Manglisi
Manglisi (gruzincha: მანგლისი , pronounced [mɑŋɡlisi]) — Gruziyaning Kvemo Kartli viloyati, Tetritsqaro munitsipalitetidagi shaharcha (daba) . 2014-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, uning aholisi 1,441 kishidan iborat boʻlgan. Tarixi 4-asrga borib taqaladigan Manglisi Gruziyadagi nasroniylikning eng qadimgi markazlaridan biri boʻlib, oʻrta asrlarda u yerda Xudo Onasining ibodatxonasi joylashgan . Shuningdek, u aholi uchun togʻli kurort va sogʻlomlashtirish maskani vazifasini bajaradi.
Geografiyasi va iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manglisi Trialeti tizmasining janubiy yonbagʻirlarida, Tbilisi-Tsalka shossesida, Gruziya poytaxti Tbilisidan 56 kilometr (35 mi) gʻarbda, Algeti daryosi vodiysida joylashgan. U taxminan dengiz sathidan 1,200 metr (3,900 ft) balandda joylashgan va subtropik iqlimga ega, yozi issiq (iyulning oʻrtacha harorati, 19 °C) va qishi iliq (yanvarning oʻrtacha harorati, 2 °C). Yillik yogʻin miqdori 700 mm[1].
Etimologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]"Manglisi" etimologiyasi Suriya maggalā soʻzidan olingan[2]. Zamonaviy gruzin olimi Ketevan Kutateladzening taxminicha, bu joyning nomi „hilol“ maʼnosida Oyga sigʻinishning aksi boʻlishi mumkin[3], buning taʼsiri esa diniy tizimda saqlanib qolgan[4].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Antik va oʻrta asrlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ilk bronza davrida Manglisi qoʻrgʻon vatani boʻlgan kengroq hududning bir qismini egallagan[5]. Ilk oʻrta asrlarga kelib, strategik jihatdan Algeti daryosi boʻyida joylashgan Manglisi va uning atrofi Manglis-xevi, „Manglisi vodiysi“ deb nomlanuvchi hududiy birlikni tashkil qilgan[3].
Gruziya tarixiy anʼanalari Mtsxeta va Erusheti bilan birgalikda, 330-yillarda qirol Mirian nasroniylikni qabul qilganidan keyin, ManglisiniKartlidagi (Iberiya) eng qadimgi cherkov muassasalaridan biriga aylantiradi. 11-asr tarixchisi Leonti Mrovelining soʻzlariga koʻra, Manglisi Vizantiya ruhoniylari va masonlar guruhi bilan Konstantinopolga qaytib kelgan Kartli yepiskopi Jonning xristian cherkovini qurish uchun tanlagan birinchi joyi edi. U Konstantinopoldan olib kelingan qoldiqlarni imperator Buyuk Konstantinning sovgʻasi sifatida qoldirishi poytaxt Mtsxetada qoldiqlarga ega boʻlishni xohlagan qirol Mirianning noroziligiga sabab boʻldi[6].
Manglisi V asrda, Vaxtang I davrida, omonim episkopning qarorgohiga aylandi[6]. Manglisi yeparxiyasi hududi Algeti vodiysining katta qismini egallagan va baʼzan undan tashqariga ham kengayib borgan[3]. Armanistonlik katolikos Ibrohim 607-yilda ikki xalq oʻrtasida boʻlib oʻtgan ruhoniy ajralishdan keyin gruzinlarni quvgʻin qilib, oʻz vatandoshlariga Mtsxeta va Manglisiga hajga bormaslikni buyurishidan oldin, Manglisi cherkovi qoʻshni armanlarning ziyoratgohi boʻlgan[7]. Vizantiya imperatori Gerakliy 620-yillarda, Eron bilan urush paytida, Manglisini Rabbiyning oyoq qoldigʻi (suppedaneum) dan mahrum qilgan[6][8].
Manglisi vodiysi Xuansheriani oilasi[6], 8-asr oʻrtalarida esa Iberiyaning sobiq qirollik sulolasining bir tarmogʻi boʻlgan[8], keyinchalik Liparitidlar, uning bir aʼzosi Rati, Bagrat III zamondoshi (978/1008-1014), gruzin yilnomachisi uni „Mtkuari, Trialeti, Manglis-xevi va Skvireti janubidagi Ateni va butun Kartli qal’asi egallagan“ deb taʼriflaydi[6]. 11-asr boshlarida dastlab tetrakonx boʻlgan Manglisi cherkovi tubdan rekonstruksiya qilingan[9]. 1121-yilda Manglisidan uncha uzoq boʻlmagan Didgori dalasi Gruziya qiroli David IV ning saljuqiy turklar ustidan qozongan gʻalabasiga poydevor boʻlgan[6]. Bir qator xorijiy bosqinlardan, xususan, Temur yurishlaridan soʻng, Manglisi vodiysi asta-sekin tanazzulga yuz tutdi. 1770-yillarga kelib, u Gruziya cherkovining boʻshatilgan yeparxiyalari qatoriga kiritildi[3]. Tashlab ketilgan cherkov haligacha Gruziyalik musulmonlar bosqiniga uchramagan, chunki 18-asr tarixchisi shahzoda Vakushti taʼkidlaganidek, ular cherkovdagi freskalardan birida sher ustida oʻtirgan Muhammad tasvirlangan deb oʻylashgan[10], ammo Fresk, aslida, Kesariyalik Avliyo Mammesning tasviri hisoblangan[11].
Rossiya hukmronligi
[tahrir | manbasini tahrirlash].JPG)
Gruziyada rus hukmronligi boshlangandan soʻng, aholi punkti boʻlgan Manglisi qishlogʻi (ruscha: Манглис) 1823-yilda general Aleksey Yermolov tomonidan oʻz qoʻmondonligi ostidagi polklardan birining shtab-kvartirasi boʻlgan, 1827-yildan keyin esa u Erivanda Forslar bilan urushda gʻalaba qozonishdagi roli uchun 13-Erivanskiy Grenader polki deb nomlanadi[12]. Shu munosabat bilan Rossiya hukumati qoʻshni tumanlardan ham bir qancha tinch aholi oilalarni koʻchirib oʻtkazdi. 1850-yillarning boshlariga kelib, Manglisi nisbatan yaxshi tashkil etilgan rus mustamlakasidagi hudud boʻlgan[12]. Eski cherkov ham 1851-yildan 1857-yilgacha qayta tiklandi[13]. Aholining katta qismi slavyanlar boʻlib, 1892-yilda ularning soni 3000 tagacha yetdi[13]. 1890-yillarning boshlariga kelib, Manglisi kurort shahri maqomini oldi va bu Tiflis (Tbilisi) aholisiga jaziramadan qutulish imkonini berdi[14].
Zamonaviy Manglisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sovet davrida Manglisi kurort sifatida faoliyat koʻrsatishni davom ettirdi va uning sanatoriylari nafas olish kasalliklari bilan ogʻrigan odamlarga xizmat koʻrsatdi[1]. 1924-yilda Zakavia davlat aviakompaniyasi mahalliy sayyohlikni rivojlantirish uchun qisqa muddatli Tiflis—Manglis yoʻnalishini yaratdi[15]. 1924-yil 29-avgustda, Manglisidagi Qizil Armiya kazarmalariga Kakutsa Cholokashvili boshchiligidagi antisovet qoʻzgʻolonchilari bostirib kirishdi va natijada ular muvaffaqiyatsizlikka uchradi[16].
1926-yilda aholi punktiga daba (shahar tipidagi aholi punkti) maqomi berildi. 2002-yilgi Gruziyaning umummilliy aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Manglisi aholisi 2,752 kishini tashkil etgan, bu 1989-yildagi soʻnggi sovet roʻyxatidagi 3,939 kishidan 30,1% ga kam edi[17].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Allen, William Edward David. A History of the Georgian People: From the Beginning Down to the Russian Conquest in the Nineteenth Century. London: Kegan Paul (repr. Barnes & Noble, 1971), 1932. ISBN 0-7100-6959-6.
- Andersson, Lennart. Soviet aircraft and aviation, 1917-1941. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press, 1994. ISBN 1557507708.
- Bobrovsky, Pavel. {{{title}}} (ru). St.-Setersburg: V. S. Balashev Typography, 1895.
- Bobrovsky, Pavel. {{{title}}} (ru). St.-Setersburg: V. S. Balashev Typography, 1898.
- "Манглисъ" (ru). Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary [Manglis']. XVIIIА (36). St.-Petersburg: Semionov Typography. 1896. http://www.runivers.ru/lib/book3182/10167/.
- Brosset, Marie-Félicité. Chronique géorgienne, traduite par m. Brosset jeune membre de la Société asiatique de France (fr). Paris: De l'Imprimerie royale, 1831.
- Constantinides, Efthalia C.. Images from the Byzantine periphery: studies in iconography and style. Leiden: Alexandros Press, 2007. ISBN 978-90-806476-7-1.
- Dzhanberidze, Nodar. Architectural monuments in Georgia. Tbilisi: Literatura da Khelovneba, 1965.
- Greppin, John A. C. „Syrian Loanwords in Classical Armenian“, . Humanism, Culture, and Language in the Near East: Studies in Honor of Georg Krotkoff Zahniser, A. H. Mathias: . Eisenbrauns, 1997 — 247–253-bet. ISBN 1575060205.
- Javakhishvili, Niko. Борьба за свободу Кавказа: Из истории военно-политического сотрудничества грузин и северокавказцев в первой половине XX века (ru). Tbilisi: Tbilisi State University Press, 2005. ISBN 99940853-4-4.
- Kutateladze, Ketevan (2009). Ioseliani, Khatuna. ed. "The Border of Manglisi Eparchy". Studies in History and Ethnology (Tbilisi: Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology) XII: 116–135. ISSN 1512-2727. http://ijhei.files.wordpress.com/2010/04/krebuli_2009.pdf. Qaraldi: 28 August 2012.Manglisi]]
- Prokhorov, Alexander, ed (1982). "Manglisi". Great Soviet Encyclopedia. 15. New York: Macmillan Publishers. http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Manglisi.
- საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის პირველი ეროვნული საყოველთაო აღწერის შედეგები, ტომი I (ka) Beridze, Teimuraz: . Tbilisi: National Statistics Office of Georgia, 2003. ISBN 99928-0-768-7. Qaraldi: 2012-yil 28-avgust. (Wayback Machine saytida 2015-10-23 sanasida arxivlangan)
- Rapp, Stephen H.. Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts. Leuven: Peeters Publishers, 2003. ISBN 90-429-1318-5.
- Sagona, Antonio. The Caucasian region in the early Bronze Age, Volume 1. Oxford: B.A.R, 1984. ISBN 0860542777.
- Thomson, Robert W.. Rewriting Caucasian history: the medieval Armenian adaptation of the Georgian chronicles; the original Georgian texts and the Armenian adaptation. Oxford: Clarendon Press, 1996. ISBN 0198263732.
- Toumanoff, Cyril. Studies in Christian Caucasian history. Washington, DC: Georgetown University Press, 1963.
- Wakhoucht, Tsarévitch. ღეოღრაჶიული აღწერა საქართველოჲსა. Description géographique de la Géorgie (ka, fr) Brosset: . S.-Pétersbourg: A la typographie de l'Academie Impériale des Sciences, 1842. Qaraldi: 2012-yil 28-avgust.
- ↑ 1,0 1,1 Great Soviet Encyclopedia 1982.
- ↑ Greppin 1997.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Kutateladze 2009.
- ↑ Allen 1932.
- ↑ Sagona 1984.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Thomson 1996.
- ↑ Rapp 2003.
- ↑ 8,0 8,1 Toumanoff 1963.
- ↑ Dzhanberidze 1965.
- ↑ Wakhoucht 1842.
- ↑ Constantinides 2007.
- ↑ 12,0 12,1 Bobrovsky 1895.
- ↑ 13,0 13,1 Bobrovsky 1898.
- ↑ Brockhaus and Efron 1896.
- ↑ Andersson 1994.
- ↑ Javakhishvili 2005.
- ↑ National Statistics Office of Georgia 2003.