningdek, xalq isteʼmol mollari ishlab chiqariladi[2].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi jahon urushi yillarida (1941-yil 14-oktabr) Moskva viloyati Ximki shahridan koʻchirib keltirilgan Fuqaro havo flotining 84-sonli taʼmirlash zavodi asosida Toshkent aviatsiya zavodi barpo etildi.

1928-yil 15-fevralda birinchi besh yillik reja tasdiqlandi. Shu munosabat bilan bosh boʻlimning mahalliy aviatsiyasini jadal rivojlantirish va 100% mahalliy samolyotlar ishlab chiqarishga oʻtish istagi bildirildi. Birinchi besh yillik rejaning oxiriga kelib, bir nechta sovet modellari qurildi. Ikkinchi besh yillik rejada yangi zavod ANT-9 samolyotlariga texnik xizmat koʻrsatish va qayta jihozlash vazifasini oldi. 1935-yilda zavod ANT-9[3] yoʻlovchi samolyotini „Krokodil“ jurnali uchun targʻibot samolyotiga aylantirishga buyurtma oldi.

Birinchi besh yillik reja talab qilgan aviatsiyaning oʻsishi barqaror va sodda dizayndagi samolyotni talab qildi. Oʻsha paytda jahon bozorida Amerikaning „Doston“ samolyotiga talab katta edi[4].

1936-yilda litsenziyalangan DS-3 samolyotini ishlab chiqarishga tayyorgarlik boshlandi. Samolyotga yangi DS-3 2M-62IR[5] nomi berildi. 1939-yilda sinovlar muvaffaqiyatli oʻtkazildi va samolyot yangi PS-84 (84-sonli zavod yoʻlovchi samolyoti)[6] nomini oldi. 1936-yilda 39-sonli aviatsiya zavodining markaziy konstruktorlik byurosining 2-sonli brigadasi negizida N. N. Polikarpov boshchiligidagi OKB-84 yaratilib, unda I-15, I-16, I-17 qiruvchi samolyotlari, VIT-1, VIT-2 bombardimonchilarida ishlar olib borildi. Polikarpov konstruktorlik byurosi zavodda 1938-yil fevralgacha ishladi.

1937-yilda zavod V. I. Levkov tomonidan „hovercraft“ yasaldi[7][8].

1939-yilda konstruktor V. F. Bolxovitinov boshchiligida BBS-1[9] bombardimonchi samolyoti qurildi. 1940-yilda korxona Toshkentga koʻchirilishidan bir yil avval ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida jihozlar modernizatsiya qilindi.

Toshkentga evakuatsiya qilingandan keyin

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ulugʻ Vatan urushi boshlanganidan soʻng, zavod frontda shikastlangan Il-2 samolyotlarini taʼmirladi[10].

Moskva viloyatining Ximki shahridan Toshkentga koʻchirish 1941-yil dekabrida tashkil etilgan. Yuk va odamlar 17 ta eshelonga taqsimlandi. 1942-yil yanvar oyida zavod boshqa joyga koʻchirildi va yangi joyda ish boshladi. 1942-yildan Amerikaning DC 3 samolyoti negizida yaratilgan yangi Li-2 samolyotini ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi[11].

Dastlab PS84 samolyotlari ishlab chiqarilgan, keyinchalik bu samolyot LI2 (Lisunov2) nomi bilan chiqarila boshlagan. 1953-yildan IL14, 1958-yildan turli tipdagi transport samolyotlari chiqarildi. 1966-yildan AN22, 70-yillar boshlaridan IL76 samolyotlari ishlab chiqarila boshladi. 90-yillarda ham uning asosiy maxsuloti IL76 MF transport samolyotlari boʻldi. 1992-yildan mahalliy havo yoʻllarida qatnashga moʻljallangan va 64 oʻrinli Il114 samolyotlarini ishlab chiqarish oʻzlashtirildi[12]. Zavodda AN70, „Mariya“, „Ruslan“ samolyotlari qanotlari va boshqa qismlari tayyorlangan. 1996-yil may oyidan ochiq turdagi davlat aksiyadorlik jamiyatiga aylandi. Korxonaning yigʻuvchi slesari E. H. Alimuhamedovga Oʻzbekiston Qahramoni unvoni berilgan (1995).

2014-yilda yopilgan.

