Sirdaryo viloyati (Rossiya imperiyasi)
|
| ||
| Viloyat | ||
|---|---|---|
| Tegishli | Turkiston general-gubernatorligi | |
| Maʼmuriy markazi | Toshkent | |
| Asos solingan sanasi | 1867-yil 11-iyul | |
| Aholi (1897-yil) | 1 478 398 kishi[1] | |
| Maydoni | 504 700 km² | |
| Xaritada | ||
 | ||
| 41°18′0.000″N 69°16′0.001″E / 41.30000000°N 69.26666694°E | ||
Sirdaryo viloyati – Turkiston general-gubernatorligining 5 viloyatidan biri. 1867-yil tashkil etilgan. Markazi – Toshkent shahri. Tarkibida Gʻazali, Perovskiy, Chimkent, Avliyoota, Toshkent (1887-yilgacha Qurama nomida). Xoʻjand (1887-yilgacha), Jizzax (1872-yilgacha) uyezdlari, Toshkent shahri va 1886-yildan Amudaryo boʻlimi kirgan. 1910-yilgi maʼlumotga koʻra, Sirdaryo viloyati maydoni 439428 kv chaqirim; aholisi 1911464 kishi boʻlgan (1867-yil 675 000, 1917-yil 2155 500)[2].
1918-yil 30-aprelda viloyat Turkiston ASSRning bir qismiga aylanadi. 1920-yil oktyabrda Amudaryo boʻlimi Amudaryo viloyatiga aylantiriladi. 1924-yil 27-oktyabrdagi milliy-hududiy chegaralanish natijasida Sirdaryo viloyati hududining katta qismi Sirdaryo guberniyasi shaklida Qirgʻiz ASSRga (1925-yildan Qozogʻiston ASSR), kichik qismi (Toshkent uyezdi) Oʻzbekiston SSRga, Talas vodiysi Qoraqirgʻiz muxtor viloyatiga (1925-yildan Qirgʻiz avtonom viloyati) berildi. 1925-yil 29-yanvarda OʻzSSR tarkibida Sirdayo viloyatining bir qismida Toshkent viloyati tashkil qilindi. 1928-yil 17-yanvarda Qozogʻiston ASSRda okruglarga boʻlish joriy etilishi bilan Sirdaryo viloyati butunlay tugatildi.
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Viloyat Turkiston oʻlkasining shimoli-gʻarbiy qismini egallagan.
Shimolda Toʻrgʻay va Oqmoʻla viloyatlari bilan, sharqda Yettisuv viloyati bilan, janubda Fargʻona va Samarqand viloyatlari va Buxoro bilan, janubi-gʻarbda Xiva mulklari bilan, gʻarbda – Orol dengizi bilan chegaradosh. Bu uzunlik boʻylab choʻzilgan toʻrtburchakka oʻxshaydi.
Maydoni 504 700 km² (443 442 kv. versta). Viloyatning uzunlik boʻyicha eng katta qismi taxminan 1173 km (1100 versta), kengligi taxminan 747 km (700 versta).
Sirdaryo viloyati Turkiston oʻlkasi hududining 70%ga yaqin qismini va Turkiston general-gubernatorligining 25%ga yaqin qismini egallagan.
Hokimyat organlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Maʼmuriy boʻlinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sirdaryo viloyati uyezdlari uchastka, volost, shuningdek, ayrim qishloq va ovullardan tarkib topgan ovul va qishloq jamoalariga boʻlingan.
Dastlab viloyat 8 ta uyezdga boʻlingan: Avliyoota, Jizzax, Perovskiy, Toshkent, Turkiston, Xoʻjand, Gʻazali va Chimkent. Toshkent uyezdi 1868—1887-yillarda Qurama uyezdi deb atalgan. 1868-yilda Turkiston uyezdi tugatilgan. 1886-yilda Jizzax va Xoʻjand uyezdlari Samarqand viloyati tarkibiga oʻtkazildi, Amudaryo boʻlimi esa Sirdaryo viloyatiga berildi[3].
