Kontent qismiga oʻtish

Dengiz toshbaqasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Dengiz toshbaqalari deb (Chelonioidea superoilasi)[1] Testudines va Cryptodira turkumiga mansub sudralib yuruvchilardir. Dengiz toshbaqalarining yetti xil turi ajratib koʻrsatiladi: Avstraliya yashil toshbaqasi (Natator depressus), Yashil toshbaqa (Chelonia mydas), Bissa (Eretmochelys imbricata), Atlantika ridleyasi (Lepidochelys kempii), Loggerxed yoki karetta (Caretta caretta) va Zaytun toshbaqa (Lepidochelys olivacea)[2].[3] AQSH suvlarida mavjud boʻlgan dengiz toshbaqalarining barchasi (yuqorida sanab oʻtilganlarning barchasi, Avstraliya yashil toshbaqasidan tashqari) yoʻqolib ketish xavfi ostidagi turlar toʻgʻrisidagi qonunga muvofiq yoʻqolib ketish va/yoki xavf ostida boʻlganlar roʻyxatiga kiritilgan.[4] Dengiz toshbaqalarining yettinchi turi Avstraliya, Papua-Yangi Gvineya va Indoneziya suvlarida mavjud boʻlgan yashil toshbaqadir.[4] Dengiz toshbaqalarini qattiq qobiqli (cheloniid) va teri qobiqli (dermochelyid) toifalariga ajratish mumkin.[5] Dengiz toshbaqalari turlari yuqorida sanab oʻtildi. Teri qobiqli toshbaqalarga — Terili toshbaqa (Dermochelys coriacea) kiritilishi mumkin.[5]

Tavsif

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yetti turdagi dengiz toshbaqalarining har biri uchun urgʻochilar va erkaklar bir xil oʻlchamda; ularda jinsiy dimorfizm yoʻq.[6] Umuman olganda, dengiz toshbaqalari quruqlikdagi yoki chuchuk suvdagi turlariga qaraganda koʻproq fusiform tana tuzilishiga ega. Ikkala uchidagi bunday torayib ketish uning hajmini pasaytiradi va dengiz toshbaqalari boshqa koʻplab toshbaqalardan farqli oʻlaroq, bosh va oyoq-qoʻllarini himoya qilish uchun qobiqlariga torta olmasligini anglatadi.[7] Biroq sodda tana tuzilishi ishqalanish va suvda tortishni kamaytiradi va dengiz toshbaqalariga osonroq va tezroq suzish imkonini beradi.

Terili dengiz toshbaqasi eng katta dengiz toshbaqasi boʻlib, uzunligi 2-3 m (6-9) fut) uzunligi, 1-1,5 m (3-5 fut) va ogʻirligi 700 kg gacha (1500 funt). Boshqa dengiz toshbaqalari turlari kichikroq, asosan 60-120 sm (2-4 fut) uzunlikda boʻladi.[8]

Dengiz toshbaqalarining bosh suyagi suyak bilan oʻralgan yonoq mintaqalariga ega.[9][10] Garchi bu holat eng qadimgi qazilma sudralib yuruvchilarda (anapsidlar) topilgan holatga oʻxshab koʻrinsa-da, bu dengiz toshbaqalarida yaqinda paydo boʻlgan xususiyat boʻlib, ularni anapsidlarga bogʻlashning ilmiy ahamiyati yoʻq.[11][9]

Taksonomiya va evolyutsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dengiz toshbaqalari, boshqa toshbaqalar bilan birga, Testudines tartibining bir qismidir. Dengiz toshbaqasidan tashqari barcha turlar Cheloniidae oilasiga kiradi. Chelonioidea superoilasi nomi va Cheloniidae oilasi nomi qadimgi yunoncha soʻzdan kelib chiqqan: χελώνη (khelone). Terili dengiz toshbaqasi esa Dermochelyidae oilasining yagona aʼzosi.

Dengiz toshbaqalarining kelib chiqishi soʻnggi yura davriga (150 million yil oldin) borib taqaladi. Ularning eng qadimgi vakili erta boʻr davridan Desmatochelys padillai hisoblanadi.

