Qirgʻiziston va Xitoy chegarasi

Sharqda Xitoyning Shinjoni aks etgan Qirgʻiziston xaritasi

Qirgʻiziston va Xitoy chegarasi Qirgʻiziston va XXR oʻrtasidagi xalqaro chegara hisoblanadi. Uzunligi 1,063 km (661 mi)^[1] va Qozogʻiston bilan uch tomonlama chegara nuqtasidan taxminan janubi-gʻarbiy chiziq boʻylab turli togʻ tizmalari va Tyan-Shan tizmasi choʻqqilari boʻylab, Tojikiston bilan uch tomonlama chegara nuqtasigacha oʻtadi^[2]. Chegara (shimoldan janub/sharqqa va gʻarbga) Qirgʻizistonning Issiqkoʻl, Norin va Oʻsh viloyatlarini Xitoyning Shinjon-Uygʻur muxtor rayonining Oqsuv okrugi (shimol va sharqda) va Qizilsuv qirgʻiz muxtor okrugidan (janub va gʻarbda) ajratadi.

Tarixi

Chegaraning oʻrnatilishi 19-asrning oʻrtalariga, yaʼni Rossiya imperiyasi Oʻrta Osiyoga kengayib, Zaysan koʻli hududi ustidan nazorat oʻrnatgan vaqtga toʻgʻri keladi. 1860-yilgi Pekin konvensiyasida hozirgi Xitoy-Qozoq/Qirgʻiz/Tojikiston chegaralaridan unchalik farq qilmaydigan Rossiya imperiyasi va Sin imperiyasi oʻrtasidagi chegarani oʻrnatish nazarda tutilgan edi^[3]^[4]. Konvensiyaga muvofiq faktik chegara chizigʻi Zaysan koʻlini Rossiya tomonida qoldirib, Tarbagʻatoy shartnomasi (1864) va Uliassuhay shartnomasi (1870) asosida chizilgan^[5]^[6]^[4]. Dungan qoʻzgʻoloni (1862–1877) davrida Sin imperiyasining Irtish havzasidagi harbiy bazasi yoʻq qilindi. Qoʻzgʻolon barbod boʻlganidan va Shinjonni Szo Szuntan tomonidan qayta bosib olingandan soʻng, Ili havzasidagi Rossiya va Sin imperiyalari oʻrtasidagi chegara Sankt-Peterburg shartnomasi (1881) va bir qator keyingi protokollar bilan Rossiya foydasiga biroz oʻzgartirildi^[4]. 1915-yilda Ili vodiysi va Jungʻariya olatovi oʻlkasi oʻrtasidagi chegarani aniqroq belgilovchi shartnoma imzolandi^[4]. Chegaraning eng janubiy qismi (yaʼni, taxminan hozirgi Xitoy-Tojikiston chegarasining janubiy yarmi) qisman Katta oʻyin deb nomlanuvchi Oʻrta Osiyoda hukmronlik qilish uchun Angliya va Rossiya oʻrtasida davom etayotgan raqobat tufayli demarkatsiya qilinmadi; oxir-oqibat ikkalasi Afgʻoniston ular oʻrtasida mustaqil bufer davlat boʻlib qolishiga kelishib oldilar, Afgʻonistonning Vaxon koridori 1895-yilda tashkil etilgan^[4]. Xitoy ushbu kelishuvlarning ishtirokchisi emas edi va shuning uchun Xitoy-Rossiya chegarasining eng janubiy qismi aniqlanmay qolgan^[4].

Qirgʻiziston 1991-yilda mustaqillikka erishgach, SSSR-Xitoy chegarasining bir qismini meros qilib oldi. Ikki davlat oʻz chegaralarini 1996-yilda delimitatsiya qilgan. Rasmiy demarkatsiyaga oʻsha vaqtdagi prezident Asqar Akayevga qarshi keng koʻlamli harakat doirasida Azimbek Beknazarov boshchiligidagi qirgʻiz muxolifati tomonidan chegara shartnomasiga qarshiliklar toʻsqinlik qildi. Chegara boʻyicha kelishuv 2009-yilda yakunlandi, Xitoy Xon Tangri choʻqqisining bir qismidan voz kechdi, Qirgʻiziston esa Issiqkoʻl viloyatining janubida joylashgan Oʻzengi-Kush togʻli hududini berdi^[7].

