Nasr II (Somoniy)
| Nasr II | |
|---|---|
 Nasr II tangalari, 933/4-yilda Nishopurda zarb ettirilgan. | |
| Somoniylar davlati amiri | |
| Saltanat | 914-yil 23-yanvar — 997-yil 6-aprel |
| Oʻtmishdoshi | Ahmad |
| Davomchisi | Nuh I |
| Farzandlari | Nuh I |
| Sulola | Somoniylar |
| Otasi | Ahmad |
| Dini | Ahl as-Sunna val-Jamoa |
Nasr ibn Ahmad yoki Nasr II (Somoniy) ― 914–943-yillarda Movarounnahr hukmdori. Somoniylar sulolasi vakili.
Biografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hukmronlikka kelishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nasr II 906-yilda Somoniyning nabirasi Ahmad ibn Ismoil (907–914-yillarda hukmronlik qilgan) oilasida tugʻilgan. Nasr II 914-yil yanvarida otasi oʻldirilgandan keyin sakkiz yoshida amir boʻldi. Vazir Abu Muhammad Jayhoniy (914–922-yillarda) Somoniylar saltanatining hukmdori (amiri) bo‘ldi va Jayhoniy vazir etib tayinlandi. Nasrning yoshligi tufayli Jayhoniy imperiyaning amalda hukmdoriga aylandi.
Deyarli darhol davlat ichida bir qator qo'zg'olonlar ko'tarildi, eng yirigi Samarqandda uning amakisi Ishoq ibn Ahmad boshchiligidagi qo'zg'olon edi.[1] Ishoqning oʻgʻillari qoʻzgʻolonda qatnashdilar; bir o'g'li Abu Solih Mansur Xurosonning Nishopur va boshqa bir qancha shaharlarini o'z nazoratiga oldi. Oxir-oqibat, Ishoq mag'lub bo'ldi va general Hamuya ibn Aliga taslim bo'ldi, Abu Solih Mansur Nishopurda vafot etdi.
Mansurning oʻrniga isyonchi sarkarda Husayn ibn Ali al-Marvaziy oʻtirdi. Sarkarda Ahmad ibn Sahl al-Marvaziyga qarshi yuborilgan va 918-yilda uni qo'lga olishga muvaffaq boʻlgan, faqat o'zi qo'zg'olon ko'targan. Ibn Sahl ham 919-yilning oxirlarida Hamuya ibn Alidan mag'lub bo'ldi. Ahmad jangda asirga olinib, Buxoroda qamoqqa tashlangan va 920-yilda vafotigacha shu yerda qoldi.
Biroq Nasrning taxtga chiqishi Somoniylar davlatining chekka hududlarida beqarorlikni keltirib chiqardi. Abbosiylar oxirgi marta Sistonni tiklashga muvaffaq bo'lishdi, Ray va Tabaristonni esa Alid Hasan al-Utrush egallab olishdi. Viloyatlarni tiklay olmaganiga qaramay, Somoniylar koʻp sonli mahalliy Dailam va Giliy boshliqlarini ishga oldilar va u yerdagi kurashlarda faol qatnashdilar. 921-yilda Dailam lashkarboshisi Lili ibn an-Nu'mon boshchiligidagi Zaydidlar Xurosonga bostirib kirishdi, ammo Simjuriy sarkardasi Simjur ad-Davati tomonidan mag'lubiyatga uchradilar.
Ismoillikni qabul qilishi hamda vafoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]930-yillarda Somoniylar saroyi Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy boshchiligidagi ismoiliy missionerlik tarmogʻining doimiy diniy oʻzgartirish harakatlari obyektiga aylandi. Bu voqealar keyingi sunniy manbalarda tasvirlangan. Anʼanaviy rivoyatlar Ibn an-Nadimning “Kitob al-Fihrist” va Nizom al-Mulkning “Siyosatnomasi” ga asoslanadi, biroq 1990-yilda nashr etilgan at-Sa’alibiyning shahzodalar uchun koʻzgusi “Adab al-muluk” ham juda muhim maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi.
937/8-yilda ismoiliylar bir qancha yuqori martabali somoniy amaldorlarini, jumladan, Nizom al-Mulkning soʻzlariga koʻra, Nasrning saxovatli hamrohi Abu Bakr an-Naxshabiy, uning shaxsiy kotibi Abu Ashʼat, qoʻshin boshlig'i Abu Mansur ash-Shagʻoniy, palata boshligʻi Aytosh, Iloq hokimi Hasan Malik va saroy boshligʻi ( vakīl khāșş ) Ali Zarradlarni o'z tomonlariga og'dirgan.