XX asr boshlarida viloyat 5 ta uyezd va bitta boʻlimdan iborat boʻlgan.
| № | Uyezd | Uyezd shahri | Uyezd shahri gerbi |
Maydoni, versta² |
Aholisi[1] (1897), kishi |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Avliyoota | Avliyoota (11 722 kishi) | 
|
65 420,0 | 276 169 |
| 2 | Perovskiy | Perovsk (5 058 kishi) | 
|
65 840,0 | 133 663 |
| 3 | Toshkent | Toshkent (155 673 kishi) | 
|
38 870,0 | 448 493 |
| 4 | Gʻazali | Gʻazali (7 585 kishi) | 
|
59 800,0 | 140 541 |
| 5 | Chimkent | Chimkent (11 194 kishi) | 
|
124 950,0 | 285 059 |
| 6 | Amudaryo boʻlimi | Petro-Aleksandrovsk (3 111 kishi) | 
|
97 960,0 | 194 473 |
1903-yil holatiga Sirdaryo viloyatining uyezdga boʻysunmaydigan shahri
| № | Uyezdsiz shahar | Aholisi (1897) | Uyezdga boʻysunmaydigan shahar gerbi |
Tarkibida | Aholisi[1] (1897), kishi |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Turkiston | 11 253 kishi | .jpg){kind=small}
|
Chimkent uyezdi |
1920-yil Amudaryo boʻlimi Amudaryo viloyati shaklida qayta tashkil qilindi[3].
Harbiy gubernatorlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Ism-familyasi | Unvoni | Rahbarlik davri |
|---|---|---|
| Nikolay Golovachev | general-leytenant | |
| Vitaliy Trotskiy | general-leytenant | |
| Nikolay Grodekov | general-leytenant | |
| Nikolay Korolkov | general-leytenant | |
| Ivan Fedotov | general-leytenant | |
| Mixail Romanov | general-leytenant | |
| Aleksandr Galkin | general-leytenant | |
| Aleksandr Madritov | general-leytenant |
Harbiy gubernator yordamchilari
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Ism-familyasi | Unvoni | Rahbarlik davri |
|---|---|---|
| Nikolay Dingelshtedt | haqiqiy davlat maslahatchisi | |
| Pyotr Xomutov | haqiqiy davlat maslahatchisi |
Aholisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sirdaryo viloyati (Rossiya imperiyasi)dagi aholi oʻtroq, yarim oʻtroq, koʻchmanchi, yarim koʻchmanchilarga boʻlingan. 20-asr boshlarida viloyat aholisining 1/3 qismi oʻtroq va 2/3 qismi koʻchmanchi boʻlgan. Sirdaryo viloyati (Rossiya imperiyasi)ning shimoli-gʻarbiy qismi (Perovskiy, Gʻazali, Chimkent, Avliyoota va Amudaryo boʻlimining katta qismi)da, asosan, koʻchmanchilar, qozoqlar, qirgʻizlar, qoraqalpoqlar, turkmanlar, loʻlilar yashagan. Oʻtroq aholi tarkibiga: oʻzbek, sart, tojik, buxoro yahudiylari, tatarlar, Rossiyadan koʻchirib keltirilgan rus dehqonlari va boshqa kirgan. Oʻtroq aholi dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo bilan, koʻchmanchilar esa, asosan, chorvachilik, yarim koʻchmanchilar dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullanishgan.
1897-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, viloyatda 1 478 398 kishi (ulardan 803 411 nafari erkak va 678 987 nafari ayol), xususan shaharlarda 205 596 kishi istiqomat qilgan. Viloyat aholisi tarkibida Toshkent shahri (155 673 kishi) nufusi qayd etilmagan, Sirdaryo viloyatining yirik shaharlari yoʻq.
