Dysnomia

Disnomiya
Kashf etilishi
Kashf etilgan	Mayk Braun va boshqalar
Kashf etilgan sanasi	10-sentabr, 2005
Tasnifi	Erida I
Talaffuzi	/dɪsˈnoʊmiə/
Kimning sharafiga nomlangan	Dysnomia
Sifatlari	Dysnomian
Mehvar tasnifi
	Davr 31-avgust 2006-yil (2453979.0)
Katta yarim oʻqi	37273±64 km
Ekssentrisiteti	0.0062±0.0010
Orbital davri	15.785899±0.000050 kun
Oʻrtacha orbital tezligi	0.172 km/s
Chekinish	45.49°±0.15° (geosentrik ekvatorga); 78.29°±0.65° (to Eris's orbit)
Orbital tugun uzunligi	126.17°±0.26°
Tabiiy yoʻldoshi	Erida
Fizik tasnifi
Oʻrtacha diametri	700±115 km
Oʻrtacha radiusi	350±57.5 km
Massasi	massasi 0.143×1021 kg, zichligi 0.8 g/cm3
Albedo	0.04+0.02; −0.01
Koʻrinma yulduz kattaligi	~25.4
Mutlaq yulduz kattaligi (H)	~5.6

Disnomiya (Dysnomia - rasmiy ravishda (136199) Eris I Dysnomia) karlik sayyora Eridaning yagona ma'lum bo'lgan yo'ldoshidir. U 2005-yilda Mayk Braun va WM Keck rasadxonasining lazerli yoʻl-yoʻriqli yulduz adaptiv optika jamoasi tomonidan kashf etilgan va S/2005 (2003 UB 313) 1 nomini rasmiy ravishda Disnomiya (qadimgi yunoncha soʻzdan olingan) boʻlgunga qadar olib kelgan^[1]. Disnomiyaning taxminiy diametri 700 ± 115 km (Erida diametrining 25% dan 35% gacha) va Neptun orti eng katta obyektlardan biridir.

Kashf etilishi

2005-yil davomida Gavayidagi Keck teleskoplaridagi adaptiv optika guruhi yangi ishga tushirilgan lazerli yo'riqnoma yulduz adaptiv optikasi tizimidan foydalangan holda Koyper belbogʻining to'rtta eng yorqin obyektlarini (Pluton, Makemake, Xaumea va Erida) kuzatishlarini amalga oshirdi. 2005-yil 10-sentabrda olib borilgan kuzatishlar Erida atrofidagi orbitada vaqtincha S/2005 (2003 UB 313) 1 deb belgilangan oyni aniqladi. Erida uchun allaqachon qo'llanilgan Ksena taxallusiga muvofiq, yo'ldosh "Gabriel" laqabini oldi.

Xususiyatlari

Disnomiyaning taxminiy diametri 700 ± 115 km, albedo bilan 6998400000000000000♠0.04+0.02
−0.01. Hisob-kitob ALMA observatoriyasi tomonidan submillimetrli spektral mintaqada radiometrik kuzatish yordamida olingan. Sun'iy yo'ldosh uchun potentsial massalarning keng diapazoni, uning zichligiga qarab, tizimning massa nisbati 37:1 dan 115:1 gacha bo'lishi mumkin. Minimal holatda 7020142999999999999♠0.143×10²¹ kg massa va 7002800000000000000♠0.8 g/cm³ zichlikka ega. Biroq, albedodagi haddan tashqari farqni hisobga olsak, Disnomiya Erida kabi qattiq jism bo'lishi dargumon va bu diapazonning pastki qismiga yaqinroq bo'lishi mumkin.

Disnomiyaning shakli noma'lum. Katta o'lchamlari tufayli u sharsimon shaklga ega bo'lishi mumkin; u Saturn va Uranning uchta eng kichik ellipsoidal yo'ldoshlaridan (Enselad, Mimas va Miranda) kattaroqdir^[2]. Bu Quyosh tizimidagi eng katta maʼlum boʻlgan 17-chi tabiiy yo'ldosh hisoblanadi^[3]. Oʻzining kashfiyoti tasvirlarida Disnomiya K diapazonidagi Eridadan ~60 baravar zaifroq (yoki 4,43 magnitudali) boʻlgan^[4]^[5] va keyinchalik Xabbl kosmik teleskopi bilan olib borilgan kuzatishlar uning koʻrinadigan diapazonda 500 marta zaifroq ekanligini aniqladi. Bu sezilarli darajada quyuqroq yuzani ko'rsatuvchi va ancha qizilroq spektrni bildiradi^[6]. Mitti sayyoralarning ma'lum bo'lgan yo'ldoshlaridan faqat Xaron Disnomiyadan kattaroqdir.

