Kontent qismiga oʻtish

Nyu-Yorkda Islom

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Manxettendagi Nyu-York Islom madaniyati markazi Nyu-York shahridagi birinchi maqsadli qurilgan masjidlar va islom madaniyati markazlaridan biri edi.

Islom Nyu-York shahrida xristianlik va yahudiylikdan keyin eng koʻp eʼtirof etilgan uchinchi dindir[1]. 2018-yilgi tadqiqotga koʻra, Nyu-York shahrida 750 000 dan ortiq musulmon istiqomat qiladi, bu esa Qoʻshma Shtatlardagi shaharlar boʻyicha musulmonlarning eng katta aholisi hisoblanadi. Nyu-York shahri aholisining taxminan 9 % musulmonlar boʻlib, amerikalik musulmonlarning 22,3 % ni tashkil qiladi, Nyu-York metropolitan hududida 1,5 million musulmon boʻlib, bu Gʻarbiy yarimshardagi eng yirik metropolitan musulmon aholisini[2] — etnik jihatdan eng xilma-xil musulmonlarni tashkil etadi[3].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qul qilingan musulmonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nyu-York shahridagi islom tarixini 17-asrga, Nyu-Amsterdam koloniyasiga asos solgandan keyin kuzatish mumkin. Birinchi musulmon koʻchmanchi, ehtimol, gollandiyalik Shimoliy Afrika savdogar Entoni Yansun van Salee (zamondoshlari tomonidan Entoni Turk nomi bilan tanilgan). U 19-asrda kimoshdi savdosiga qoʻyilgan va 1820-yillardan beri yoʻqolib qolgan Qurʼonini tez-tez oʻqiganligi bilan mashhur edi[4][5].

Bu shaharda 19-asrgacha qul boʻlgan Gʻarbiy Afrika va Madagaskanr musulmonlarining kichik bir qismi yashagan boʻlishi mumkin, ammo dalillar shubha ostida qolmoqda va turli qul qilingan shaxslarning ismlari va kelib chiqish mintaqalari haqidagi taxminlarga asoslanadi[5].

Zamonaviy musulmonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki immigratsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Qoʻshma Shtatlarining boshqa qismlarida boʻlgani kabi, Nyu-Yorkka kichik hajmdagi musulmon migratsiyasi 1840-yillarda yamanliklar va turklar, shuningdek, bengal va shom dengizchilar va savdogarlarning kelishi bilan boshlandi va Birinchi jahon urushigacha davom etdi[6][7].

1907-yilda Polshaning Podlasye viloyatidan kelgan Lipka tatar muhojirlari Nyu-York shahrida birinchi musulmon tashkiloti — Amerika Muhammad Jamiyatiga asos solgan. 1931-yilda ular Uilyamsburgdagi Pawers-Street masjidiga asos solib, uni shahardagi eng qadimgi doimiy ishlaydigan masjidga aylantirdilar[8][9].

Afro-amerikalik musulmonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

20-asr boshlarida Buyuk Migratsiyadan soʻng, Nyu-York shahri Amerikaning Mavriy ilm-fan ibodatxonasi va Islom xalqi orqali afro-amerikalik islomning markazi sifatida paydo boʻldi. Shahar 1965-yilda Manxettenning Vashington Heights qismida oʻldirilishidan oldin bir necha yil davomida Malkolm Xning bazasi boʻlgan.

1975-yilda Ilyos Muhammad vafotidan soʻng, shahardagi Islom millati tarafdorlarining aksariyati Imom Varit Din Muhammad rahbarligida asosiy sunniy islomni qabul qildilar.

1965-yildagi Immigratsiya va fuqarolik toʻgʻrisidagi qonun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1965-yilda Xart-Celler qonunining qabul qilinishi musulmonlar koʻp boʻlgan bir qancha mamlakatlardan AQShga immigratsiyaning tez oʻsishiga yoʻl ochdi. Shu paytgacha immigratsiya etnik kvotalar bilan qattiq cheklangan edi. Eng muhimi, 1970-yillardan boshlab, Nyu-York shahriga Osiyo va Afrikadan musulmonlar toʻlqini kela boshladi. Hozirgi musulmon aholisining aksariyati shahardagi oʻz tarixini shu toʻlqin bilan bogʻlaydi.

