Kontent qismiga oʻtish

Hamani Diori

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Hamani Diori

1968-yilda Diori
1-Niger Prezidenti
Mansab davri
10-noyabr 1960-yil – 15-aprel 1974-yil
Oʻtmishdoshi O'zi, Niger Bosh vaziri sifatida
Vorisi Seyni Kountché
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 6-iyun 1916-yil
Soudouré, Niger, Fransiya G'arbiy Afrikasi
Vafoti 23-aprel 1989-yil(1989-04-23)
(72 yoshda)
Rabot, Marokash
Siyosiy partiyasi Nigeriya progressiv partiyasi-Afrika demokratik mitingi
Turmush oʻrtogʻi Aissa Diori

Hamani Diori (1916-yil 6-iyun – 1989-yil 23-aprel) Niger Respublikasining birinchi Prezidenti boʻlgan[1]. U bu lavozimga 1960-yilda, Niger mustaqillikka erishganida tayinlangan. Korrupsiya uning maʼmuriyatida koʻp uchragan boʻlsa-da, u Afrika ishlari boʻyicha vakilligi va mojarolarda mashhur hakamlik roli uchun xalqaro hurmatga sazovor boʻlgan. Uning hukmronligi 1974-yilgi davlat toʻntarishi bilan yakunlangan[2].

Hayotining boshlangʻich davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Poytaxt Niamey yaqinidagi Soudouré shahrida tugʻilgan Diori Fransiya mustamlaka maʼmuriyatida ishlovchi sogʻliqni saqlash xodimining oʻgʻli edi. U Senegaldagi Dakar shahrida joylashgan William Ponty oʻqituvchilar tayyorlash kollejida oʻqigan va 1936-1938-yillarda Nigerda oʻqituvchi boʻlib ishlagan. Soʻngra Parijdagi Study Abroad institutida hausa va djerma chet tillari oʻqituvchisi boʻlgan[3].

Mustaqillik faolligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1946-yilda Nigerning poytaxti Niamey shahridagi maktabda direktor boʻlib ishlash davomida, u Afrika demokratik mitingining (RDA) mintaqaviy boʻlimi boʻlgan Nigeriya taraqqiyot partiyasi (PPN) asoschilaridan biriga aylandi. Oʻsha yilning oxirida u Fransiya Milliy Kengashiga saylangan. 1951-yilgi saylovda Diori amakivachchasi va siyosiy raqibi Djibo Bakary tomonidan magʻlub boʻldi. 1956-yilda yana majlisga saylandi va notiq oʻrinbosari etib saylandi[4].

1958-yilda Nigerga oʻzini oʻzi boshqarish imkonini bergan referendumdan soʻng, Diori muvaqqat hukumat Prezidenti boʻldi. Keyin u 1959-yilda respublikaning Bosh vaziri boʻldi[2].

Prezidentlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Diori (chapda) Amerika Qo'shma Shtatlari davlat kotibining Afrika ishlari boʻyicha yordamchisi Joseph Palmer II bilan salomlashmoqda, 1968-yil

Niger 1960-yil 3-avgustda Fransiyadan ajralib, mustaqillikka erishdi va Diori 1960-yil noyabrda mamlakat milliy kengashi tomonidan Prezident etib saylandi. Hausa, Fula va (eng koʻzga koʻringan) Djerma rahbarlari, jumladan, boshliqlar va anʼanachilarini oʻz ichiga olgan kuchli ittifoqlarni tashkil qilish orqali hamda Nigerning mustaqillik referendumini qoʻllab-quvvatlagan holda Diori fransuzlar eʼtiborini qozondi[2].

Mustaqillikdan koʻp oʻtmay, Diori Nigeriya taraqqiyot partiyasini (PPN) qonuniy tan olingan yagona partiyaga aylantirdi. Uning hukumati anʼanaviy ijtimoiy tuzilmalarni saqlab qolish va Fransiya bilan yaqin iqtisodiy aloqalarni saqlab qolish tarafdori edi. 1960-yillarning boshidan boshlab u davlatni PPN siyosiy byurosida oʻtirgan va hatto Vazirlar mahkamasini ham chetlab oʻtgan oz sonli mustaqillikdan oldingi arboblar orqali boshqargan. Diori respublika prezidenti va PPN prezidenti boʻlishdan tashqari, bir qator vazirliklarga bevosita rahbarlik qilgan. 1960-1963-yillarda u Mudofaa vaziri va Niger Tashqi ishlar vaziri lavozimlarida ishlagan va 1965-1967-yillarda yana Tashqi ishlar vazirligini egallagan[5]. Diori maslahatchilari orasida eng koʻzga koʻringan va ehtimol eng kuchlisi yozuvchi va Niger Milliy kengashi prezidenti Boubou Hama boʻlib, uni bir yozuvchi Diori hukmronligidagi „eminence grise“ („taxt ortidagi kuch“) deb atagan[6].

Niger Milliy kengashi hukumat lavozimlarini tasdiqlash uchun har yili oʻtkaziladigan tantanali yigʻilishlarda yigʻilgan. Unda parlament vakillari sifatida saylangan anʼanaviy taniqli shaxslar koʻpincha hukumat takliflarini bir ovozdan maʼqullardilar. PPN prezidenti sifatida Diori respublika prezidentligiga yagona nomzod boʻlgan va shu sababli 1965 va 1970-yillarda raqibsiz qayta saylangan[7].

Garchi Diori xalqaro darajada hurmatga ega boʻlgan boʻlsada, uning mamlakat ichkarisidagi maʼmuriyati korrupsiya bilan toʻlib-toshgan edi va hukumat juda zarur boʻlgan islohotlarni amalga oshira olmagandi. Shuningdek, ular 1970-yillarning boshidagi Sahel qurgʻoqchiligi sababli paydo boʻlgan va keng tarqalgan ocharchilikni yumshata olmadi. Uylarda ichki ishlarga beparvoligi uchun tobora koʻproq tanqid qilinayotgan Diori 1963-yil dekabr oyida Dagomeya Respublikasi bilan chegara nizosi boʻlayotgan bir vaqtda davlat toʻntarishini amalga oshirdi[8].

U 1965-yilda ham suiqasddan zoʻrgʻa qutulgan. Harbiy toʻntarishga urinish va Savaba aʼzolarining hujumlariga duch kelganda, u oʻz hukmronligini mustahkamlash uchun fransuz maslahatchilari va qoʻshinlaridan foydalangan. Fransiya bilan yaqin aloqalar talabalar va kasaba uyushmalarining „fransuz neokolonializm“ deb atagan qarshilik va noroziliklarga olib keladi. Biroq, Georges Pompidou 1972-yilda Nigerga tashrif buyurishi va hukumatning uran ishlab chiqarishga kiritayotgan investitsiyalar darajasidan noroziligini bildirishi natijasida Diorining Fransiya bilan munosabatlari yomonlashadi[2][9].

Tartibsizlik va qulash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi hukumat vazirlari oziq-ovqat yordami zaxiralarini oʻzlashtirgani va Diorini hokimiyatni mustahkamlashda ayblagani haqidagi daʼvolar ortidan keng tarqalgan fuqarolik tartibsizliklari paydo boʻldi. Diori vazirlar mahkamasida Djerma, oila aʼzolari va yaqin doʻstlari bilan uchrashuvlarni chekladi. Bundan tashqari, u oʻzini Tashqi ishlar va Mudofaa vaziri deb eʼlon qilib, yangi vakolatlarga ega boʻldi. 1974-yil 15-aprelda harbiy podpolkovnik Seyni Kounche Nigeriyada davlat toʻntarishini boshqarib, Diori hukmronligini tugatdi. Diori olti yilga qamaldi. 1980-yilda ozodlikka chiqqanidan keyin 1987-yilgacha uy qamogʻida qoldi[10].

Uy qamogʻidan ozod boʻlgach, Marokashga koʻchib oʻtdi va u yerda 1989-yil 23-aprelda 72 yoshida vafot etdi[11].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ [https://www.britannica.com/biography/Hamani-Diori „Hamani Diori president of Niger“]. Britannica. Qaraldi: 16-sentyabr, 2023-yil.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 ROAPE. „Popular Protest & Class Struggle in Africa“ (5-iyul, 2017-yil). Qaraldi: 17-sentyabr, 2023-yil.
  3. ↑ Zuber, David „HAMANI DIORI (1916-1989)“ (inglizcha). BLACKPAST (14-mart, 2022-yil). Qaraldi: 17-sentyabr.
  4. ↑ F.Kennedy, John „President Hamani Diori“. National Archives. Qaraldi: 17-sentyabr, 2023-yil.
  5. ↑ Decalo, Samuel. Historical Dictionary of Niger. London and New Jersey: Scarecrow Press, 1979 — 105-bet. ISBN 0-8108-1229-0. 
  6. ↑ Decalo, Samuel. Coups and Army Rule in Africa. New Haven: Yale University Press, 1990. ISBN 0-300-04043-1. 
  7. ↑ Decalo, Samuel. Historical Dictionary of Niger. London and New Jersey: Scarecrow Press, 1979. ISBN 0-8108-1229-0. 
  8. ↑ Decalo, S.. Coups and Army Rule in Africa. New Haven: Yale University Press, 1990 — 255-bet. ISBN 0-300-04043-1. 
  9. ↑ „NIGER/CHAD: FRENCH PRESIDENT POMPIDOU VISITS NIGER AND CHAD“. Qaraldi: 17-aprel, 2023-yil.
  10. ↑ „Hamani Diori, Niger’s First President After Gaining Independence in 1960“. L.A. TIMES ARCHIVES. Qaraldi: 17-sentyabr, 2023-yil.
  11. ↑ „Hamani Diori, 72, the Founder Of an Independent Niger, Is Dead“ (en-US). The New York Times (1989-yil 25-aprel). Qaraldi: 2023-yil 17-sentyabr.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Hamani Diori
haqida turkum mavjud
Oʻtmishdoshi:
Lavozim yaratilgan 		Niger Bosh Vaziri
1958 – 1960 		Vorisi:
O'zi, Prezident sifatida
Oʻtmishdoshi:
O'zi, Bosh Vazir sifatida 		Niger Prezidenti
1960 – 1974 		Vorisi:
Seyni Kountché
Oʻtmishdoshi:
Adamou Mayaki 		Nigerning chet ellik vaziri
1965 – 14-aprel 1967-yil 		Vorisi:
Abdou Sidikou
Oʻtmishdoshi:
(–) 		Nigerning chet ellik vaziri
1960 – 1963 		Vorisi:
Adamou Mayaki 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Hamani_Diori&oldid=3877790" dan olindi