Ismoiliy missionerlari ularning koʻmagi bilan Nasrning oʻzi, shuningdek, uning vaziri Abu Ali Muhammad al-Jayhoniyning dinni qabul qilishiga muvaffaq boʻldilar. At-Taalabiyning hikoyasiga ko'ra, Nasr kasal bo'lib, yaqinlashib kelayotgan o'limidan qo'rqib, ismoiliy ta'limotini qabul qilgan. Bu somoniylar saroyida ismoiliylar hukmronligi davrini boshlab berdi, bu yerda ularning missionerlari ochiq va’z qilishdi. Ismoiliy kotibi Abu at-Tayyib al-Mus'abi hatto 941/42-yilda al-Jayhoniydan keyin vazir boʻlgan ko'rinadi. Uning xizmat muddati qisqa bo'lib, bir necha oy davom etgan bo'lsa-da, uning vorisi ham ismoiliy edi.[2]
Bu voqealar sunniy tuzumi, xususan, Somoniylar turkiy askarlari orasida norozilik uyg'otdi. Nizom al-Mulk rivoyat qilgan voqeaga ko'ra, ular to'ntarish uchun fitna uyushtira boshlaganlar, hatto o'zlarining qo'mondonlaridan biriga taxt taklif qilishgacha borganlar. Nizom al-Mulkning yozishicha, amirning oʻgʻli Nuh I (hukmronligi 943—954-yillar) bu fitnadan shamol olib, otasini oʻz foydasiga taxtdan voz kechishga koʻndiradi.[3]
Tarixchi Samuel Miklos Stern taʼkidlaganidek, Nizom al-Mulk hisobidagi “afsonaviy unsurlarni haqiqiy faktlardan ajratib olish qiyin”, ayniqsa Fihrist Harbiy fitna haqida gapirmaydi, lekin Nasr o'z dinini qabul qilganidan «tavba» qiladi va at-Sa'alibiyning qayd etishicha, hatto Nasrning o'g'li foydasiga taxtdan voz kechishi ham yo'q. Zamonaviy olimlarning fikricha, Nasr 943-yilning 6-aprelida vafotigacha oʻz taxtida qolgan va u ismoiliy sifatida vafot etgan boʻlsa kerak, lekin uzoq davom etgan kasallik uni davlat ishlarini undan ham ertaroq tark etishga majbur qilgan.
At-Sa’alibiyning yozishicha, Nasr vafoti va Nuh taxtga o‘tirgandan so‘ng ismoiliylar yangi amirni ham o‘z diniga qaytarishga harakat qilishgan, biroq muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Ibn an-Nadimning yozishicha, Nuh ismoiliylar mag'lubiyatga uchragan ochiq diniy munozara o'tkazgan, ammo at-Sa'alibiyning ta'kidlashicha, bu shaxsiy majlisda sodir boʻlgan va an-Nasafiyning keyingi so'rovi jamoatchilik muhokamasi rad etildi. Koʻp oʻtmay Nuh ismoiliylarga qarshi hujum boshladi — Nizom al-Mulkning soʻzlariga koʻra, qoʻshinlar Buxoro va uning atrofidagi ismoiliy tarafdorlarini yetti kun davomida oʻldirishgan — bu hujumda an-Nasafiy va uning koʻplab tarafdorlari halok boʻlgan. O'rta asrlardagi ismoiliylarga qarshi tizimli tozalash manbalarining ta'siriga qaramay, bunday bo'lmagan ko'rinadi, chunki bir qancha ismoiliy amaldorlar, jumladan Ali Zarrad va Abu Mansur ash-Shag'oniy Nuh davrida o'z o'rnida qolishgan.
Madaniy ishlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nasr II vazirlari Somoniylar saroyini madaniyat markaziga aylantirishga yordam berishdi. Jayhoniy muallif sifatida tanilgan va geografik asar yozgan. Bu mavzuga boʻlgan qiziqishi uning Buxoroga koʻp joydan geograflarni taklif etishiga sabab boʻlgan. Olimlar, astronomlar va boshqalar ham shaharga oqib kelishdi. Amir san'atga qiziqib, ziyolilar va yozuvchilarga homiylik qilgan.
Somoniylar shajarasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]|
Somoniylar sulolasi | ||||
| ||||
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ [R.N. (1975)]. https://books.google.com/books?id=hvx9jq_2L3EC. Cambridge: Cambridge University Press. — 198–249.-bet.
- ↑ Kron, Patrisiya; Tredvell, Luqo (2003-yil). “Somoniylar saroyida ismoiliylik haqida yangi matn”, Leyden — 36-37-bet.
- ↑ Bartold, V.. Turkiston mo‘g‘ullar istilosiga qadar (Uchinchi nashr). London: Luzac & Co., 1968 — 243-244-bet.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Frye, R.N. „The Sāmānids“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 136–161-bet. ISBN 0-521-20093-8.
- Bosworth, C. Edmund (1984). "AḤMAD B. SAHL B. HĀŠEM". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 6. London et al.: C. Edmund Bosworth. 643–644 b. http://www.iranicaonline.org/articles/ahmad-b-14.
- Houtsma, M. Th. First Encyclopaedia of Islam: 1913–1936. Brill, 1993 — 579–1203-bet. ISBN 9789004097964.
- Bosworth, C. Edmund. The Ornament of Histories: A History of the Eastern Islamic Lands AD 650–1041: The Persian Text of Abu Sa'id 'Abd Al-Hayy Gardizi. I.B.Tauris, 2011 — 1–169-bet. ISBN 9781848853539.
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |