Libertarianizm

Libertarianizm (fransuzcha: libertaire, lotincha: libertas, ya'ni 'erkinlik') — siyosiy falsafa bo‘lib, erkinlik, shaxsiy suverenitet va ozodlikni asosiy qadriyat sifatida qaraydi.^[1] Ko‘pgina libertarianlar erkinlikni no-agressiya tamoyili asosida tushunib, har bir shaxs o‘z hayotini xohlagancha kechirishi mumkin, agar bu boshqa odamlarning huquqlarini buzish yoki ularga zo‘ravonlik qilishni o‘z ichiga olmasa, deb hisoblaydilar.^[2]

Libertarianlar individual avtonomiya va siyosiy o‘z-o‘zini boshqarishni kengaytirishni yoqlaydi hamda qonun oldida tenglik va fuqarolik huquqlarini himoya qilish tamoyillarini ta’kidlaydilar. Bular orasida birlashish erkinligi, so‘z erkinligi, fikrlash erkinligi va tanlov erkinligi kabi huquqlar mavjud. Ular odatda shaxsiy erkinlikni qo‘llab-quvvatlaydilar va davlat hokimiyati, urush, militarizm va millatchilikka qarshi chiqadilar, lekin mavjud iqtisodiy va siyosiy tizimlarga bo‘lgan munosabatlarda farqlanishlari mumkin.^[3]

Libertarianizmning kelib chiqishi

Siyosiy libertarianizmning kelib chiqishi

Libertarianizm 19-asrning o‘rtalarida paydo bo‘lib, dastlab anti-avtoritar va anti-davlat mafkura sifatida rivojlandi. Dastlabki libertarianlar (sotsial anarxistlar, libertar kommunistlar va libertar sotsialistlar) davlat hokimiyatini kamaytirish yoki yo‘q qilishga intilgan. Ular kapitalizm va ishlab chiqarish vositalarining xususiy egaligiga qarshi bo‘lib, kooperativ yoki jamoaviy egalikni afzal ko‘rganlar.^[4]

Libertarian harakatining o‘sishi

20-asr o‘rtalarida AQShda anarxo-kapitalizm va minarxizm tarafdorlari "libertarian" atamasini qo‘llay boshladilar.^[4] Minarxistlar davlatning faqat tabiiy huquqlarni himoya qilish bilan cheklanishi lozimligini ta’kidlashgan bo‘lsa, anarxo-kapitalistlar barcha davlat institutlarini xususiy muqobillari bilan almashtirishni taklif qilgan.

Bu davrda "libertarian" atamasi klassik liberalizm an’analari bilan bog‘langan holda bozor iqtisodiyoti va shaxsiy mulk huquqlarini himoya qilish tarafdorlari tomonidan qo‘llanila boshlandi. Bu holat Buyuk Depressiya va Yangi Kelishuv siyosatidan so‘ng ko‘plab amerikalik liberallar klassik liberalizm tamoyillaridan voz kechib, progres-siyosat va iqtisodiy intervensionizmni qo‘llab-quvvatlashga o‘tishi natijasida yuzaga keldi.

1970-yillardan boshlab, ushbu libertarianizm shakli AQShdan tashqariga ham tarqaldi. Buyuk Britaniya, Isroil, Janubiy Afrika va Argentina kabi mamlakatlarda libertarian partiyalar tashkil etildi.^[5]

Libertarianizmning asosiy yo‘nalishlari

Libertarianizm bir necha turli oqimlarga bo‘linadi:

Chap-libertarianizm — tabiiy resurslarni hamma uchun teng taqsimlash tamoyilini qo‘llab-quvvatlaydi va kapitalistik mulkchilik huquqlarini cheklashga intiladi.
O‘ng-libertarianizm — kuchli xususiy mulk huquqlarini himoya qiladi va bozor iqtisodiyoti hamda davlatning minimal aralashuvini yoqlaydi.
Anarxo-kapitalizm — davlat institutlarini to‘liq yo‘q qilish va ularni bozor asosidagi shaxsiy kelishuvlar bilan almashtirish tarafdori.
Minarxizm — davlat faqat mudofaa, qonun ustuvorligi va huquqni himoya qilish kabi asosiy funksiyalarni bajarishi lozim deb hisoblaydi.

Libertarianizm va zamonaviy siyosat

Libertarianizm bugungi kunda ko‘plab mamlakatlarda siyosiy harakat sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ayniqsa, AQSh va Yevropada libertarian partiyalar mavjud bo‘lib, ular kichik hukumat, kam soliq va erkin bozorni targ‘ib qiladilar.

AQSh – Libertarian partiya (1971-yilda tashkil etilgan)
Buyuk Britaniya – Libertarian Party UK
Argentina – 2023-yilda prezidentlik saylovlarida g‘olib chiqqan La Libertad Avanza harakati (Javier Milei tomonidan boshqarilgan)

Libertarianizmga tanqidiy yondashuvlar

Libertarianizm ko‘plab faylasuf va iqtisodchilar tomonidan tanqid qilinadi. Ba’zi asosiy tanqidlar quyidagicha:

Ijtimoiy tengsizlik – Erkin bozor hamma uchun teng sharoit yaratmasligi va boylik notekis taqsimlanishiga olib kelishi mumkin.
Davlatning cheklangan roli – Davlat aralashuvisiz ayrim sohalar (masalan, sog‘liqni saqlash, ta’lim) samarali ishlamasligi mumkin.
Tartib va xavfsizlik masalalari – Minimal davlat mafkurasi jinoyatchilik va korporativ ekspluatatsiya muammolarini kuchaytirishi mumkin.

Manbaalar

↑ Wolff, Jonathan (2016), „Libertarianism“, Routledge Encyclopedia of Philosophy (1-nashr), London: Routledge, doi:10.4324/9780415249126-s036-1, ISBN 978-0-415-25069-6, qaraldi: 2025-02-17
↑ „"Non-Aggression Principle"“.
↑ „Boaz, David (30 January 2009). "Libertarianism". Encyclopædia Britannica.“.
↑ ^4,0 ^4,1 Rothbard, Murray (2009) [2007]. The Betrayal of the American Right.
↑ „Teles, Steven; Kenney, Daniel A. "Spreading the Word: The Diffusion of American Conservatism in Europe and Beyond". In Kopsten, Jeffrey; Steinmo, Sven, eds. (2007). Growing Apart?: America and Europe in the Twenty-First Century. Cambridge University Press. pp. 136–169.“.

[1] Wolff, Jonathan (2016), „Libertarianism“, Routledge Encyclopedia of Philosophy (1-nashr), London: Routledge, doi:10.4324/9780415249126-s036-1, ISBN 978-0-415-25069-6, qaraldi: 2025-02-17

[2] „"Non-Aggression Principle"“.

[3] „Boaz, David (30 January 2009). "Libertarianism". Encyclopædia Britannica.“.

[:0-4] 4,0 ^4,1 Rothbard, Murray (2009) [2007]. The Betrayal of the American Right.

[5] „Teles, Steven; Kenney, Daniel A. "Spreading the Word: The Diffusion of American Conservatism in Europe and Beyond". In Kopsten, Jeffrey; Steinmo, Sven, eds. (2007). Growing Apart?: America and Europe in the Twenty-First Century. Cambridge University Press. pp. 136–169.“.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]