Mustaqillik yillarida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Maʼmuriy bino va depo, TAPOiCh korxonasi, 2009-yil

Sovet davridagi rejali iqtisodiyot tizimi har bir ishlab chiqarish birlashmasining ishlab chiqarilgan mahsulotga boʻlgan talabini kafolatlagan. Xuddi shunday TAPOiCh samolyotlar ishlab chiqarishda fyuzelyajlar va zarur dvigatellar ishlab chiqarish bilan shugʻullangan va ularni SSSRning boshqa korxonalariga yetkazib bergan[13].

SSSR parchalanganidan soʻng Oʻzbekiston hukumati oʻz oldiga mahalliy ishlab chiqarishni koʻpaytirish va import oʻrnini mahalliy ishlab chiqarish bilan almashtirish vazifasini qoʻydi. Protektsionistik siyosat olib borildi, valyuta ayirboshlashni toʻxtatdi va Oʻzbekiston va boshqa mamlakatlar oʻrtasidagi savdo aylanmasini kamaytirish uchun moliyaviy va huquqiy usullarni qoʻlladi[14]. Korxonaning oʻzi davlat nazorati ostida qoldi; aksiyalarning kichik bir qismi (10%) mehnat jamoasiga sotildi[15].

Bunday sharoitlarda mehnat sharoitlarining yomonlashuvi, ishlab chiqarilgan samolyotlar sonining kamayishi, ishlab chiqarish uskunalarining eskirishi va malakali mutaxassislarning ketishi kuzatildi. Samolyot ishlab chiqarish pasaydi, ishlab chiqarish darajasi 1992-yildagi 46 ta samolyotdan 1995-yilda 6 tagacha kamaydi va bu tendentsiya ishlab chiqarish toʻliq barbod boʻlgunga qadar davom etdi.

  • 1990-yilda Ukrainaning Antonov konstruktorlik byurosi bilan An-70 samolyoti uchun qanotlarni yetkazib berish boʻyicha hamkorlik shartnomasi imzolandi.
  • 1992-yilda Il-114 ning birinchi namunasi havoga koʻtarildi.
  • 1995-yilda yangi PS-90A dvigatellari bilan modernizatsiya qilingan Il-76MF samolyotlarini ishlab chiqarish boshlandi.
  • 1997-yilda korxona aksiyadorlik jamiyatiga („TAPOiCh“ DAJ) aylantirildi[2].
  • 2000-yildan boshlab zavod toʻgʻridan-toʻgʻri aviatsiya ishlab chiqarishdan aholi uchun maishiy buyumlar ishlab chiqarishga oʻtdi.
  • 2002-yilda aviatsiya bilan bogʻliq ishlab chiqarish toʻxtatildi[16].
  • 2005-yilda Xitoy harbiy-havo kuchlariga 4 ta Il-78 yonilgʻi quyish samolyoti (Il-76 modifikatsiyasi) yetkazib berish boʻyicha shartnoma imzolandi, ammo oxir-oqibat 1,5 milliard dollarlik shartnoma bekor qilindi[17].
  • 2007-yilda TAPOiCh 2008-yilda Rossiya Birlashgan Aviatsiya Korporatsiyasiga (BAK) qoʻshilishi, shu bilan birga korporatsiya Oʻzbekiston Respublikasi tomonidan nazorat qilinishi eʼlon qilindi[15].
  • 2010-yilda Toshkent shahar xoʻjalik sudi tomonidan „TAPOiCh“ DAKga nisbatan bankrotlik toʻgʻrisidagi ish qoʻzgʻatildi[18]. 1-noyabrdan korxonada bir yil muddatga tashqi boshqaruv joriy etildi[19].
  • 2011-yil 1-yanvardan boshlab „TAPOiCh“ DAKga tashqi menejer lavozimini egallagan Rustam Abdurazzoqov rahbarlik qildi[20].
  • 2011-yil 1-iyunda Rossiya Bosh vazirining oʻrinbosari Sergey Ivanov TAPOiCh BAK tarkibiga kirmasligini eʼlon qildi[21].

2012-yilda „TAPOiCh“ davlat aksiyadorlik kompaniyasi hududida avval qurilgan infratuzilma obyektlarini demontaj qilish boshlandi. Uyushmaning fasad panjarasidan „TAPOiCh“ harflari yoʻqolib, zavodga kiraverishdagi Il-76 samolyotining maketi ham olib tashlandi[22]. Yil oʻrtalarida samolyot ishlab chiqarish toʻxtatildi, zavod boshqa faoliyatga yoʻnaltirildi[23].