Dengiz toshbaqalarining oyoq-qoʻllari va miyalari ularning ovqatlanishiga moslashish uchun rivojlangan. Ular ovqatni ushlab turish, surish va oziqlantirish uchun oyoq-qoʻllaridan foydalanadilar. Bu ularga yanada samarali ovqatlanishga yordam beradi.[12][13]

Tarqalishi va yashash joyi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dengiz toshbaqalarini qutb mintaqalaridan tashqari barcha okeanlarda uchratish mumkin. Yashil dengiz toshbaqalari faqat Avstraliyaning shimoliy qirgʻogʻida yashaydi. Atlantika ridleyasi (Lepidochelys kempiiAtlantika ridleyasi faqat Meksika koʻrfazida va Amerika Qoʻshma Shtatlarining sharqiy qirgʻogʻida yashaydi.[14]

Dengiz toshbaqalari odatda kontinental suvlarda uchraydi. Hayotning dastlabki uch-besh yilida dengiz toshbaqalari koʻp vaqtlarini dengiz oʻtlari boʻyralarida suzuvchi pelagik zonada oʻtkazadilar. Ayniqsa, yashil dengiz toshbaqalari koʻpincha Sargassum toʻshaklarida uchraydi, ular dengiz oʻtlari orasidan oziq-ovqat, boshpana va suv topadi.[15] Dengiz toshbaqasi voyaga yetganidan soʻng qirgʻoqqa yaqinlashadi.[16] Uyalash mavsumida urgʻochilar qumli sohillarga tuxum qoʻyish uchun qirgʻoqqa keladi.[17]

2020-yilda COVID-19 virusi natijasida inson faoliyatining pasayishi dengiz toshbaqalarining uyalarini koʻpayishiga olib keldi. Tailandning baʼzi hududlarida gʻayritabiiy darajada koʻp uyalar paydo boʻldi va Floridada ham xuddi shunday hodisa sodir boʻldi. Bu holatni ifloslanish va inson taʼsirining kamayishi bilan tushuntirish mumkin.[18]

Hayotiylik sikli

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1) Erkak va urgʻochi dengiz toshbaqalari okeanda yashaydi va sayoz qirgʻoq suvlariga koʻchib oʻtadi. 2) Dengiz toshbaqalari dengizdagi uyalar yaqinidagi suvda juftlashadi. 3) Voyaga yetgan erkak dengiz toshbaqalari suvdagi oziqlanish joylariga qaytadilar. 4) Urgʻochi dengiz toshbaqalari juftlashish va uya qurish oʻrtasida aylanishadi. 5) Urgʻochi dengiz toshbaqalari tuxum qoʻyadi. 6) Mavsum tugagach, urgʻochi dengiz toshbaqalari ovqatlanish joylariga qaytadilar. 7) Dengiz toshbaqalarining chaqaloqlari 60-80 kun davomida inkubatsiya qilinadi va tuxumdan chiqadi. 8) Yangi chiqqan dengiz toshbaqalari uyalaridan chiqib, qirgʻoqdan suvga tomon sayohat qiladilar. 9) Dengiz toshbaqalarining chaqaloqlari siklni qayta boshlashga tayyor boʻlgunga qadar okeanda ulgʻayadi.

Dengiz toshbaqalarining jinsiy yetuklikka yetishi uchun oʻnlab yillar kerak boʻladi. Yetuk dengiz toshbaqalari koʻpayish joylariga yetib borish uchun minglab kilometrlarni bosib oʻtishlari mumkin. Dengizda juftlashgandan soʻng, katta yoshli urgʻochi dengiz toshbaqalari tuxum qoʻyish uchun quruqlikka qaytadilar. Dengiz toshbaqalarining har xil turlari turli darajadagi filopatiyani namoyish etadi. Kamdan-kam holatlarda, urgʻochilar tuxumdan chiqqan sohilga qaytadilar. Bu har ikki-toʻrt yilda bir marta sodir boʻlishi mumkin.