1980—1990-yillarda shahar dunyoning urush ketayotgan hududlaridan musulmon qochqinlarni, shuningdek, Bangladesh va Markaziy Osiyoning yangi respublikalari kabi mamlakatlardan Green Card lotereyasi oluvchilarni qabul qila boshladi. Malakali ishga joylashish vizalari va oilalarni birlashtirish dasturlari orqali Pokiston, Senegal, Gana, Gayana, Misr, Falastin va Yaman kabi mamlakatlardan immigratsiya ham koʻpaydi[10]. Ushbu yangi muhojirlarning aksariyati tashqi tumanlarda, Bay Ridj, Jekson Heights, Midvud, Astoriya, Boerum Xill va Gʻarbiy Bronks kabi mahallalarda joylashdilar. Chet elda tugʻilgan boshqa aholi bilan bir qatorda, ular 1970-yillardagi inqiroz yillaridan keyin shaharning boyligini tiklashda muhim rol oʻynaydi[11].

Jamiyat ildizlarini qurish[12]

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi musulmon immigrantlarining kelishi va afro-amerikalik sunniy jamiyatining birlashishi bilan Nyu-Yorkda Islom 20-asr oxirida gullab-yashnay boshladi. 11-sentabr voqealari va 1999-yilda Amadu Dialloning oʻldirilishidan oldingi oʻn yilliklarda shahar butun dunyo boʻylab mehnat qilayotgan musulmonlar uchun manzil sifatida paydo boʻlib, eʼtiqodni erkin amalga oshirish mumkin boʻlgan nisbiy imkoniyatlar mamlakati sifatida obroʻ qozondi. Halol qassoblar va musulmonlarga qarashli boshqa korxonalar tashqi tumanlarning landshaftlarini chiza boshladilar. 1970-yillarda, shuningdek, Fort -Greendagi Nigeriya musulmonlari uyushmasi (Ibaadurahman masjidi) va janubiy osiyolik muhojirlar tomonidan qurilgan va Saudiya Arabistoni tomonidan moliyalashtirilgan Flushingdagi Nyu-York musulmon markazi kabi diniy jamoat tashkilotlari toʻlqinining rasmiy asoslari ham boʻldi[13][14].

Ushbu davrga oid boshqa jamoat masjidlariga quyidagilar kiradi:

  • Richmond Hilldagi masjid al-Obidin, 1977-yilda hind-gayalik musulmonlar tomonidan asos solingan[15]
  • Tribeka shahridagi masjid al-Farah, 1983-yilda oq tanli amerikalik soʻfiylar tomonidan asos solingan[16]
  • Koronadagi masjid al Falah, 1983-yilda Hoji Muhammad Abdul Olim Xon tomonidan qurilgan shaharning birinchi maxsus masjidi. Koreyalik muhandis tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib, u qurilishdagi mukammalligi uchun Queens Savdo Palatasining faxriy yorligʻiga sazovor boʻldi[17].
  • Sharqiy Nyu-Yorkdagi Masjid al-Amon, 1987-yilda Bangladeshliklar tomonidan asos solingan[18]
  • PIEDAD, 1988-yilda Puerto-Rikolik musulmon Xadicha Rivera tomonidan asos solingan lotin musulmon tashkiloti
  • 1989-yilda Eron shialari tomonidan asos solingan Yamayka, Queens shahridagi Imom al-Khoi fondi[19]

Musulmon muhojir jamoalari 1970—1980-yillar davomida Yevropa va AQShda oʻzini namoyon qila boshlaganligi sababli, ular Quvayt va Saudiya Arabistoni kabi arab dunyosidagi hukumatlarning radarlarida paydo boʻla boshladi. Ushbu guruhlarga taʼsir oʻtkazish va ularning global siyosiy va iqtisodiy kuchning markazida joylashganligidan foydalanish uchun ushbu hukumatlarning koʻpchiligi Londondagi Regent Park masjidi kabi shaharlardagi mega-masjid loyihalariga eʼtibor qaratdi. Nyu-Yorkda bu kuchlar 1960-yillarning boshlarida Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi bir guruh musulmon elchilari tomonidan yuqori Gʻarbiy tomonda tashkil etilgan shaharning Islom madaniyati markazi uchun yangi maydon qurish gʻoyasi atrofida birlashdi. Bu rejalar oxir-oqibat 1987-yilda Manxettenning Sharqiy tomonida Islom madaniyati markazining qurilishi bilan yakunlandi. Markaz Manxettenning birinchi maqsadli qurilgan masjidi boʻldi va uning asl vasiylari moʻljallab turganidek, Nyu-York meʼmorchiligining diqqatga sazovor joyi boʻlib, shahar boʻylab musulmonlar borligining ramziy dalilidir.

