Foydalanuvchi:Xusinboy Bekchanov/qumloq

136199 Eris
Kashf etilishi
Kashf etilgan	M. E. Brown; C. A. Trujillo; D. L. Rabinowitz;
Kashf etilgan sanasi	5-yanvar, 2005-yil
Kichik sayyora tasnifi	(136199) Eris
Kimning sharafiga nomlangan	Eris
Muqobil nomlari	2003 UB 313 ; Xena
Kichik sayyora turkumi	Karlik sayyora; Neptun orti obyekti; Tarqoq disk hududi;
Mehvar tasnifi
Ekssentrisiteti	0.43607
Orbital davri	559.07
Oʻrtacha orbital tezligi	3.434 km/s
Oʻrtacha anomaliya	205.989°
Chekinish	44.040°
Orbital tugun uzunligi	35.951°
Perigeliy argumenti	151.639°
Tabiiy yoʻldoshlari soni	Dysnomia (1 ta)
Fizik tasnifi
Oʻrtacha diametri	2326±12 km
Oʻrtacha radiusi	1163±6 km
Yuzasi	(1.70±0.02)×107 km2
Hajmi	(6.59±0.10)×109 km3
Massasi	(1.6466±0.0085)×1022 kg; 0.0028 Yer massasi; 0.22 Oy massasi;
Zichlik	2.43±0.05 g/cm3
Erkin tushish tezlanishi (ekvatorda)	0.82±0.02 m/s2; 0.084±0.002
Ikkinchi kosmik tezlik	± 0.01 km/s
Siderik sutka	14.56±0.10 d (349.44±2.4 h)
Ekliptikaga ogʻish burchagi	78°? (to orbit)
Spektral turi	B−V=0.78, V−R=0.45
Koʻrinma yulduz kattaligi	18.7
Mutlaq yulduz kattaligi (H)	−1.17+0.06; −0.11

Eris (Karlik sayyora belgisi 136199 Eris) - Quyosh tizimidagi maʼlum boʻlgan ikkinchi yirik, eng massiv mitti sayyoradir. Bu tarqoq diskdagi Neptun orti obyekti bo'lib, yuqori ekssentriklik orbitasiga ega. Eris 2005-yil yanvar oyida Mayk Braun boshchiligidagi Palomar rasadxonasida joylashgan guruh tomonidan topilgan va o'sha yilning oxirida tasdiqlangan. 2006-yil sentyabr oyida u yunon-rim janjal va kelishmovchilik ma'budasi sharafiga shunday nomlangan. Eris Quyosh tizimidagi massasi bo'yicha o'n oltinchi o'rinda turadigan jism hisoblanadi. Shuningdek, bugungi kungacha kosmik kema tashrif buyurmagan eng kyirik obyektdir. Eris diametri 2,326 ± 12 kilometr (1,445 ± 7 mil), uning massasi Yernikidan 0,28% va Plutonnikidan 27% katta, Pluton hajmi jihatidan biroz kattaroq boʻlsa-da.

Erisning bitta ma'lum tabiiy yo'ldoshi bor - Dysnomia. 2016-yil fevral oyida Erisning Quyoshdan masofasi 96,3 a.b. (14,41 milliard km; 8,95 milliard milya) bo‘lib, Neptun yoki Plutonnikidan uch baravar uzoq edi. Eris va Disnomiya 2018 yilda 2018 VG 18 kashf etilgunga qadar Quyosh tizimidagi eng uzoqda ma'lum bo'lgan obyektlar edi.

Eris Plutondan kattaroq bo'lganligi sababli, NASA dastlab uni Quyosh tizimining o'ninchi sayyorasi deb ta'riflagan. Bu kelajakda xuddi shunday o'lchamdagi boshqa obyektlarning kashf etilishi istiqbollari bilan bir qatorda, Xalqaro Astronomiya Ittifoqini (XAI) birinchi marta sayyora atamasini aniq tushuntirishga undadi. 2006-yil 24-avgustda tasdiqlangan XAI taʼrifiga koʻra, Eris, Pluton va Ceres “mitti sayyoralar” boʻlib, Quyosh tizimidagi maʼlum sayyoralar soni 1930-yilda Pluton kashf etilishidan oldingidek sakkiztaga kamaydi. 2010-yilda Eris ustida oʻtkazilgan tadqiqot uning Plutondan ancha kichikroq ekanligini koʻrsatdi.^[1]

Kashf etilishi

Eris Mayk Braun, Chad Trujillo va Devid Rabinovits jamoasi tomonidan 2005-yil 5-yanvarida, 2003-yil 21-oktyabrda olingan suratlardan topishgan. Qidiruv guruhi bir necha yil davomida Quyosh tizimining katta tashqi jismlarini muntazam ravishda skanerlash bilan shug'ullangan va boshqa bir qancha yirik Neptun orti obyektlarni, jumladan 50000 Quaoar, 90482 Orcus va 90377 Sedna larni ham aniqlashgan.

Jamoa 2003-yil 21-oktyabrda Palomar rasadxonasida 1,2 m Samuel Oshin Shmidt teleskopi yordamida muntazam kuzatuvlar olib bordi, ammo Erisning tasviri osmon bo‘ylab juda sekin harakat qilgani uchun o‘sha vaqtda topilmadi. Sedna 2003-yilda kashf etilgan bo'lib, u 1,75 yoy/soat tezlikda harakatlanar edi va shundan kelib chiqqan holda, jamoa o'zlarining eski ma'lumotlarini burchak harakatining pastki chegarasi bilan qayta tahlil qilib, ilgari chiqarib tashlangan tasvirlarni ko'z bo'yicha saralashdi. Natijada, 2005-yil yanvar oyida qayta tahlil Erisning fondagi yulduzlarga nisbatan sekin harakatlanishini aniqladi.

Keyin Eris orbitasini dastlabki aniqlash uchun keyingi kuzatuvlar o'tkazildi, bu esa obyektning yerdan qancha masofada ekanligini taxmin qilish imkonini berdi. Jamoa Eris va Makemake yorqin obyektlari haqidagi kashfiyotlarini e'lon qilishni keyingi kuzatishlar va hisob-kitoblar tugaguniga qadar kechiktirishni rejalashtirgan edi, biroq ayrim munozaralar sababli ushbu kashfiyotlar 29-iyul kuni ommaga e'lon qilindi.

2005 yil oktyabr oyida e'lon qilingan kuzatuvlar Erisning Disnomiya deb nomlangan tabiiy yo'ldoshi mavjudligini ko'rsatdi. Disnomiya orbitasini kuzatish olimlarga 2007-yil iyun oyida Erisning massasini aniqlashga imkon berdi: 7022166000000000000♠(1.66±0.02)×10²² kg.

Nomlanishi

Eris janjal va nifoqning timsoli bo'lgan yunon ma'budasi Eris (yunoncha Ἔrís ) sharafiga nomlangan. Bu nom Caltech jamoasi tomonidan 2006-yil 6-sentyabrda taklif qilingan va u 2006-yil 13-sentyabrda ^[2] rasman belgilangan boʻlib, ungacha obyekt 2003 UB 313 vaqtinchalik belgisi bilan tanilgan edi. Bu nom Karlik sayyoralarni uchun ularning nomlash protokollari ostida XAI tomonidan avtomatik ravishda berilgan.

Belgilanishi

Astronomlar hamjamiyati tomonidan Eris uchun ikkita ramz qo'llaniladi: Diskordiya belgisi ⯰(U+2BF0) va Marsnikiga o'xshash, lekin o'q pastga qaratilgan belgi: ⯱(U+2BF1). Birinchisi NASA nashrlarida paydo bo'lgan.^[3] Ba'zi polshalik astronomlar Erisni xayoliy trans-pluton sayyorasi Proserpina (Persephone) bilan belgilashdi, shuning uchun ikkinchi holatda Proserpinaning munajjimlar bashorati belgisidan foydalaniladi, bu teskari Venera, asosan globus cruciger , ♁(U+2641), an'anaviy Yer ramzi hisoblanadi.

Tasnifi

Eris - Neptun orti mitti sayyorasi bo'lib, plutoid hisoblanadi. Uning orbital xarakteristikalariga koʻra, uni tarqoq disk obyekti yoki Quyosh tizimi sifatida Neptun bilan tortishish oʻzaro taʼsiridan keyin Koyper belbog'idan uzoqroq va gʻayrioddiy orbitalarga “tarqalgan” obyekt sifati aniqroq tasniflaydi. Uning yuqori orbital moyilligi ma'lum tarqalgan disk obyektlari orasida g'ayrioddiy bo'lsada, nazariy modellar shuni ko'rsatadiki, dastlab Koyper belbog'ining ichki chetiga yaqin joylashgan obyektlar tashqi kamardagi obyektlardan ko'ra ko'proq moyillikka ega bo'lgan orbitalarga tarqalib ketgan.

Orbita

Eris orbitasi (ko'k) Saturn , Uran , Neptun va Pluton (oq/kulrang) bilan solishtirganda. Ekliptika ostidagi yoylar quyuqroq ranglarda chizilgan, qizil nuqta esa Quyoshdir. Chapdagi diagramma qutbli ko'rinishdir, o'ngdagi diagrammalar esa ekliptikadan farq qiladi.

Yerdan ko'rinib turganidek, Eris Ketus yulduz turkumi orqali osmonda kichik halqalar qiladi ].

Erisning orbital davri 559 yil. Uning Quyoshdan maksimal uzoq bo'ladigan masofasi 97,5 a.b., eng yaqini esa 38 a.b. dir. Barcha orbitalari Yernikiga oʻxshash tekislikda joylashgan sakkizta sayyoradan farqli oʻlaroq, Eris orbitasi og'ishgan bo'lib, u ekliptikaga taxminan 44 daraja burchak ostida egilgan. Kashf etilgan davrida, Eris va uning yoʻldoshi Quyosh sistemasidagi kometalar va kosmik zondlardan tashqari, eng uzoqda maʼlum boʻlgan obyekt boʻlgan. 2018 yilda 2018 VG 18 topilgunga qadar bu nomni o'zida saqlab qoldi.^[4]

2008-yil holatiga ko'ra, taxminan qirqta Neptun orti obyektlari mavjud edi, xususan, 2006 SQ 372 , 2000 OO 67 va Sedna, ular hozirda Erisdan ko'ra Quyoshga yaqinroq, garchi ularning yarim asosiy o'qi Erisnikidan (67,8 a.b.) kattaroq bo'lsa ham.

2007 yil holatiga ko'ra, Erisning kattaligi 18,7 ga teng, bu ba'zi havaskor teleskoplar tomonidan aniqlanishi uchun etarlicha yorqin hisoblanadi.^[5] CCD bilan 200 millimetrli (7,9 dyuym) teleskop qulay sharoitlarda Erisni aniqlay oladi. O'z orbitasining yuqori moyilligi tufayli Eris an'anaviy Zodiakning faqat bir nechta yulduz turkumlaridan o'tadi; u hozir Ketus yulduz turkumida. 1876-yildan 1929-yilgacha Haykaltaroshda va taxminan 1840-yildan 1875-yilgacha Feniksda bo'lgan. 2036-yilda u Baliqlar burjiga kiradi va 2065-yilgacha Qo'y burjiga kiradi. Keyin u shimoliy osmonga ko'chib o'tadi va 2128-yilda Perseusga va 2173-yilda Camelopardalisga (eng shimoliy qiyshayishiga erishadi) kiradi.

Aylanish davri

Hajmi taqqoslash: Eris ( pastki chap ) Oy va Yer bilan ( yuqori va o'ng )

2010-yil noyabr oyida Eris tomonidan yulduzlarning okkultatsiyasi tasviri. Olingan okkultatsiya akkordlari Eris uchun dumaloq siluetni loyihalashtirib, 2326 km (1445 mil) sharsimon diametrni beradi.

Eris aylanayotganda yorqinligida juda kam o'zgarishlarni ko'rsatadi, bu uning aylanish davrini o'lchashni qiyinlashtiradi.^[6] 2020 yil holatiga ko'ra, uning aylanish davrining eng aniq qiymati Eris yorqinligini uzoq muddatli monitoring qilish natijasida aniqlangan 14,56 Yer kuniga teng ekanligini ko'rsatadi.^[7] Erisning aylanish davrining oldingi oʻlchovlari Erisning aylanishining uzoq muddatli qamrab olinmaganligi sababli oʻnlab soatlar oraligʻida oʻta noaniq qiymatlarni oldi. Erisning sekin aylanish davri uning katta yoʻldoshi Dysnomia orbital davriga yaqin, lekin unga teng emas. Bu Erisning aylanishi tufayli sekinlashayotganini ko'rsatadi. Erisning eksenel egilishi aniqlanmagan,^[8] ammo asosli ravishda Disnomiya orbital moyilligi bilan bir xil deb taxmin qilish mumkin, bu ekliptikaga taxminan 78 daraja bo'ladi. Agar shunday boʻlganida, Erisning shimoliy yarim sharining katta qismi quyosh nuri bilan yoritilgan boʻlardi, 2018 yilda yarim sharning 30% doimiy yorugʻlikni bilan yoritilishi aniqlangan.

Hajmi, massasi va zichligi

**Size estimates**
Yil	Radius	Manba
2005	1,199 km	Hubble
2007	1,300 km	Spitzer
2011	1,163 km	Occultation

Eris massasini solishtirish^{[lower-alpha 1]}

The mass of Eris compared to other dwarf planets (Pluton), Haumea, Makemake, Gonggong, Quaoar, Orcus, Ceres and Charon. Massa birligi ×10²¹ kg.

2010-yil noyabr oyida Eris Yerdan haligacha eng uzoq yulduz okkultatsiyasining mavzusi hisoblanar edi. Ushbu hodisaning dastlabki ma'lumotlari oldingi o'lchamdagi taxminlarga shubha tug'dirdi. Jamoalar okkultatsiya boʻyicha yakuniy natijalarini 2011-yil oktyabr oyida eʼlon qilishdi, 2326 ± 12 km .^[9] Bu garchi Eris massivroq bo'lsa ham, uning maydoni va diametri bo'yicha Plutondan bir oz kichikroq ekanligini ko'rsatadi, ya'ni 2372 ± 4 km diametrli. Erisning massasini ancha aniq hisoblash mumkin. O'sha paytdagi disnomiya davri uchun qabul qilingan qiymatga asoslanib - 15,774 kun [22] [68] - Eris Plutonga qaraganda 27% og'irroqdir. 2011 yilgi okkultatsiya natijalaridan foydalanib, Eris zichligi 7003252000000000000♠2.52±0.07 g/cm³ ekanlgini aniqlandi.

Sirti va atmosferasi

Kashfiyot guruhi 2005-yil 25-yanvarda Gavayida o‘tkazilgan spektroskopik kuzatuvlar bilan Erisni tadqiq qilishni davom ettirdi. Obyektdan tushgan infraqizil nurlar metan muzining mavjudligini ko‘rsatdi, bu esa sirt muzga o‘xshash bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. O'sha paytda Eris sirti metanga ega bo'lgan yagona Neptun orti obyekti bo'lgan. Shuningdek, Pluton va Neptunning yo'ldoshi Tritonning yuzasida ham metan bor.^[10] Erisning eksantrik orbitasi tufayli uning sirt harorati taxminan 30 va 56 K (-243,2 va -217,2 ° C) orasida o'zgarib turadi.

Qizg'ishroq Pluton va Tritondan farqli o'laroq, Eris deyarli oq ko'rinadi. Eris Quyoshdan yetarlicha uzoqda joylashgani uchun metan hatto albedo past bo'lgan joylardagi yuzasida kondensatsiyalanishi mumkin. Metan juda uchuvchan bo'lganligi sababli, uning mavjudligi yoki Eris har doim Quyosh tizimining uzoq masofalarida, metan muzi saqlanib qolishi uchun etarlicha sovuq bo'lgan hududda joylashganligini yoki osmon jismida gazni to'ldirish uchun metanning ichki manbai borligini ko'rsatadi.^[11]

Tabiiy yo'ldoshi

2005-yilda Gavayidagi Keck teleskoplaridagi adaptiv optika guruhi yangi ishga tushirilgan lazerli yoʻl-yoʻriqli yulduz adaptiv optikasi tizimidan foydalangan holda toʻrtta eng yorqin Neptun orti obyektlari (Pluto, Makemake , Haumea va Eris) kuzatuvlarini oʻtkazdi. 10-sentyabrda olingan suratlar Eris atrofidagi orbitadagi tabiiy yo'doshini ko‘rsatdi. Eris uchun allaqachon qo'llanilgan "Xena" taxallusiga mos ravishda, Braun jamoasi Oyga "Gabriel" laqabini qo'ydi. Eris XAI dan o'zining rasmiy nomini olganida, tabiiy yo'ldosh Dysnomia nomini oldi. Bu nom Erisning qizi bo'lgan yunon afosanalaridagi qonunsizlik ma'budasi sharafiga berilgan.^[12]

Eris tizimi
Nomi	Diametr (km)	Semi-major axis (km)	Massa (10²² kg)	Kashf etilgan sanasi
Eris	7003232600000000000♠2326±12		1.6466	5-yanvar, 2005-yil
Dysnomia	7002700000000000000♠700±115	7004372730000000000♠37273±64	Unknown	10-sentyabr, 2005-yil

Manbalar

↑ „How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate“. NASA (2015). 2015-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 13-iyul.
↑ Brown, Mike „New Planet“. web.gps.caltech.edu. 2012-yil 20-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 5-yanvar.
↑ JPL/NASA. „What is a Dwarf Planet?“. Jet Propulsion Laboratory (2015-yil 22-aprel). Qaraldi: 2021-yil 24-sentyabr.
↑ „Discovered: The Most-Distant Solar System Object Ever Observed“. Carnegie Science (2018-yil 17-dekabr). — „The second-most-distant observed Solar System object is Eris, at about 96 AU.“. 2018-yil 17-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-dekabr.
↑ H.-W.Lin; Y.-L.Wu; W.-H.Ip (2007). "Observations of dwarf planet (136199) Eris and other large TNOs on Lulin Observatory". Advances in Space Research 40 (2): 238–243. doi:10.1016/j.asr.2007.06.009. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0273117707006242.
↑ Duffard, R.; Ortiz, J. L.; Santos-Sanz, P.; Mora, A.; Gutiérrez, P. J.; Morales, N.; Guirado, D „"A study of photometric variations on the dwarf planet (136199) Eris"“. https://www.aanda.org/. Astronomy & Astrophysics. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
↑ Holler, B. J.; Benecchi, S. D.; Mommert, M, Bauer, J „The Not-Quite-Synchronous Rotation Periods of Eris and Dysnomia“. https://baas.aas.org/. American Astronomical Society. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
↑ Holler, Bryan J.; Grundy, William M.; Buie, Marc W.; Noll, Keith S. „"The Eris/Dysnomia system I: The orbit of Dysnomia"“. https://ntrs.nasa.gov/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
↑ Sicardy, B.; Ortiz, J. L.; Assafin, M.; Jehin, E.; Maury, A.; Lellouch, E., Gil-Hutton, R.; Braga-Ribas, F.; Colas, F.; Widemann „Size, density, albedo and atmosphere limit of dwarf planet Eris from a stellar occultation“. https://meetingorganizer.copernicus.org/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
↑ „Gemini Observatory Shows That "10th Planet" Has a Pluto-Like Surface“. http://www.gemini.edu/. Gemini Observatory. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
↑ Licandro; W. M. Grundy, N. Pinilla-Alonso; P. Leisy „"Visible spectroscopy of 2003 UB313: evidence for N2 ice on the surface of the largest TNO"“. http://www.aanda.org/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
↑ Brown, Michael E.; Butler, Bryan J. (September 18, 2018). "Medium-sized Satellites of Large Kuiper Belt Objects". The Astronomical Journal 156 (4): 164. doi:10.3847/1538-3881/aad9f2. ISSN 1538-3881. https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/aad9f2.

↑ A comparison to the most comparable moons of the Solar system is at right.

Mass of Eris compared (cont.)

The mass of Eris compared to the icy moons Titania (Uranus III), Oberon (Uranus IV), Rhea (Saturn V), Iapetus (Saturn VIII) and Triton (Neptune I). The unit of mass is ×10²¹ kg.

Havolalar

[Measurement-1] „How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate“. NASA (2015). 2015-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 13-iyul.

[2] Brown, Mike „New Planet“. web.gps.caltech.edu. 2012-yil 20-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 5-yanvar.

[3] JPL/NASA. „What is a Dwarf Planet?“. Jet Propulsion Laboratory (2015-yil 22-aprel). Qaraldi: 2021-yil 24-sentyabr.

[Carnegie2018-4] „Discovered: The Most-Distant Solar System Object Ever Observed“. Carnegie Science (2018-yil 17-dekabr). — „The second-most-distant observed Solar System object is Eris, at about 96 AU.“. 2018-yil 17-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-dekabr.

[5] H.-W.Lin; Y.-L.Wu; W.-H.Ip (2007). "Observations of dwarf planet (136199) Eris and other large TNOs on Lulin Observatory". Advances in Space Research 40 (2): 238–243. doi:10.1016/j.asr.2007.06.009. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0273117707006242.

[6] Duffard, R.; Ortiz, J. L.; Santos-Sanz, P.; Mora, A.; Gutiérrez, P. J.; Morales, N.; Guirado, D „"A study of photometric variations on the dwarf planet (136199) Eris"“. https://www.aanda.org/. Astronomy & Astrophysics. Qaraldi: 29-may 2022-yil.

[a-7] Holler, B. J.; Benecchi, S. D.; Mommert, M, Bauer, J „The Not-Quite-Synchronous Rotation Periods of Eris and Dysnomia“. https://baas.aas.org/. American Astronomical Society. Qaraldi: 29-may 2022-yil.

[d-8] Holler, Bryan J.; Grundy, William M.; Buie, Marc W.; Noll, Keith S. „"The Eris/Dysnomia system I: The orbit of Dysnomia"“. https://ntrs.nasa.gov/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.

[10] Sicardy, B.; Ortiz, J. L.; Assafin, M.; Jehin, E.; Maury, A.; Lellouch, E., Gil-Hutton, R.; Braga-Ribas, F.; Colas, F.; Widemann „Size, density, albedo and atmosphere limit of dwarf planet Eris from a stellar occultation“. https://meetingorganizer.copernicus.org/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.

[g-11] „Gemini Observatory Shows That "10th Planet" Has a Pluto-Like Surface“. http://www.gemini.edu/. Gemini Observatory. Qaraldi: 29-may 2022-yil.

[h-12] Licandro; W. M. Grundy, N. Pinilla-Alonso; P. Leisy „"Visible spectroscopy of 2003 UB313: evidence for N2 ice on the surface of the largest TNO"“. http://www.aanda.org/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.

[13] Brown, Michael E.; Butler, Bryan J. (September 18, 2018). "Medium-sized Satellites of Large Kuiper Belt Objects". The Astronomical Journal 156 (4): 164. doi:10.3847/1538-3881/aad9f2. ISSN 1538-3881. https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/aad9f2.

[9] A comparison to the most comparable moons of the Solar system is at right.

Mass of Eris compared (cont.)

The mass of Eris compared to the icy moons Titania (Uranus III), Oberon (Uranus IV), Rhea (Saturn V), Iapetus (Saturn VIII) and Triton (Neptune I). The unit of mass is ×10²¹ kg.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[lower-alpha 1]

[9]

[10]

[11]

[12]