Soʻz erkinligi

Soʻz erkinligi — insonning asosiy shaxsiy va fuqarolarning siyosiy huquklaridan biri; hozirgi davrda aksariyat mamlakatlarda "axborot erkinligi" deb ataladigan umumiy huquqning tarkibiy qismi. Oʻz fikrini ommaviy tarzda (ogʻzaki va ommaviy axborot vositalaridan foydalangan holda yozma) bayon etish imkoniyatini bildiradi. Soʻz erkinligiga demokratiya koʻrinishlaridan biri sifatida qaraladi. Oʻzbekistonda Soʻz erkinligi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida nazarda tutilgan. Konstitutsiyaga koʻra, "har kim fikrlash, soʻz va eʼtiqod erkinligi huquqiga ega" (33-modda). Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi buyicha har kim uzi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ham ega. Biroq amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundan mustasnodir. Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat siri va boshqa sirlarga taallukli boʻlgan taqdirdagina qonun bilan cheklanishi mumkinligi Konstitutsiyada oʻz ifodasini topgan. Oʻzbekiston Respublikasining "Davlat sirlarini saqlash toʻgʻrisida"gi qonunida davlat sirlari toifalari anikdangan va ular haqidagi maʼlumotlarni olish va tarqatish chegaralangan.

Demokratik mamlakatlarda ommaviy axborot vositalarining faoliyati Soʻz erkinligiga asoslangan. Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham alohida moddada ana shu qoida alohida taʼkidlab oʻtilgan. Unga koʻra, "ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiqishlaydi...(81-modda) Senzuraga yoʻl qoʻyilmaydi" (82-modda). Fuqarolar ommaviy axborot vositalarida, jumladan, televideniye va radio, matbuotda oʻz fikrlarini erkin bayon qilishi, soʻzlashi mumkin.

Erkin fuqarolik jamiyatining qonunchilik va sud amaliyoti Soʻz erkinligi suisteʼmol qilinishining oldini olish maqsadida unga nisbatan muayyan cheklashlar tizimini ishlab chiqqan. Xususan, jahonning koʻpchilik davlatlarida Soʻz erkinligidan qonuniy davlat hokimiyatini zurlik bilan agʻdarish, davlat siri va qonun bilan muhofaza qilinadigan boshqa sirni oshkor kilish, jinoyatlar sodir etishga undash, milliy, irqiy, diniy va boshqa adovatni keltirib chiqarish, boshqa shaxslarni haqoratlash va tuhmat qilish, jamoat axloqi va odobilani buzish maqsadida foydalanish man qilinadi. Bu haqda qonunchilikda tegishli yuridik javobgarlik belgilanadi. Favqulodda rejim va harbiy holat amal qilayotgan davrda Soʻz erkinligini cheklashlar ortishi mumkin.

Oʻzbekistonda Soʻz erkinligiga oid konstitutsiyaviy qoidalar quyidagi qonunlarda aniklashtirilgan va rivojlantirilgan: "Axborot olish kafolatlari va erkinligi toʻgʻrisida" (1997), "Ommaviy axborot vositalari toʻgʻrisida" (1997), "Jurnalistlik faoliyatini himoya kilish toʻgʻrisida" (1997), "Mualliflik huquqi va turdosh huk^klar toʻgʻrisida" (1996), "Noshirlik faoliyati toʻgʻrisida" (1996), "Reklama toʻgʻrisida" (1998), "Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari toʻgʻrisida" (2002). Ushbu qonunlarning asosiy maqsadi Oʻzbekistonda Soʻz erkinligini taʼminlash kafolatlariga, har kimning axborotni erkin va moneliksiz izlash, olish, tekshirish, tarqatish, foydalanish va saqlash huquqlarini roʻyobga chiqarishga qaratilgandir.