Eskobilla plyajida, Oaksaka, Meksikada uy qurayotgan zaytunli dengiz toshbaqasi

Yetuk uya quruvchi urgʻochi deyarli har doim tunda sohilga chiqadi va uya yaratish uchun mos qum topadi. U orqa qanotlari yordamida 40-50 sm chuqurligida dumaloq teshik qazadi. Teshik qazilgandan soʻng, urgʻochi yumshoq qobiqli tuxumlari bilan uyasini toʻldirishni boshlaydi. Turlarga qarab, odatda 50-350 tagacha tuxum qoʻyishi mumkin. Uya qoʻygandan soʻng, u yana qum bilan toʻldiradi, sirtni qayta shakliga soladi va tekislaydi, soʻngra koʻzga koʻrinmas holga kelguncha oʻsimliklar bilan bekitib qoʻyadi.[15] U shuningdek, uyalarni qazishi mumkin.[19] Butun jarayon 30 dan 60 daqiqagacha davom etadi. Keyin u tuxumlarni qarovsiz qoldirib, okeanga qaytadi.[20]

Urgʻochilar bir mavsumda 1-8 marta tuxum qoʻyishlari mumkin. Urgʻochi dengiz toshbaqalari suvda juftlashish va quruqlikda tuxum qoʻyish oʻrtasida almashinadi. Dengiz toshbaqalarining aksariyat turlari alohida-alohida uya quradilar. Ammo ridley dengiz toshbaqalari arribada (kelish) deb nomlanuvchi qirgʻoqqa ommaviy ravishda keladi.

Dengiz toshbaqalarining jinsi haroratga bogʻliq, yaʼni rivojlanayotgan dengiz toshbaqasining jinsi u taʼsir qiladigan haroratga bogʻliq.[21][22][23][24][25] Issiqroq haroratda urgʻochi, sovuqroq harorat esa erkak tuxumdan chiqadi.[21][22][23][24][25][26] Tuxum 50-60 kun davomida inkubatsiya qilinadi. Bitta uyadagi tuxumlar qisqa vaqt ichida birga chiqadi. Dengiz toshbaqalarining bolasi tuxum qobigʻidan ajralib, qumni qazib, dengizga sudraladi. Dengiz toshbaqalarining aksariyat turlari tunda tuxumdan chiqadi.

Dengiz toshbaqasining jinsi tuxum inkubatsiya paytidagi qum haroratiga bogʻliq.

Fiziologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Osmoregulyatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dengiz toshbaqalari okean uchun gipotonik ichki muhitni saqlab turadi. Gipotoniklikni saqlab qolish uchun ular ortiqcha tuz ionlarini chiqarib yuborishlari kerak.[27] Boshqa dengiz sudralib yuruvchilari singari, dengiz toshbaqalari ham tanani ortiqcha tuzdan tozalash uchun maxsus bezga tayanadi, chunki sudraluvchilar dengiz suviga qaraganda yuqori ion konsentratsiyasiga ega siydik ishlab chiqara olmaydi.[28] Dengiz toshbaqalarining barcha turlari orbital boʻshliqda dengiz suviga qaraganda koʻproq tuz konsentratsiyasiga ega boʻlgan koʻz yoshlarini ishlab chiqarishga qodir boʻlgan lakrimal bezga ega.[29]

Terili dengiz toshbaqalari dengiz toshbaqalarining boshqa turlariga nisbatan osmotik muammoga duch kelishadi, chunki ularning asosiy oʻljasi meduza va boshqa jelatinli plankton boʻlib, ularning suyuqliklari dengiz suvi bilan bir xil tuz konsentratsiyasiga ega.[30]

Sayoz suvlarda yetilmagan gavayi yashil dengiz toshbaqasi

Chiqish jarayonida yoʻqolgan suvni toʻldirish uchun baliqlar okeanga kirgandan soʻng darhol dengiz suvini ichishga bogʻliq. Tuz bezlari tuxumdan chiqqandan keyin tezda boshlanadi, shuning uchun yosh dengiz toshbaqalari okeanga kirgandan soʻng darhol ion va suv muvozanatini oʻrnatishi mumkin.[28]

Shoʻngʻish fiziologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dengiz toshbaqalari oʻpkalari boʻlgan havo bilan nafas oluvchi sudraluvchilardir, shuning uchun ular muntazam ravishda nafas olish uchun yuzaga chiqadilar. Dengiz toshbaqalari koʻp vaqtlarini suv ostida oʻtkazadilar, shuning uchun ular uzoq vaqt nafas olishlari kerak.[31] Shoʻngʻish davomiyligi koʻp jihatdan faoliyatga bogʻliq. Dengiz toshbaqasi odatda suv ostida 5-40 daqiqa vaqt oʻtkazishi mumkin[31], uxlayotgan dengiz toshbaqasi esa 4-7 soat davomida suv ostida qolishi mumkin.[32][33]

Nafas olish uchun sirtga chiqqanda, dengiz toshbaqasi bir marta portlovchi va tez nafas olish bilan oʻpkasini tezda toʻldirishi mumkin. Ularning katta oʻpkalari kislorodning tez almashinuvini taʼminlaydi va chuqur shoʻngʻish paytida gazlarni ushlab turmaydi.