21-asr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

11-sentabrdan keyingi islomofobiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

11-sentabrdagi xurujlar Nyu-York musulmonlari uchun hal qiluvchi daqiqa boʻldi va musulmon deb hisoblangan aholiga islomofobik munosabat toʻlqiniga olib keldi. Terrorga qarshi urush boshlanganidan soʻng, shahar boʻylab musulmonlar alohida shaxslar va hukumat tomonidan shubha ostiga olindi. Aksariyati musulmonlar boʻlgan 24 ta davlatning fuqaroligi boʻlmagan voyaga yetgan erkaklarning yangi tashkil etilgan Immigratsiya va bojxona nazorati (ICE) agentligida roʻyxatdan oʻtishini talab qiladigan INS Maxsus Roʻyxatga olish tizimi shahar musulmon jamoalariga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Hisob-kitoblarga koʻra, FQB reydlari va deportatsiya va diniy taʼqiblar atrofidagi keng tarqalgan qoʻrquv natijasida bu davrda birgina Bruklindan 20 000 ga yaqin musulmon qochib ketgan[20].

2002-yilda NYPD razvedka byurosi Nyu-York metrosi hududidagi musulmon jamoalarini kuzata boshladi, masjidlar va musulmon talabalar guruhlariga josuslik qilish uchun maʼlumot beruvchilarni yolladi. NYPD ayniqsa musulmon institutlari va mahallalariga eʼtibor qaratdi, xususan, Eron yahudiylari va Misr qibtiylarining faoliyatini oʻz doirasidan chiqarib tashladi[21]. Dastur konstitutsiyaga zid deb topildi va sudda noqonuniy deb topildi, politsiya departamenti daʼvoni hal qilib, 72 500 dollar tovon toʻladi[22].

Tramp davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2016-yilda Donald Trampning saylanishi shaharda islom uchun yana bir bob boʻldi, davlat tomonidan ruxsat etilgan nativizm ayniqsa musulmonlarni nishonga oldi. 2018-yilda Bangladeshlik imom va uning yordamchisi Kvinsning Ozon bogʻi qismida otib oʻldirilgan, baʼzi jamoatchilar prezidentni musulmonlarga qarshi nafrat muhitini shakllantirganlikda ayblashgan[23].

Nyu-York musulmonlari bu chaqiriqlarga turli yoʻllar bilan javob berishdi: politsiyaga qarshi sudga daʼvo qilishdan tortib, siyosiy lavozimga kirishish va biznesga eʼtibor qaratish yoki yigʻilishgacha. 2017-yil yanvar oyida 13769-sonli Ijroiya farmoni (odatda musulmonlarni taqiqlash deb nomlanadi) imzolanganidan soʻng Kvinsdagi Jon Kennedi aeroportida barcha dinlarga mansub minglab namoyishchilar yigʻilib, butun mamlakat boʻylab musulmonlar bilan birdamlik uchun milliy norozilik harakatini boshlab yuborishdi. Asosan musulmon taksichilar kasaba uyushmasi Nyu-York taksi ishchilari ittifoqi aʼzolari aeroportda ish tashlash eʼlon qildi va yoʻlovchilarni olishdan bosh tortdi.

Trump yillarining iqlimi, shuningdek, ilgʻor musulmon siyosatchilarning, jumladan Nyu-York shtati assambleyasi aʼzosi Zohran Mamdani va shahar kengashi aʼzosi Shahana Hanifning oʻsishiga turtki boʻldi.

Demografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nyu-York shahri musulmonlarining etnik kelib chiqishi, umuman olganda, shaharning xilma-xilligini aks ettiradi. Dunyodagi boshqa hech bir yirik shaharda musulmonlarning kelib chiqishi mintaqasiga koʻra bu qadar mutanosib ravishda taqsimlangani yoʻq. Eng katta guruhlar janubiy osiyoliklar, undan keyin afro-amerikaliklar va gʻarbiy afrikaliklar . Boshqa yirik jamoalar orasida Shimoliy Afrikaliklar, Karib dengizi aholisi, Gʻarbiy Osiyoliklar, Bolqon musulmonlari va Markaziy Osiyoliklar mavjud[3].

Koʻzga koʻringan masjidlar va boshqa muassasalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nyu-York poytaxti hududida 275 ta masjid bor, bu mamlakatning boshqa joylariga qaraganda koʻproq[24]. Nyu-York shahri poytaxti mintaqasidagi mashhur masjidlar qatoriga Nyu-York Islom madaniyat markazi, Masjid Malkolm Shabbaz va Nyu-Jersi shtati Paterson shahridagi Passaik okrugi Islom markazi kiradi.