1897-yilda aholining soʻzlashadigan tili boʻyicha taqsimlanishi[1] (tillarning taʼrifi XIX asr tilshunosligi boʻyicha berilgan)[4]:
| Okrug | qirgʻiz-qozoqlar | sartlar | oʻzbeklar | qoraqalpoqlar | ruslar | ukrainlar | tojiklar | boshqa turklar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Butun viloyatda | 64,4 % | 9,7 % | 4,3 % | 6,3 % | 2,1 % | 1,0 % | … | 10,7 % |
| Avliyoota | 90,9 % | … | 3,0 % | … | 1,8 % | 2,0 % | … | 1,0 % |
| Perovskiy | 97,4 % | 1,0 % | … | … | … | … | … | … |
| Toshkent | 36,3 % | 24,2 % | … | … | 4,0 % | 1,0 % | 1,0 % | 31,8 % |
| Gʻazali | 96,6 % | … | … | … | 2,0 % | … | … | … |
| Chimkent | 78,8 % | 11,2 % | 7,2 % | … | … | 1,4 % | … | … |
| Amudaryo boʻlimi | 24,2 % | … | 17,7 % | 48,0 % | 1,6 % | … | … | 7,0 % |
| Okrug | Qirgʻiz-qozoqcha (hozirgi Qozoq tili) | Alohida ajratib koʻrsatilmagan turk sheva va lahjalari (turli hududlarda tasniflanmagan lahjalar va tillardan foydalangan holda turli xil populyatsiyalar ustunga kiritilgan) | Sartcha(hozirgi Oʻzbek tilining shevasi)[5]. | Qoraqalpoqcha | Oʻzbekcha(hozirgi Oʻzbek tilining shevasi)[5]. | Velikoruscha (hozirgi Rus tilining shevasi) | Maloruscha (hozirgi Rus tilining shevasi) | Tojikcha | Tatarcha(Qisman hozirgi Tatar tilining shevasi) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Butun viloyatda | 952 061 | 158 675 | 144 275 | 93 215 | 64 235 | 31 900 | 12 853 | 5 557 | 5 257 |
| Shaharlarda | 10 038 | 116 627 | 23 446 | 45 | 17 533 | 22 258 | 3 493 | 1 081 | 4 416 |
| Uyezdlarda (shaharlar hisobga olinmagan) |
942 023 | 42 048 | 120 829 | 93 170 | 46 702 | 9 642 | 9 360 | 4 476 | 841 |
| Butun Toshkent uyezdida | 163 105 | 142 630 | 108 765 | 11 | 511 | 17 510 | 2 921 | 4 531 | 2 616 |
| Tashkent sh. | 1 911 | 116 604 | 11 749 | 0 | 61 | 14 993 | 2 600 | 339 | 2 313 |
| Toshkent uyezdi shaharlarsiz | 161 194 | 26 026 | 97 016 | 11 | 450 | 2 517 | 321 | 4 192 | 303 |
| Butun Avliyoota uyezdida | 250 988 | 2 313 | 1 460 | 2 | 8 474 | 5 129 | 5 339 | 379 | 630 |
| Avliyoota sh. | 589 | 18 | 386 | 0 | 8 460 | 1 055 | 291 | 379 | 266 |
| Butun Gʻazali uyezdida | 135 850 | 2 | 487 | 0 | 47 | 2 821 | 95 | 353 | 659 |
| Butun Petrovskiy uyezdida | 130 269 | 3 | 1 450 | 9 | 4 | 1 048 | 117 | 2 | 517 |
| Petrovsk sh. | 2 253 | 0 | 1 384 | 6 | 4 | 694 | 48 | 0 | 434 |
| Gʻazali sh. | 3 358 | 2 | 487 | 0 | 42 | 2 517 | 93 | 352 | 627 |
| Butun Chimkent uyezdida | 224 704 | 0 | 32 043 | 40 | 20 709 | 2 236 | 4 198 | 0 | 646 |
| Chimkent sh. | 451 | 0 | 9 468 | 0 | 9 | 637 | 196 | 0 | 120 |
| Turkiston sh. | 1 415 | 0 | 15 | 0 | 8 918 | 230 | 82 | 0 | 513 |
| Amudaryo boʻlimida | 47 145 | 13 727 | 70 | 93 153 | 34 490 | 3 156 | 183 | 292 | 189 |
| Petro – Aleksandrovsk sh. | 61 | 3 | 9 | 19 | 39 | 2 132 | 189 | 11 | 143 |
Iqtisodiy-ijtimoiy hayoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Koʻchmanchilarga doimiy foydalanish uchun berilgan barcha yerlar davlat mulki hisoblanib, bu yerlarni ular boshqa shaxslarga berib turishlari yoki sotishlari man qilingan. 1915-yil Sirdaryo viloyati (Rossiya imperiyasi)da ekin ekiladigan 1 079 713 desyatina yer, foydalanilmaydigan 33 855 811 desyatina yer bor edi. 1915-yil Sirdaryo viloyatida umumiy uzunligi 17 151 chaqirimdan iborat 3006 ta ariq boʻlgan. 1900-yilda Sirdaryo viloyati (Rossiya imperiyasi)da 49 ta Madrasa (1099 talaba), 1809 maktab (19453 oʻquvchi) boʻlgan.