Sovuqni hayratda qoldirish — bu dengiz toshbaqalari sovuq okean suviga tushganda sodir boʻladigan hodisa (7–10 °C (45–50 °F)), bu toshbaqalarning yer yuzasiga suzib chiqishiga olib keladi va shuning uchun ularning suzishini imkonsiz qiladi.[34]

Ekologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Parhez

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dengiz toshbaqalari, Kemp ridley, zaytun ridley va qirgʻiy dengiz toshbaqalari butun hayoti davomida hamma narsa bilan oziqlanadi. Omnivor toshbaqalar turli xil oʻsimlik va hayvonot dunyosini, jumladan dekapodlar, dengiz oʻtlari, dengiz oʻtlari, gubkalar, mollyuskalar, knidarlar, echinodermalar, qurtlar va baliqlarni isteʼmol qilishi mumkin.[35][36][37][38] Biroq, baʼzi turlar maʼlum oʻljaga moslashgan.

Yashil dengiz toshbaqalarining dietasi yoshga qarab oʻzgaradi.[39] Voyaga yetmaganlar hamma narsa bilan oziqlanadilar, ammo ular yetuk boʻlgach, faqat oʻtxoʻr boʻlib qoladilar.[36][39] Ushbu dietani oʻzgartirish yashil dengiz toshbaqasining morfologiyasiga taʼsir qiladi.[40][41][42] Teri dengiz toshbaqalari deyarli faqat meduzalar bilan oziqlanadi va meduzalar populyatsiyasini boshqarishga yordam beradi.[43][44]

Odamlar bilan munosabat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dengiz toshbaqalari butun dunyo boʻylab ovlanadi, lekin koʻplab mamlakatlarda koʻpchilik turlarini ovlash noqonuniydir.[45][46] Dunyo boʻylab dengiz toshbaqalarining katta qismi oziq-ovqat uchun ovlanadi. Dunyoning koʻp qismlari uzoq vaqtdan beri dengiz toshbaqalarini mazali taom deb hisoblashgan. 1700-yillarda Angliyada dengiz toshbaqalari yoʻq boʻlib ketish arafasida boʻlganda, koʻpincha toshbaqa shoʻrvasi sifatida isteʼmol qilingan.[47] Miloddan avvalgi V asrga oid qadimgi Xitoy matnlarida dengiz toshbaqalari ekzotik delikates sifatida tasvirlangan.[48] Dunyo boʻylab koʻplab qirgʻoq jamoalari oqsil manbai sifatida dengiz toshbaqalariga bogʻliq boʻlib, koʻpincha bir vaqtning oʻzida bir nechta dengiz toshbaqalarini yigʻib oladi va kerak boʻlgunga qadar ularni orqalarida tirik saqlaydi. Sohil xalqlari isteʼmol qilish uchun dengiz toshbaqalarining tuxumlarini yigʻadilar.[49]

„Sharqiy qirgʻoq aholisi toshbaqaga qanday zarba berishadi“. Kuktaun yaqinida, Avstraliya. Fillip Parker Kingning soʻrovidan. 1818-yil.

Qadimgi yunonlar va qadimgi rimliklar oʻzlarining elitalari tomonidan ishlatiladigan turli xil buyumlar va bezaklar uchun, masalan, taroq va choʻtkalar uchun dengiz toshbaqalarini (birinchi navbatda, qirgʻiy dengiz toshbaqasidan) qayta ishlaganlar.[50] Terisi poyabzal va turli xil charm buyumlar sifatida foydalanish uchun qadrlanadi.[51]

Ekotizimlar uchun ahamiyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gavayidagi sohildagi dengiz toshbaqalari

Dengiz toshbaqalari yashash joylarining ikkita turida asosiy rol oʻynaydi: okeanlar va sohillar/qumtepalar. Dengiz toshbaqalari, shuningdek, sariq tanga bilan simbiotik munosabatlarni saqlab turadi, bunda baliq dengiz toshbaqasining qobigʻida oʻsadigan suv oʻtlarini yeydi.[52]