Islom Nyu-York shahrining boshqa joylarida

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Paterson, Nyu-Jersi, Nyu-York shahrining gʻarbiy qismidagi Nyu -York shahri metropoliten hududida, 2011-yil holatiga koʻra, 25,000 dan 30,000 gacha musulmonlar yashaydi. Paterson " Kichik Ramallah " laqabini oldi va u xuddi shu nomdagi mahallani va 2015-yilda 20 000 ga yaqin arab amerikalik aholisini oʻz ichiga oladi[25]

Kichik Istanbul

[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Kichik Istanbul " (turkcha: Küçük İstanbul)[26] — Janubiy Patersonning markazi Main Streetda joylashgan hudud. Tez oʻsib borayotgan bu turk Amerika anklavi koʻplab falastinliklar[27], livanlik, suriyaliklar, iordaniyaliklar va boshqa turli mamlakatlardan kelgan arab muhojirlarini joylashtirishdan tashqari Qoʻshma Shtatlardagi eng yirik shahar hisoblanadi. Paterson Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi eng yirik turk-amerikalik immigrantlar jamoasi (Kichik Istanbul) va Michigan shtatidagi Dirborndan keyin ikkinchi yirik arab-amerika jamoasiga mezbondir[28]. Shuning uchun u "Kichik Ramallah " (arabcha: رام الله الصغيرة) deb ham ataladi. Patersonda joylashgan Arab Amerika fuqarolik jamiyati Paterson maktab okrugida arab tili dasturini boshqaradi[29]. Patersonning arab amerikalik aholisi 2015-yilda 20 000 kishiga yetgan[30].

Bu hudud, shuningdek, Sharqiy temir yoʻl prospektining sharqida joylashgan Lakeviewning bir qismidir. Hudud janubda Klifton, gʻarbda NJ 19 va shimolda I-80 bilan chegaralangan. Bu hududda koʻplab Yaqin Sharq restoranlari, oziq-ovqat doʻkonlari va turli xil doʻkonlar mavjud. Main Street bularning eng katta konsentratsiyasiga ega, ammo butun hududda boshqa turk va arab doʻkonlari va restoranlari mavjud. Hudud asosan asosiy koʻcha boʻylab tijorat zonalariga ajratilgan turar-joylardan iborat.

Kichik Bangladesh

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Paterson shahridagi Passaic okrugi Islom markazi, Nyu-Jersi, Nyu-York shahri metropolitan hududida joylashgan. Paterson Nyu-York shahridan keyin ikkinchi eng katta Bangladesh amerikan aholisining uyidir.