Sirdaryo viloyati Turkiston oʻlkasining Rossiya ichki bozorlari bilan savdo aloqalarida muhim rol oʻynagan. Viloyatdan chetga, asosan, paxta, teri, jun, bugʻdoy, meva, chorva joʻnatilgan. Rossiyadan esa gazlama, yogʻoch-taxta, kerosin, temir, poʻlat, choʻyan, mis va mis buyumlar, attorlik va baqqollik tovarlari, choy, qand, poyabzal, bugʻdoy, baliq va boshqa keltirilgan. 1908-yil Sirdaryo viloyatida 156 ta kustar tipidagi fabrika va zavodlar (1460 ishchi) boʻlgan. Viloyatda 1884-yil 300 desyatina yerga, 1914-yilga kelib esa 83 906 desyatina yerga amerika paxta navi ekilgan. Sirdaryo viloyati (Rossiya imperiyasi)da chorakorlik keng tarqalgan.
20-asr boshlariga kelib Sirdaryo viloyatida podsho hukumatining mustamlakachilik siyosatiga qarshi ozodlik qarakati avj olgan. 1916-yilgi mardikorlikka olish haqidagi podsho farmoniga javoban viloyatning barcha uyezdlari va Amudaryo boʻlimida gʻalayonlar boʻlib oʻtgan. Koʻp qishloqlarda dehqonlarning gʻalayonlari politsiya va qoʻshinlar bilan toʻqnashuvga aylangan. Bunday toʻqnashuvlar 12-iyulda Yangibozor qishlogʻida, 13-iyulda Toʻytepa qishlogʻida, 14-iyulda Troitsk, Xonobod va Piskent qishloqlarida boʻlib oʻtgan. Bulardan tashqari, qoʻzgʻolonlar Jaloltepa, Xitoytepa, Qoʻshqoʻrgʻon, Oqqoʻrgʻon, Jousgʻum, Oltin volostlariga ham yoyilgan. 1924-yil Sirdaryo viloyati (Rossiya imperiyasi) Oʻrta Osiyo respublikalarida milliy chegaralanish oʻtkazilishi tufayli tugatilgan.
Ramzlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sirdaryo viloyati gerbi 1878-yil 5-iyulda (58684-sonli qonun) tasdiqlangan – "Oltin qalqonda, tepada va pastda ikkita yashil, agʻdarilgan, uzum barglari bilan birga boʻlgan jozibali toʻlqinli kamar. Qalqon Qadimgi Qirollik toji bilan bezatilgan va Aleksandr lentasi bilan bogʻlangan oltin eman barglari bilan oʻralgan.
-
Viloyat gerbi tasviri, 1880-yil. Rossiya imperiyasi IIV nashriyoti -
Viloyat gerbi tasviri, 1878-yil. Sukachov nashriyoti -
Viloyat markazi Toshkent shahrining gerbi (Pavel Vinkler), 1899-yil.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.“. 2021-yil 28-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 8-dekabr.
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ 3,0 3,1 Sirdaryo viloyati // Katta Rossiya ensiklopediyasi, 35 tom (ru), Moskva, 2004—2007. Qaraldi: 14-dekabr 2023-yil.
- ↑ „Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей“. 2013-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 13-mart.
- ↑ 5,0 5,1 Bronnikova O. M., Sarti v etnicheskoy istorii Sredney Azii (k postanovke problemi) Etnosi i etnicheskie protsessi. Moskva: Vostochnaya literatura, 1993, s.153.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ESBYe: Sirdarinskaya oblast
- Sir-Darinskaya oblast na karte Turkestana (kones XIX – nachalo XX veka); 1,25 Mb
- Biblioteka Tsarskoe Selo, knigi po istorii Sirdarinskoy Oblasti XIX—XX veka, PDF (Wayback Machine saytida 2022-09-26 sanasida arxivlangan)
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |