Matteuccia struthiopteris
| Matteuccia struthiopteris | |
|---|---|
.JPG) Paporotniklar sinfiga mansub o'simlik | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | O'simliklar |
| Tip: | Eukariotlar |
| Sinf: | Paporotniklar |
| Infrasinf: | Qirqquloqlilar |
| Turkum: | Matteuccia |
| Oila: | Onocleaceae |
| Oddiy tuyaqush paporotnigi | |
| Oddiy tuyaqush o'simligi umumiy ko'rinishi | |
| Xilma-xillik | |
| 108 ta tur | |
Matteuccia struthiopteris — koʻp yillik paporotniklar oilasiga mansub tuyaqushsimon oʻsimlik turlaridan biri.
Oddiy boʻlmagan soyaga chidamli manzarali oʻsimlik. U Rossiya va Ukrainaning bir qator viloyatlarda uchraydigan oʻsimliklarining Qizil kitoblariga kiritilgan.
Ilmiy nomi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻziga xos epitet — struthiopteris — tuyaqush patiga oʻxshashligi bilan berilgan va qadimgi yunoncha: στρουθίον — tuyaqush, chumchuq (στρουθός — tuyaqush, chumchuq) va piros πτέρις, πτέριδως - paporotnik ; oxirida tuyaqush paporotnigi maʼnosini anglatadi. N.I.Annenkov aslida oʻsimlikni: πτερόν — qanot, deb atagan. Ular „tuyaqush operasi“ nomini ham ishlatganlar, lekin bu nom ildiz otmagan va endi oddiygina tuyaqush nomi bilan almashtirilgan[1]. Bundan tashqari, Annenkov tuyaqushning boshqa rus xalq va dialekt nomlarini keltirib oʻtgan: qargʻa qanoti, klopovnik, katman, katta paporotnik, qora paporotnik, daryo paporotni, qorasifat paporotnik, paport, paporotnik, ilon papootnigi, kaparod, kaporko, tuyaqush oʻti patlari, rang-barang, qora oʻt. Bu nomlar oʻsimlikning barg dimorfizmi, poyaning qora rangi, barglarning qargʻa qanoti bilan oʻxshashligi va navi bilan koʻchatlari (kochedik — toʻqilgan oyoq kiyimlarini toʻqishda ishlatiladigan qiyshiqsifat ip) kabi xususiyatlarini yaxshi aks ettirgan. Oʻrmon daryolari va oqimlari bilan chegaralanganligi, oʻsimlikning umumiy koʻrinishi ildizpoya shakliga ega ekanligi bilan tushuntiriladi[2].
Tarqalishi va ekologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻsimlikning aylana golarktik turlari oʻrmon zonasi va togʻ oʻrmon kamarida keng tarqalgan[3].
Yaponiya botaniklari M. Kato va K. Ivatsuki tuyaqush paporotnigining zamonaviy assortimentini oʻrganib, german tuyaqushining turli turlarini morfologik oʻxshashligini tahlil qilib, oddiy tuyaqush Shimoliy Amerikadagi ajdodlardan kelib chiqishi mumkin degan xulosaga keldi. Oʻsimlik shimoliy yarim sharning hamma joylarida, asosan moʻtadil mintaqalarda keng tarqalgan[4].
Hozir Shimoliy Amerikada tarqalgan turi asosan sharqda, shimoldagi Nyufaundlenddan janubdagi Eri koʻligacha tarqalgan. Materikning gʻarbiy qismida, Alyaskaning janubida faqat bitta joylarda uchraganligi qayd etilgan[5].
Yevropada u shimolda Skandinaviyadan Xorvatiya va janubdan Shimoliy Italiyagacha (XX asrda Sitsiliyadagi Etna yonbagʻirlarida topilgan[1]) va gʻarbda Belgiyadan Boltiqboʻyi davlatlarigacha oʻsadi. German tuyaqushi Sharqda Belarusiya va Ukraina hamda Markaziy Yevropada kam uchraydi.
Osiyo qitʼasida — Eronning shimolida, Shimoli-Sharqiy Xitoyda (Xenan, Ichki Moʻgʻuliston, Shansi, Sichuan, Yunnan), Koreya yarim orolida va Yaponiyada (Xokaydo, Xonsyu, Kyushu, Sikoku) uchraydi.
Shuningdek, u Rossiya hududida (Yevropa qismi va Shimoliy Kavkaz, Dogʻiston, Buryatiya, Zabaykal va Krasnoyarsk oʻlkalari, Oltoy, Tiva, Irkutsk va Tyumen viloyatlari, Amur viloyati va Primorye, Kamchatka va Saxalin) va qoʻshni mamlakatlarda keng tarqalgan. Maskur tur Zakavkazda (Ozarbayjon va Gruziya) ham uchraydi.
U jarlik tubidagi nam joylarda, oʻrmon daryolari va soylari boʻyida, deyarli butun oʻrmon zonasi boʻylab tekisliklarida oʻsadi. Oʻsish sharoitiga qarab Mezofit va gigrofit hisoblanadi. Oziqlanish sharoitiga qarab Mezotrof va evtrofdir.
Konservatsiya holati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻsimlikning baʼzi turlari Bryansk, Volgograd, Vologda, Voronej, Kursk, Magadan, Murmansk, Samara, Saratov, Smolensk viloyatlari, Saxa Respublikasi (Yakutiya), Moskva Qizil kitoblariga kiritilgan. Ukrainada u Jitomir, Lvov, Rivne, Sumi va Xarkov viloyatlarida himoyalangan turlariga kiritilgan.
Botanik tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qalin vertikal ildizpoyaga ega katta paporotnik.
Barglari dimorf koʻrinishda boʻlib, uzunligi bir yarim metr (Yevropada) yoki toʻrt metr (Osiyoda) gacha boʻlgan vegetativ steril fotosintez barglariga (trofofillalar) ega, ikki marta pinnatelli boʻlib, voronkani hosil qiladi, ularning markazida bir marta qisqaroq unumdor sporalar mavjud. Silindrsimon boʻlaklarga ega boʻlgan rulmanli barglari (sporofillalar), ular ichida soruslari yashirin[6]. Sporofillalar trofofilllarga qaraganda tashqi tomondan tuyaqush patiga oʻxshaydi (shuning uchun ruscha nomi shunaqa) va kechroq paydo boʻladi[7]. Sporali barglar segmentlarining qirralari oʻrta tomirgacha buklanadi, bu tomirlar shoxlari uchlarida joylashgan yumaloq sorilarni himoya qiladi. Tuyaqushning sporofillalari birinchi navbatda och yashil rangga ega boʻlib, soʻngra och yashil rangli steril barglardan farqli ravishda toʻq jigarrang rangga aylanadi. Kuzda steril barglar quriydi, sporalari esa qish uyqusida qoladi. Ularning toʻq jigarrang tepalari baʼzan qorli sirt ustiga chiqib turganini koʻrish mumkin. Bahorda sporalar yer yuziga chiqadi va barglarning chetlari ochiladi[8].
German tuyaqush paporotnigi sSporlar va stolonlari bilan koʻpayadi. Sporlar katta, bahor mavsumida, eng koʻp yomgʻir yogʻganda, harakatsiz davrsiz tarqalib ketgandan soʻng darhol unib chiqadi[6]. Sporalarning tarkibida koʻp miqdorda xloroplastlarni oʻz ichiga oladi va shuning uchun yashil rangga ega hisoblanadi[9].
Tasniflanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Baʼzi kanadalik botaniklar Shimoliy Amerikaning sharqiy qismidagi oddiy tuyaqush populyatsiyasini Matteuccia pensylvanica mustaqil turi sifatida aniqlaganlar. ) Masalan: Raymond — Pensilvaniya tuyaqushi. Erik Xulten ularni oddiy tuyaqushning maxsus oʻtmishdoshi deb hisoblagan[10].
Turlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shimoliy Amerikada bir nechta turlari mavjud:
- Matteuccia struthiopteris var. pensylvanica (Willd.) C.V.Morton, 1950-yil
- Matteuccia struthiopteris var. pubescens (Terry) Clute, 1908-yil
Sinonimlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]2013-yil uchun oʻsimliklar roʻyxati[11] ga koʻra, turning sinonimiyasi quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
- Matteuccia nodulosa Fernald
- Matteuccia pensylvanica (Willd.) Raymond
- Onoclea pensylvanica (Willd.) Sm.
- Pteretis pensylvanica (Willd.) Fernald
- Struthiopteris nodulosa Desv.
- Struthiopteris pensylvanica Willd.
Patogen zamburugʻlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oddiy tuyaqush paporotnigida Tafrin turkumiga mansub parazit xaltasimon qoʻziqorin Taphrina hiratsukae kabi turlari mavjud boʻlib, Tafrina barglarning dogʻlanishiga olib keladi[12].
Kimyoviy tarkibi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻsimlikning kimyoviy tarkibida steroidlar, C, <sub id="mwAQU">B1</sub> vitaminlari, niatsin, riboflavin, yuqori yogʻli kislotalar, lipidlar mavjud[13].
Flavonoidlar havo qismida, uglevodlar va tegishli birikmalar barglardan topilgan[14][15]. Sporalarda karotinoidlar va boshqa moddalar mavjud.
Iqtisodiy ahamiyati va qoʻllanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Koʻkalamzorlashtirish ishlarida, oddiy soyaga chidamli manzarali oʻsimlik sifatida ishlatiladi. Qishki kviling unumdorlik uchun paporotnik barglardan foydalanish mumkin. U xalq tabobatida rizomlardan qaynatmalar tayyorlash uchun ishlatiladi. N.I. Annenkov soʻzlariga koʻra, „Epilepsiyada, parazitar qurtlardan tozalashda, isitmada“ (Qozon viloyatida) va Permda — noziklikda“ ishlatiladi.
Baʼzi mamlakatlarda yosh kurtaklar ozuqa modda sifatida (rachis) yeyiladi[6]. Arxangelsk viloyatida mazkur paporotnik bedbuglarni yoʻq qilish uchun ishlatilgan.
Tibbiyotda ildizpoyalari va barglari antispazmolitik, sudurgiga qarshi, antiepileptik, ildizpoyalari — xavfli oʻsmalar, leykoreya, menorragiya uchun, tinchlantiruvchi, laksatif, yoʻtalga qarshi, antigipoksik sifatida ishlatiladi. Ezilgan barglari va sporalari kuyish, muzlash, dermatozlar uchun ishlatiladi[13].
Nanailar barglar va sporalarni yarani davolovchi, yalligʻlanishga qarshi va antiseptik sifatida ishlatadi (bu tajribada tasdiqlangan)[13]. Insektitsid[13]. Chorva uchun zaharli[13].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 {{{заглавие}}}.
- ↑ Ботанический словарь. Справочная книга для ботаниковъ, сельскихъ хозяевъ, садоводовъ, лѢсоводовъ, фармацевтовъ, врачей, дрогистовъ, путешественниковъ по Россіи и вообще сельскихъ жителей / Составилъ Н. Анненковъ. — СПб.: Тип. Имп. Акад. наукъ, 1878. — С. 344—345. Архивная копия от 13 апреля 2015 на Wayback Machine
- ↑ {{{заглавие}}}(ingl.).
- ↑ {{{заглавие}}}(ingl.).
- ↑ {{{заглавие}}}.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 „Страусник“, Биологический энциклопедический словарь, 2-е изд., испр 150000 экз, М.: Сов. энциклопедия, 1986. ISBN 5-85270-002-9.
- ↑ „Страусник“, Биология. Энциклопедия, 10000 экз, Современная иллюстрированная энциклопедия, М.: Росмэн-Пресс, 2006. ISBN 5-353-02413-3.
- ↑ Podsemeystvo kochedijnikovie (Athyrioideae) // Jizn rasteniy : V shesti tomax / Gl. red. chl.-korr. AN SSSR, prof. Al. A. Fyodorov; pod red. prof. I. V. Grushvitskogo i kand. biol. nauk S. G. Jilina. — M.: Prosveщenie, 1978. — T. 4: Mxi, plauni, xvoщi, paporotniki, golosemennie rasteniya. — S. 232. — 447 s. — 300 000 ekz. Arxivnaya kopiya ot 2 fevralya 2014 na Wayback Machine
- ↑ Podsemeystvo kochedijnikovie (Athyrioideae) // Jizn rasteniy : V shesti tomax / Gl. red. chl.-korr. AN SSSR, prof. Al. A. Fyodorov; pod red. prof. I. V. Grushvitskogo i kand. biol. nauk S. G. Jilina. — M.: Prosveщenie, 1978. — T. 4: Mxi, plauni, xvoщi, paporotniki, golosemennie rasteniya. — S. 232. — 447 s. — 300 000 ekz. Arxivnaya kopiya ot 2 fevralya 2014 na Wayback Machine
- ↑ Hultén, Eric. The circumpolar plants. 1, Vascular cryptogams, conifers, monocotyledons (англ.) // Kungl. Svenska vetenskapsakademiens handlingar, Ser. 4. — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1962. — Vol. 8. — № 5. — P. 1—125.
- ↑ „Matteuccia struthiopteris (L.) Tod. is an accepted name“ (en). The Plant List (2013). Version 1.1. Published on the Internet; http://www.theplantlist.org/. Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanical Garden (2013). 2019-yil 23-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 1-fevral.
- ↑ Каратыгин И. В. Порядки Тафриновые, Протомициевые, Экзобазидиевые, Микростромациевые. — СПб.: «Наука», 2002. — С. 20. — (Определитель грибов России). — ISBN 5-02-026184-X.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 „Часть I — Семейства Lycopodiaceae — Ephedraceae, часть II — Дополнения к 1—7-му томам“, Растительные ресурсы России и сопредельных государств. СПб.: Мир и семья-95, 1996 — 37-bet.
- ↑ Chast I — Semeystva Lycopodiaceae — Ephedraceae, chast II — Dopolneniya k 1—7-mu tomam // Rastitelnie resursi Rossii i sopredelnix gosudarstv / otv. red. A. L. Budansev; Bot. in-t im. V. L. Komarova RAN. — SPb.: Mir i semya-95, 1996. — S. 37. — 571 s.
- ↑ Shreter, 1975, s. 8.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Gubanov I. A. 1. Matteuccia struthiopteris (L.) Todaro — Strausnik obiknovenniy // Illyustrirovanniy opredelitel rasteniy Sredney Rossii : v 3 t. / I. A. Gubanov, K. V. Kiselyova, V. S. Novikov, V. N. Tixomirov. — M. : Tovariщestvo nauch. izd. KMK : In-t texnol. issled., 2002. — T. 1 : Paporotniki, xvoщi, plauni, golosemennie, pokritosemennie (odnodolnie). — S. 75. — 527 s. — 5000 ekz. — ISBN 8-87317-091-6.
- Шретер А. И.. Лекарственная флора советсткого Дальнего Востока, 9000 экз, М.: Медицина, 1975 — 8-bet.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Matteuccia struthiopteris: Plantarium loyihasidagi takson haqida maʼlumot (oʻsimliklar kaliti va turlarning tasvirlangan atlasi). (Kirish: 2015–yil 1 fevral).