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 4-apreldagi qaroriga asosan „TAPOiCh“ DAK „Toshkent mexanika zavodi“ AJ deb qayta nomlandi. Zavodda samolyot ishlab chiqarish 2014-yilgacha davom etdi, shundan soʻng asosiy ishlab chiqarish toʻxtatildi, 35 ga yaqin tugallanmagan samolyotlar va yigʻish komplektlari qisman Rossiya Federatsiyasiga eksport qilindi, qolganlari kesilib, metallga sotildi.

  • Il-114
    Il-114
  • Il-114-100
    Il-114-100
  • Il-78
    Il-78

Koʻp maqsadli korxona

[tahrir | manbasini tahrirlash]

OʻzSSR rejali xoʻjalik tizimi bilan bogʻliq holda zavodga samolyotlar ishlab chiqarishdan tashqari, asosiy ishlab chiqarishga aloqador boʻlmagan vazifalar ham belgilangan. Kombinat tasarrufida shifoxona, bolalar bogʻchasi kabi ijtimoiy-madaniy obyektlar qurilgan, dam olish maskanlari ochilgan.

Start stadioni, 1967-yil

1983-yilda Toshkent metropolitenining 2-navbati qurilishi boshlandi. Chkalov bekati zavod mablagʻlari hisobidan qurilgan[24][25].

1942-yilda zavod xodimlari Shimoliy Toshkent kanali qurilishida qatnashdilar[26][27].

Ulugʻ Vatan urushi yillarida zavod Salor GESni qurish uchun kadrlar ajratishga yordam berdi[28].

1966-yilda Toshkentda zilzila sodir boʻldi, shundan soʻng zavod mablagʻlari va xodimlarining bir qismi tabiiy falokat oqibatlarini bartaraf etishga yoʻnaltirildi[29].

Dam olish maskanlari
  • 1947-yilda Chigʻatoy dam olish uyi ochildi.
  • 1960 yilda Issiqkoʻl boʻyida Boʻzteri qishlogʻi yaqinida joylashgan, yiliga 1200 soat oʻtkazish quvvatiga ega „Oltin qum“ pansionati ish boshladi[30][31]. 2016-yilda pansionat Issiqkoʻldagi boshqa sobiq oʻzbek pansionatlari qatori toʻliq Qirgʻiziston mulkiga aylandi.
  • „Kristal“[32][33].
  • „Sokol“[34]
  • „Kumushkon“
Bolalar lagerlari
V. N. Sivtsa nomidagi Samolyot ishlab chiqaruvchilar madaniyati va texnologiyalari saroyi
  • 1945-yilda zavod jamoasi birinchi pioner lageri „Oqtosh“ni qurdi[35].
  • „Guliston“
  • „layner“
Tibbiyot markazlari
  • GAO TAPOICH tibbiy boʻlimi
  • GAO TAPOiCh shifoxonasi[36]
Sport majmualari

Koʻngilochar komplekslar

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „arxiv nusxasi“ (ru). Tashkent Mechanical Plant. 2018-yil 10-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 26-aprel.
  2. ↑ Андрей Величко. „В Узбекистане хотят возродить ТАПОиЧ. Есть ли перспективы у этих планов“ (ru). Авиация России (2020-yil 7-dekabr). 2020-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 19-dekabr.
  3. ↑ „ЦАГИ ПС-9(АНТ-9)“. 2011-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-mart.
  4. ↑ „Ли-2“ (deadlink). 2012-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 1-aprel.
  5. ↑ „Лисунов Ли-2“. 2010-yil 26-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-mart.
  6. ↑ „Senkov.ru: Мой дедушка - Анатолий Александрович Сеньков“. www.senkov.ru. Qaraldi: 2023-yil 29-noyabr.
  7. ↑ „MilParade.ru | #32 | ЛЕТАЮЩИЕ КОРАБЛИ ЛЕВКОВА“ (deadlink). 2009-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-mart.
  8. ↑ „Календарь воина“ (deadlink). 2010-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-mart.
  9. ↑ „«С» — Самолеты вооруженных сил СССР и России“. 2010-yil 24-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 22-mart.
  10. ↑ Громова Н. Г. Лошади и моя судьба. — М.: «Гласност»ь, 2016. — 400 с., — ил. — ISBN 978-5-4465-1363-5
  11. ↑ „Tashkent Aircraft Plant (TAPO) / Chkalov Tashkent Industrial Aircraft Association [TAPiCH -“]. www.globalsecurity.org. Qaraldi: 2023-yil 29-noyabr.
  12. ↑ „Антонов Ан-22“. 2019-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-mart.
  13. ↑ „ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИЧЕСКИХ РАЙОНОВ. А. Г. Гранберг, акад. РАН; Б. М. Шульберг, д.э.н., проф.; А. А. Адамеску, д.э.н., проф.; В. В. Кистанов, д.э.н., проф.; Ю. С. Ковалев, к.э.н.; О…“. 2008-yil 24-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 30-mart.
  14. ↑ „«Экономические стратегии — Центральная Азия», № 2-2007, стр. 12-23“. 2009-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 30-mart.
  15. ↑ 15,0 15,1 [1] (Wayback Machine saytida 2010-03-03 sanasida arxivlangan) // Парламентская газета №7 от 26 февраля 2010
  16. ↑ Уникальный ташкентский авиационный завод «ТАПОиЧ» фактически простаивает // Фергана.Ру
  17. ↑ „ТАПОиЧ сорвал поставки Китаю самолетов Ил-76 и Ил-78“. 2010-yil 26-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 30-mart.
  18. ↑ Узбекистан: Началась процедура банкротства Ташкентского авиазавода имени Чкалова // Фергана — агентство новостей
  19. ↑ Мертвая петля для ТАПОиЧ // Фергана — агентство новостей
  20. ↑ ГАО ТАПОиЧ возглавил Абдуразаков Рустам Ирисматович // Ташкент, Узбекистан[sayt ishlamaydi] — Новости Узбекистана
  21. ↑ Авиастроительная корпорация отказалась от сотрудничества с Узбекистаном // Фергана — агентство новостей
  22. ↑ Ташкентский авиационный завод уходит в прошлое; впоследствии он был размещён внутри завода у центрального административного здания.
  23. ↑ "ТАПОиЧ" больше не будет производить самолеты // aviaport.ru, 14.06.2012
  24. ↑ Уникальное ташкентское метро: станция «Чкалов» // ИП «УЗИНФОРМ»
  25. ↑ „Письма о Ташкенте :: Общественный транспорт, история“. 2011-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-aprel.
  26. ↑ Сивец В. Н. 1982, С. 47.
  27. ↑ „Источник“. 2012-yil 19-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 25-mart.
  28. ↑ Источники электроэнергии (Wayback Machine saytida 2010-01-04 sanasida arxivlangan) // Реферат Физика
  29. ↑ Сивец В. Н. 1982, С. 109.
  30. ↑ Сивец В. Н. 1982, С. 101.
  31. ↑ „Пансионат «Золотые пески», Иссык-Куль“. 2010-yil 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 22-mart.
  32. ↑ „Письма о Ташкенте :: Пансионат Кристалл“. 2011-yil 25-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-mart.
  33. ↑ „Письма о Ташкенте :: Кристалл, 1978“. 2010-yil 30-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 30-mart.
  34. ↑ Пансионат Сокол от ГАО ТАПОиЧ — Google Earth Community[sayt ishlamaydi]
  35. ↑ Сивец В. Н. 1982, С. 75.
  36. ↑ [2] (Wayback Machine saytida 2008-06-02 sanasida arxivlangan) // Онлайн-журнал Baby.uz
  37. ↑ «Ёшлик» Спортивно-оздоровительный комплекс (бывш. «НБУ», Стадион «Старт») // Справочник Узбекистана — Золотые Страницы Узбекистана
  38. ↑ Афиша кинотеатра «им. Лисунова (Большой зал)» — Afisha.uz
  39. ↑ КВН или смешной бизнес (Wayback Machine saytida 2010-01-23 sanasida arxivlangan) // Журнал «Экономическое обозрение»
  40. ↑ История Ташкента (Wayback Machine saytida 2007-09-27 sanasida arxivlangan) 




"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Toshkent_aviatsiya_ishlab_chiqarish_birlashmasi_davlat_aksiyadorlik_jamiyati&oldid=5253051" dan olindi