Paterson, Nyu-Jersi, muhim va oʻsib borayotgan Bangladesh amerikalik jamiyatiga mezbonlik qiladi. Bangladeshning koʻplab oziq- ovqat doʻkonlari va kiyim-kechak doʻkonlari paydo boʻlayotgan Kichik Bangladeshda Union Avenue va Paterson atrofidagi koʻchalarda, shuningdek, eng yirik davlat moliya instituti Sonali Bankning shoʻba korxonasi Sonali Exchange Company Inc. filiali joylashgan. Masjid Al-Ferdous, shuningdek, Patersonning tez oʻsib borayotgan Bangladesh piyoda aholisini Patersonda joylashtirgan Union Avenue-da joylashgan. Muhammad Axtaruzzaman 2012-yilda Ikkinchi Uorddagi shahar kengashi poygasining gʻolibi sifatida tasdiqlandi va uni Nyu-Jersi shimolidagi birinchi Bangladesh-Amerika saylangan amaldoriga aylantirdi. Hozirgi 2-Boʻlim Kengashi aʼzosi Bangladeshlik Shahin Xalikdir, u 2016—2020-yilda Axtaruzzamanni magʻlub etgan 2014-yil 11-oktabr kuni Paterson shahridagi West Side Parkdagi Shohid Minor yodgorligining poydevor qoʻyish marosimi boʻlib oʻtdi. Yodgorlik 1952-yilda Pokistonda oʻldirilgan odamlarga hurmat koʻrsatib, bu mamlakatning Bangladeshlarga oʻz tillarida gapirishni taqiqlagan siyosatiga norozilik bildiradi va Bangladeshdagi shunga oʻxshash holatlarni takrorlaydi, Paterson ustida ishlaydigan Bangladesh madaniy guruhi loyihasi Shohid Minor 2015-yilda qurib bitkazildi va taqdim etildi[31] Ushbu loyiha Patersonning oʻsib borayotgan Bangladesh hamjamiyatining ortib borayotgan taʼsirini aks ettirdi, bu haqda The Record nashrida xabar berilgan[32].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Major U.S. metropolitan areas differ in their religious profiles“ (inglizcha). Pew Research Center. Qaraldi: 17-may 2021-yil.
  2. ↑ „An Impact Report of Muslim Contributions to New York City“. Institute for Social Policy and Understanding. Qaraldi: 17-may 2021-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Muslims in Metro New York (Part 2) – Specific Muslim Group Estimates“ (inglizcha). Global Gates (29-fevral 2016-yil). Qaraldi: 17-may 2021-yil.
  4. ↑ „Van Salees | FRONTLINE | PBS“. www.pbs.org. Qaraldi: 17-may 2021-yil.
  5. ↑ 5,0 5,1 Gomez, Michael A.. Black Crescent: The Experience and Legacy of African Muslims in the Americas. Cambridge University Press, 2005 — 131–33-bet. 
  6. ↑ Koszegi, Michael. Islam in North America: A Sourcebook. New York: Garland Publishing Inc., 1992 — 26–27-bet. 
  7. ↑ Bald, Vivek. Bengali Harlem and the Lost Histories of South Asian America. Harvard University Press, 2013. 
  8. ↑ „Religion: Ramadan“. Time (15-noyabr 1937-yil). 26-avgust 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-may 2010-yil.
  9. ↑ „America's Oldest Surviving Mosque Is in Williamsburg“ (inglizcha). Bedford + Bowery (26-dekabr 2018-yil). Qaraldi: 24-iyul 2021-yil.
  10. ↑ The Newest New Yorkers, 1990-1994 (inglizcha). New York: New York City Department of Planning, 1997. 
  11. ↑ Immigration and New York City: The Contributions of Foreign-Born Americans to New York's Rennaisance, 1975-2013 (inglizcha). AS/COA, 2014. 
  12. ↑ „The immigrant era of NYC Muslims“.
  13. ↑ „About us“.
  14. ↑ „About us“.
  15. ↑ „About us“.
  16. ↑ „Dergah al Farah“.
  17. ↑ „Masjid al Falah“.
  18. ↑ „About us“.
  19. ↑ „Imam al-Khoei Foundation“.
  20. ↑ „Coney Island Exodus“ (inglizcha). Muslims in Brooklyn Website. Qaraldi: 30-iyun 2021-yil.
  21. ↑ „Factsheet: The NYPD Muslim Surveillance Program“ (inglizcha). American Civil Liberties Union. Qaraldi: 30-iyun 2021-yil.
  22. ↑ „NYPD settles lawsuit after illegally spying on Muslims“ (inglizcha). The Guardian (5-aprel 2018-yil). Qaraldi: 30-iyun 2021-yil.
  23. ↑ „Islamophobia On The Rise In New York. But So Is Islam.“. 2022-yil 26-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-oktyabr.
  24. ↑ „American Mosque Survey 2020 Report 1 | ISPU“ (inglizcha). Qaraldi: 2-iyun 2021-yil.
  25. ↑ Deena Yellin. „Palestinian flag-raising is highlight of heritage week in Paterson“. North Jersey Media Group (3-may 2015-yil). 2015-yil 5-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-may 2015-yil.
  26. ↑ Hannan Adely. „Hundreds of Palestinians rally in Paterson in protest of Israeli military campaign“. North Jersey Media Group (19-iyul 2014-yil). Qaraldi: 19-iyul 2014-yil.
  27. ↑ „Paterson's Palestinians celebrate annual flag-raising at City Hall - News - NorthJersey.com“. www.northjersey.com. 2014-yil 20-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-yanvar 2022-yil.
  28. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „“. seattletimes.nwsource.com. Qaraldi: 10-dekabr 2014-yil.
  29. ↑ „Paterson school district restarts Arab language program for city youths“. Paterson Press, North Jersey Media Group (10-dekabr 2014-yil). Qaraldi: 10-dekabr 2014-yil.
  30. ↑ Deena Yellin. „Palestinian flag-raising is highlight of heritage week in Paterson“. North Jersey Media Group (3-may 2015-yil). Qaraldi: 4-may 2015-yil.
  31. ↑ Rahman, Jayed. „Bangladeshi-Americans unveil Shohid Minar, martyrs' monument, in Westside Park“. The Paterson Times (16-fevral 2015-yil). 24-aprel 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-aprel 2017-yil.
  32. ↑ Ed Rumley. „Paterson's Bangladeshi community celebrates start of Martyrs' Monument“ (12-oktabr 2014-yil). 13-oktabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-oktabr 2014-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Nyu-Yorkda_Islom&oldid=5219531" dan olindi