Tabiatni muhofaza qilish holati va tahdidlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dengiz toshbaqasi baliq ovlash to‘riga o‘ralashib qolgan

IUCN Qizil roʻyxati dengiz toshbaqalarining uchta turini „yoʻqolib ketish xavfi ostida“ yoki „yoʻqolib ketish xavfi ostida“ deb tasniflaydi.[53] Qoʻshimcha uchta tur „zaif“ deb tasniflanadi.[53] Yassi dengiz toshbaqasi „maʼlumotlar yetishmasligi“ deb hisoblanadi, yaʼni maʼlumotlar yoʻqligi sababli uning saqlanish holati aniq emas.[53] Dengiz toshbaqalarining barcha turlari dengiz toshbaqalari va dengiz toshbaqalari mahsulotlarining xalqaro savdosini cheklovchi CITES I ilovasida keltirilgan.[3][54]

IUCN Qizil roʻyxati Amerika Qoʻshma Shtatlari ESA *
Yashil Xavf ostida Yoʻqolib ketish xavfi ostida: Florida aholisi va Meksikaning Tinch okeani sohillari populyatsiyalari

Xavf ostida: barcha boshqa populyatsiyalar[55]

Loggerxed Zaif Yoʻqolib ketish xavfi ostida: Shimoliy Atlantika, Oʻrta Yer dengizi, N Hindiston, N Tinch okeani, S Tinch okeani populyatsiyalari

Xavf ostida: Shimoliy Atlantika, Janubiy Atlantika, SE Hind-Tinch okeani, janubi-gʻarbiy Hindiston populyatsiyalari[56]

Kemp ridley Yoʻqolib ketish xavfi ostida Xavf ostida: barcha populyatsiyalar[57]
Zaytun toshbaqa Zaif Xavf ostida: Meksika aholisining Tinch okeani sohillari

Xavf ostida: barcha boshqa populyatsiyalar[58]

Atlantika ridleyasi Yoʻqolib ketish xavfi ostida Xavf ostida: barcha populyatsiyalar[59]
Avstraliya yashil toshbaqasi Maʼlumotlar yetishmaydi Yoʻq
Terili Zaif Xavf ostida: barcha populyatsiyalar[60]

* ESA dengiz toshbaqalarini turlari boʻyicha emas, balki populyatsiyasi boʻyicha boshqaradi.

Florida shtatining Mayami shahrida toshbaqalar uchun himoyalangan uyalar maydoni

Yirtqichlar va kasallik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dengiz toshbaqalarining oʻlimining aksariyati hayotning boshida sodir boʻladi. Dengiz toshbaqalari odatda bir vaqtning oʻzida 100 ga yaqin tuxum qoʻyadi, lekin oʻrtacha hisobda uyadan faqat bitta tuxum balogʻat yoshiga qadar omon qoladi.[61] Yenotlar, tulkilar va dengiz qushlari uyalariga bostirib kirishi mumkin yoki tuxumdan chiqqandan keyin bir necha daqiqa ichida ular okeanga birinchi yugurishda yeyishi mumkin.[62]

Fibropapillomatoz kasalligi dengiz toshbaqalarida shish paydo boʻlishiga olib keladi. Dengiz toshbaqalari uchun xavf tugʻdiradigan koʻplab narsalar tabiiy yirtqichlar boʻlsa-da,[62] odamlarning doimiy oʻsib borayotgan mavjudligi bilan dengiz toshbaqalari turlariga borgan sari koʻproq tahdidlar paydo boʻldi.[63]

A loggerhead sea turtle escapes a circular fishermanʼs net via a TED.
Dengiz toshbaqasi baliq ovlash tarmogʻidan toshbaqani istisno qiluvchi qurilma (TED) orqali chiqadi.

Dengiz toshbaqalari nafas olish uchun suv yuzasiga chiqishi kerak. Baliqchining toʻriga tushib, ular suvga chiqa olmaydi va shu tariqa choʻkib ketadi. 2007-yil boshida Bengal koʻrfazida toʻrdan keyin bir necha oy davomida deyarli mingga yaqin dengiz toshbaqalari tasodifan oʻldirilgan.[64]

Toshbaqalarni istisno qiluvchi qurilmalar (TED) qisqichbaqalar toʻrlarida dengiz toshbaqalarining ovlanishini 97 foizga kamaytirdi.

