Sholg'om
 |
Sholg'om yoki oq sholg'om (Brassica rapa) o'zining oq, go'shtli ildizi uchun butun dunyo bo'ylab mo'tadil iqlim sharoitida o'stiriladigan ildiz o'simlikidir . Sholg'om so'zi lotincha, o'simlik so'zidan olingan bo'lib, tornadada aylantirilgan yoki yumaloqlangan kabi burilish birikmasidir . Kichik, yumshoq navlar inson iste'moli uchun, yirik navlari esa chorva uchun ozuqa sifatida yetishtiriladi. Shimoliy Angliya, Shotlandiya, Irlandiya, Kornuoll va Kanadaning ba'zi qismlarida ( Kvebek, Nyufaundlend, Manitoba va dengiz qirg'oqlari) sholg'om so'zi ko'pincha shved deb ham ataladigan, kattaroq, sariq ildiz o'simlik boʻlgan rutabagaga ishora qiladi( Brassica )[1].
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sholg'omning eng keng tarqalgan turi yuqori qismidan tashqari, asosan, oq teriga ega, ular yerdan yuqoriga chiqadi va quyosh tushgan joyda binafsha yoki qizil yoki yashil rangga ega bo'ladi. Bu yer usti qismi ildiz to'qimasidan rivojlanadi, lekin ildiz bilan birlashadi. Ichki go'shti butunlay oq rangda. Ildiz,taxminan, sharsimon,5-8 santimetrgacha diametri va yon ildizlari yo'q. Uning ostida ildiz (shishgan saqlash ildizi ostidagi oddiy ildiz) ingichka va 10 santimetr yoki undan ortiq uzunlikda; ko'pincha sabzavot sotilishidan oldin kesiladi. Barglar to'g'ridan-to'g'ri ildizning yer usti yelkasidan o'sadi, toj yoki bo'yin ko'rinmaydi yoki ko'rinmaydi ( rutabagada boʻlgani kabi).
Sholg'om barglari ba'zan "sholg'om ko'katlari" sifatida iste'mol qilinadi va ular ta'mga ko'ra xantal ko'katlariga (ular bilan chambarchas bog'liq) o'xshaydi. Sholg'om ko'katlari AQShning janubi-sharqiy taomlarida, birinchi navbatda, kech kuz va qishda keng tarqalgan o'simlik hisoblanadi. Kichikroq barglarga afzallik beriladi, lekin kattaroq barglarning achchiq ta'mini dastlabki qaynoq suvni to'kib tashlash va uni toza suv bilan almashtirish orqali kamaytirish mumkin. Barglari uchun maxsus yetishtirilgan sholg'om navlari xantal ko'katlariga o'xshaydi va kichik yoki saqlash ildizlariga ega emas. Bularga rapini , bok choy va xitoy karami kiradi. Xom karam yoki turpga o'xshab, sholg'om barglari va ildizlari pishirgandan keyin yumshoqroq bo'ladigan o'tkir ta'mga ega.
Sholg'om ildizlarining vazni har xil bo'ladi. Hajmi qisman xilma-xillikka va qisman sholg'om o'sgan vaqtga bog'liq. Ko'pchilik juda kichik sholg'omlar maxsus navlardir. Ular faqat yangi yig'ilganda mavjud va yaxshi saqlanmaydi. Ko'pgina kichik sholg'omlarni, shu jumladan barglarini to'liq iste'mol qilish mumkin. Kichik sholg'omlar sariq, to'q sariq va qizil go'shtli, shuningdek oq go'shtli navlarda sotiladi. Ularning ta'mi yumshoq, shuning uchun ularni turp va boshqa sabzavotlar kabi salatlarda xom holda iste'mol qilish mumkin.
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sholg'om va uning qarindoshlari, xantal bilan turpning yovvoyi shakllari G'arbiy Osiyo va Yevropada uchraydi. Miloddan avvalgi 2000-yillardan boshlab, Brassica rapa kabi yog'li urug'larning oleifera kenja turlari O'rta yer dengizidan Hindistongacha bir necha marta xonakilashtirilgan bo'lishi mumkin, ammo bu sholg'omning ildizlari uchun yetishtiriladigan bilan bir xil emas[2]. Bundan tashqari, xonakilashtirish sanalari haqidagi taxminlar o'simlik nomlarining lingvistik tahlillari orqali cheklanadi[3].
Yeyish mumkin boʻlgan sholg'om, ehtimol, birinchi marta Shimoliy Evropada yetishtirilgan va ellinistik va Rim dunyosida muhim oziq-ovqat boʻlgan[4]. Oxir oqibat, sholg'om sharqqa Xitoyga tarqaldi va eramizning 700-yillarida Yaponiyaga yetib keldi[4].