Chegara oʻtish nuqtalari

Torugart dovoni (avtomobil yoʻli)^[8]
Ergashtom dovoni (avtomobil yoʻli)^[8]

Tarixan Tyan-Shan togʻlari boʻylab sharq tomonda joylashgan Bedel dovonidan ham foydalanilgan.

Tarixiy xaritalar

Jahonning xalqaro xaritasi va operativ navigatsiya jadvalidan shimoldan janubga (gʻarbdan sharqqa) Xitoy-Qirgʻiz SSR chegarasining tarixiy xaritalari, 20-asr oʻrtalari va oxiri:

Chegara xaritasi (Qashqar yaqinida), Tojikiston bilan uch tomonlama chegara nuqtasi ham koʻrsatilgan (Jahon xalqaro xaritasi, AMS, 1966)^{[lower-alpha 1]}
Olmaota yaqinida
Oqsuv shahri yaqinida
Qozogʻiston SSR yaqinida (hozirgi Qozogʻiston)
Tojikiston SSR yaqinida (hozirgi Tojikiston)

Yana qarang

Xitoy — Qirgʻiziston munosabatlari

Eslatmalar

↑ From map: "DELINEATION OF INTERNATIONAL BOUNDARIES MUST NOT BE CONSIDERED AUTHORITATIVE"

Manbalar

↑ „FIELD LISTING :: LAND BOUNDARIES“. The World Factbook. — „China total: 22,457 km border countries (15): {...}Kyrgyzstan 1063 km,{...}Kyrgyzstan total: 4,573 km border countries (4): China 1063 km,{...“. Qaraldi: 2020-yil 1-fevral.}
↑ CIA World Factbook - Kyrgyzstan, 23 September 2018
↑ Articles 2 and 3 in the Russian text of the treaty
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 International Boundary Study No. 64 – China-USSR Boundary (PDF), 13 February 1978, 2014-08-17da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 23 September 2018
↑ (See the map)
↑ The Lost Frontier: the treaty maps that changed Qingʻs northwestern boundaries
↑ Kyrgyzstan, China end common border demarcation, 14 July 2009
↑ ^8,0 ^8,1 Caravanistan - Kyrgyzstan border crossings, qaraldi: 23 September 2018

[9] From map: "DELINEATION OF INTERNATIONAL BOUNDARIES MUST NOT BE CONSIDERED AUTHORITATIVE"

[factbook-1] „FIELD LISTING :: LAND BOUNDARIES“. The World Factbook. — „China total: 22,457 km border countries (15): {...}Kyrgyzstan 1063 km,{...}Kyrgyzstan total: 4,573 km border countries (4): China 1063 km,{...“. Qaraldi: 2020-yil 1-fevral.}

[2] CIA World Factbook - Kyrgyzstan, 23 September 2018

[3] Articles 2 and 3 in the Russian text of the treaty

[IBS64-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 International Boundary Study No. 64 – China-USSR Boundary (PDF), 13 February 1978, 2014-08-17da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 23 September 2018

[5] (See the map)

[6] The Lost Frontier: the treaty maps that changed Qingʻs northwestern boundaries

[7] Kyrgyzstan, China end common border demarcation, 14 July 2009

[auto1-8] 8,0 ^8,1 Caravanistan - Kyrgyzstan border crossings, qaraldi: 23 September 2018

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[lower-alpha 1]

k m t Xitoy chegaralari
Xalqaro:	Afgʻoniston Butan Hindiston Laos Mongoliya Myanma Nepal Pokiston Qirgʻiziston Qozogʻiston Rossiya Tojikiston Vyetnam Shimoliy Koreya
Ichki:	Hong Kong (Chegara yopiq hududi) Makao