Orbita

Kek va Xabbl kuzatuvlarini birlashtirgan holda, Disnomiya orbitasi Keplerning sayyoralar harakatining uchinchi qonuni orqali Erida massasini aniqlash uchun ishlatilgan. Disnomiyaning Eridadan o'rtacha orbital masofasi taxminan 37,300 km (23,200 milya), hisoblangan orbital davri 15,786 kun yoki taxminan yarim oyga teng. Bu Eridaning massasi Plutonnikidan 1,27 marta katta ekanligini koʻrsatadi^[7]. Xabbl tomonidan olib borilgan keng qamrovli kuzatishlar shuni koʻrsatadiki, Disnomiya Erida atrofida deyarli aylana orbitaga ega boʻlib, past orbital ekssentrisitetga ega (0,0062 ± 0,0010). Disnomiya orbitasi davomida uning eksantrik orbitasi tufayli Eridadan masofasi 462 ± 105 km (287 ± 65 mil) ga o'zgaradi.

Disnomiyaning dinamik simulyatsiyasi shuni ko'rsatadiki, uning orbitasi oyning zichligidan qat'i nazar, 5-17 million yil davomida Erida bilan o'zaro to'lqinli shovqinlar orqali butunlay aylana bo'lishi kerak edi. Bu nolga teng bo'lmagan ekssentriklik Disnomiya orbitasi buzilganligini anglatadi. Biroq, o'lchangan ekssentriklik haqiqiy emas, balki albedo xususiyatlari bilan o'lchovlarning aralashuvi yoki tizimli xatolar tufayli bo'lishi mumkin.

2005-yildan 2018-yilgacha Xabbl kuzatuvlariga ko'ra, Disnomiya orbitasining Eridaning geliotsentrik orbitasiga nisbatan moyilligi taxminan 78° deb hisoblangan. Nishab 90° dan kam bo'lganligi sababli, Disnomiya orbitasi Erida orbitasiga nisbatan oldinga siljiydi. 2239-yilda Erida va Disnomiya o'zaro ta'sir davriga kirishadi, bunda Disnomiyaning orbital tekisligi Quyoshning chekkasida joylashgan bo'lib, Erida va Disnomiya navbatma-navbat bir-birini tutib turishiga imkon beradi.

Shakllanish

Astronomlar endi Koyper belbog'ining oltita eng yorqin obyektlarida (KBO) tabiiy yo'ldoshlar borligini bilishadi. Belbog'ning zaif a'zolari orasida faqat taxminan 10% tabiiy yo'ldoshlarga ega ekanligi ma'lum. Bu o'tmishda yirik KBO lar o'rtasidagi to'qnashuvlar tez-tez sodir bo'lganligini anglatadi. Shunga o'xshash mexanizm Quyosh tizimi tarixining boshida Yerga ulkan zarba beruvchi tomonidan urilganda Oyning paydo bo'lishiga olib kelgan deb taxmin qilinadi.

Nom

Tabiiy yo'ldoshning kashfiyotchisi Mayk Braun yo'ldosh uchun Disnomiya nomini tanladi. Bu nom Eridaning qizi sifatida mifologik Disnomiya yo'ldoshlarni birlamchi nom bilan bog'liq bo'lgan xudolar sharafiga nomlashning o'rnatilgan namunasiga mos keladi (shuning uchun Yupiterning eng katta yo'ldoshlari Yupiterni sevuvchilar sharafiga nomlangan, Saturn esa uning boshqa Titanlari sharafiga nomlangan). Shuningdek, "Dysnomia", "qonunsizlik" ning ingliz tilidagi tarjimasi, televizorda Ksena: Jangchi malika filmida Ksena rolini o'ynagan aktrisa Lyusi Loulessni aks ettiradi. Rasmiy ismlarini olishdan oldin Erida va Disnomiya "Xena" va "Gabrielle" laqablarini olishgan, ammo Braun bu ulanish tasodifiy ekanligini ta'kidlaydi.