Sholg'om Amerika Antebellum oshxonasida muhim ekin edi. Ular o'zlarining ko'katlari va ildizlari uchun o'stirildi va ekishdan keyin bir necha hafta ichida qutulish mumkin boʻlgan ko'katlarni berishi mumkin edi, bu ularni hali ham hosildor bo'lish jarayonida yangi plantatsiyalarning asosiy qismiga aylantirdi. Ular kuzgacha ekilgan bo'lishi mumkin va hali ham yangi kelgan ko'chmanchilarni oziq-ovqat manbai bilan ta'minlaydi. Sholg'om ko'katlarini pishirishning odatiy janubiy usuli ularni katta bo'laklarni qaynatish edi. Bu jarayondan olingan bulyon qozon likkeri sifatida tanilgan va maydalangan makkajo'xori ponasi bilan xizmat qilgan, ko'pincha antebellum chegarasi bo'ylab boshqa ozgina narsa boʻlganda qo'pol ovqatdan tayyorlanadi[5].
Kultivatsiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]1881-yilgi Amerika uy xo'jaligi siklopediyasida sholg'omni sholg'om urug'i bilan ekilgan, haydalgan va ekilgan dalalarda yetishtirish mumkinligi haqida maslahat beradi. May yoki iyun oyining oxirida ekish va yoz davomida begona o'tlarni olib tashlash va ketmon bilan chopib turish tavsiya etiladi[6].
Ildiz hosili sifatida sholg'om salqin havoda yaxshi o'sadi; issiq harorat ildizlarning yog'ochli hamda yomon ta'mga ega bo'lishiga olib keladi. Ular odatda bahorda sovuq ob-havo sharoitida (masalan, AQSh shimoli va Kanadada) ekilgan, bu yerda vegetatsiya atigi 3-4 oy davom etadi. Mo''tadil iqlim sharoitida (5-6 oylik vegetatsiya davriga ega boʻlganlar) sholg'omni ikkinchi kuzgi hosil uchun yoz oxirida ham ekish mumkin. Issiq ob-havo sharoitida (7 oy yoki undan ortiq vegetatsiya) ular kuzda ekilgan. 55-60 kun - ekishdan hosilni yig'ib olishgacha boʻlgan o'rtacha vaqt.
Sholg'om ikki yillik o'simlik bo'lib, unib chiqqandan ko'payishgacha ikki yil davom etadi. Ildiz birinchi yilni ozuqa moddalarini o'stirish va saqlash uchun sarflaydi, ikkinchi yili esa gullaydi, urug' beradi va o'ladi. Sholg'omning gullari baland va sariq, urug'lari no'xatga o'xshash dukkaklarda hosil bo'ladi. O'sish davri yetti oydan kam boʻlgan hududlarda harorat ildizlarning qishda omon qolishi uchun juda sovuq. Urug'larni etishtirish uchun sholg'omni tortib olish va ularni qishda saqlash, barglarga zarar bermaslik uchun ehtiyot bo'lish kerak. Bahorda ular hayot aylanishini yakunlash uchun erga qo'yilishi mumkin.
-
Sholg'om (gul) -
Tokio sholg'omlari dastasi
Insoniyat foydalanishda dolzarblik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Taxminan 1700-yilda Angliyada Charlz "Tornip" Taunshend to'rt yillik almashlab ekish tizimida sholg'omdan foydalanishni targ'ib qildi, bu esa chorva mollarini yil davomida boqish imkonini berdi[7]. Angliyaning aksariyat qismida kichikroq oq sabzavotlar sholg'om deb ataladi, kattaroq sariq sabzavotlar esa shvedlar deb ataladi. Qo'shma Shtatlarda sholg'om bir xil, ammo shvedlar odatda rutabagas deb ataladi.
Geraldika
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sholg'om geraldikada eski sabzavot zaryadidir . U Zalsburg knyaz-arxiyepiskopi Leonhard fon Keutschach tomonidan ishlatilgan. Sholg'om hali ham Keutschach am See'nin qo'llarida yurak qalqonidir.
Finlandiyaning Kiikala sobiq munitsipalitetining qo'llari Gules, sholg'om Or edi[8].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Smillie, Susan. „Are 'neeps' swedes or turnips?“. The Guardian (2010-yil 25-yanvar).
- ↑ Sanderson, Helen. The Cultural History of Plants Prance: . Routledge, 2005 — 72-bet. ISBN 0415927463.
- ↑ Zohary, Daniel. Domestication of plants in the Old World : the origin and spread of domesticated plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin, 4th, Oxford: Oxford University Press, 2012 — 139-bet. ISBN 9780199549061.
- ↑ 4,0 4,1 Sanderson, Helen. The Cultural History of Plants Prance: . Routledge, 2005 — 72-bet. ISBN 0415927463.
- ↑ Sam Bowers Hilliard, Hog Meat and Hoecake: Food Supply in the Old South, 1840–1860 (2014).
- ↑ „Household Cyclopedia of 1881“. Matthew Spong (1881).
- ↑ Ashton, T S. The Industrial Revolution, Third printing, 1965, A Galaxy Book, New York: Oxford University Press, 1948 — 21-bet.
- ↑ Hartemink. „Kiikala“. Heraldry Wiki. — „Official blazon (Finnish): Punaisessa kentässä kultainen nauris“. 2022-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-oktyabr.