Bu ismning asosiy sababi uning Braunning rafiqasi Diane ismiga o'xshashligidir. Pluton o'z nomini qisman uning kashfiyotchisi Klayd Tombo ishlagan rasadxona asoschisi Persival Louellning bosh harflarini va "Sayyora X" ni izlashga ilhomlantirgan shaxsning bosh harflarini tashkil etuvchi birinchi ikkita harfiga bog'liq. Xaronni kashf etgan Jeyms Kristi ham shunga o'xshash narsani qildi, xotini Charlenning laqabi bo'lgan Charga yunoncha tugaydigan -on qo'shdi. (Kristi "Xaron" yunon mifologiyasidagi shaxs ekanligini bilmas edi.) "Disnomiya" ham Braunning xotini bilan bir xil birinchi harfga ega^[8] va Braun oy uchun "Dy" (ˈdaɪ) taxallusini ishlatadi va u xotinining Di taxallusi bilan bir xil talaffuz qilinadi. Shu sababli Braun toʻliq ismni / daɪsˈnoʊmiə / ni uzun “y” tovushi bilan talaffuz qiladi.

Manbalar

↑ Green, D. W. E. (13 September 2006) „(134340) Pluto, (136199) Eris, and (136199) Eris I (Dysnomia)“. IAU Circular.
↑ Lakdawalla, Emily (25 January 2018) „Some big moons in the Kuiper belt“. The Planetary Society.
↑ „List Of The Solar System's 30 Biggest Moons“. Spaceopedia.
↑ Johnston, W. R. (30 December 2008) „(136199) Eris and Dysnomia“. Johnston's Archive. Qaraldi: 2025-yil 13-aprel.
↑ Green, D. W. E., (4 October 2005) „S/2005 (2003 UB313) 1“. IAU Circular.
↑ Sicardy, B., et al. (2011) „A Pluto-like radius and a high albedo for the dwarf planet Eris from an occultation“. Nature.
↑ Brown, M. E., Schaller, E. L. (2007) „Supporting Online Material for The Mass of Dwarf Planet Eris“. (PDF). Science. Qaraldi: 2025-yil 13-aprel.
↑ Tytell, D., (14 September 2006) „All Hail Eris and Dysnomia“. Sky & Telescope. 2006-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 4-iyun.

Havolalar

Erisning tabiiy yo'ldoshi Disnomiya
Dysnomia, the moon of Eris^{[sayt ishlamaydi]}
Tabiiy yo'ldosh Disnomiya haqida^{[sayt ishlamaydi]}
Eris va uning yo'ldoshi Disnomiya animatsiyasi Youtube
Eris va uning tabiiy yo'ldoshi Disnomiya Youtube

[a-1] Green, D. W. E. (13 September 2006) „(134340) Pluto, (136199) Eris, and (136199) Eris I (Dysnomia)“. IAU Circular.

[2] Lakdawalla, Emily (25 January 2018) „Some big moons in the Kuiper belt“. The Planetary Society.

[3] „List Of The Solar System's 30 Biggest Moons“. Spaceopedia.

[4] Johnston, W. R. (30 December 2008) „(136199) Eris and Dysnomia“. Johnston's Archive. Qaraldi: 2025-yil 13-aprel.

[f-5] Green, D. W. E., (4 October 2005) „S/2005 (2003 UB313) 1“. IAU Circular.

[g-6] Sicardy, B., et al. (2011) „A Pluto-like radius and a high albedo for the dwarf planet Eris from an occultation“. Nature.

[7] Brown, M. E., Schaller, E. L. (2007) „Supporting Online Material for The Mass of Dwarf Planet Eris“. (PDF). Science. Qaraldi: 2025-yil 13-aprel.

[k-8] Tytell, D., (14 September 2006) „All Hail Eris and Dysnomia“. Sky & Telescope. 2006-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 4-iyun.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]