Florida shtatining Boka Raton shahridagi dengiz toshbaqasi uyasi tomonidan eʼlon qilingan yuridik xabar

Brakonerlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dengiz toshbaqasi tuxumlari Malayziya bozorida sotildi

Dengiz toshbaqalari uchun yana bir katta tahdid — qora bozorda tuxum va goʻsht savdosi. Bu butun dunyo boʻylab muammo, lekin ayniqsa Xitoy, Filippin, Hindiston, Indoneziya va Lotin Amerikasi qirgʻoq boʻyidagi davlatlarni tashvishga solmoqda. Hisob-kitoblarga koʻra, Meksikada yiliga 35 000 dengiz toshbaqasi oʻldirilgan, Nikaraguada ham xuddi shunday.[65]

Iqlim oʻzgarishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iqlim oʻzgarishi dengiz toshbaqalariga ham tahdid solishi mumkin. Sohillardagi qum harorati tuxumda rivojlanayotgan dengiz toshbaqasining jinsini aniqlaganligi sababli, haroratning koʻtarilishi juda koʻp urgʻochi tugʻdirishi mumkin degan xavotir bor.[66] Biroq, iqlim oʻzgarishi dengiz toshbaqalarining jinsi taqsimotiga qanday taʼsir qilishi va boshqa qanday tahdidlarni keltirib chiqarishi mumkinligini tushunish uchun koʻproq tadqiqotlar talab etiladi.[67]

Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, dunyodagi iqlim[68] oʻzgarishi dengiz toshbaqalarining jinsini oʻzgartirmoqda. 2018-yil yanvar oyida joriy biologiya „Dunyodagi eng yirik dengiz toshbaqalari populyatsiyalaridan birining ekologik ogohlantirishi va feminizatsiyasi“ tadqiqoti dengiz toshbaqalarining erkak tugʻilgandan koʻra koʻproq urgʻochi boʻlib tugʻilishini koʻrsatdi. Olimlar Buyuk toʻsiq rifi yaqinidagi koʻplab dengiz toshbaqalarining bolalaridan qon namunalarini oldilar. Ushbu tadqiqotdan oldin erkak va ayolning nisbati juda normal edi.

Neft toʻkilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dengiz toshbaqalari neftning ifloslanishiga juda taʼsirchandir, chunki neftning suv yuzasida qolishga moyilligi va neft ularning hayot aylanishining har bir bosqichida ularga taʼsir qilishi mumkin.[69] Yogʻ dengiz toshbaqalarining ovqat hazm qilish tizimiga kirganda zaharlashi mumkin.

Reabilitatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaralangan dengiz toshbaqalari Florida shtatining Boka Raton shahridagi Gumbo Limbo tabiat markazi, Shimoliy Surf shahridagi Karen Beasli dengiz toshbaqalarini qutqarish va reabilitatsiya qilish markazi kabi professional tashkilotlar tomonidan qutqariladi va tegishli muolaja qilinadi (va iloji boʻlsa, okeanga qaytariladi).

Qoʻshimcha oʻqish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Brongersma, L.D. (1972). „European Atlantic Turtles“. Zoologische Verhandelingen. 121-jild. 1–318-bet.
  • Davidson, Osha Gray. Fire In The Turtle House: The Green Sea Turtle and the Fate of the Ocean. PublicAffairs, 14-avgust 2003-yil. ISBN 978-1-58648-199-5. 
  • Sizemore, Evelyn. The Turtle Lady: Ila Fox Loetscher of South Padre. Plano, Texas: Republic of Texas Press, 2002 — 220-bet. ISBN 978-1-55622-896-4. 
  • Spotila, James R.. Sea Turtles: A Complete Guide to Their Biology, Behavior, and Conservation. JHU Press, 26-oktabr 2004-yil. ISBN 978-0-8018-8007-0. 
  • Witherington, Blair E.. Sea Turtles: An Extraordinary Natural History of Some Uncommon Turtles. Voyageur Press, 2006. ISBN 978-0-7603-2644-2. 

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Avise, J. C.. Conservation Genetics. Springer, 1996. ISBN 978-0412055812. 
  2. ↑ „Dengiz toshbaqalari“ (2018-yil 6-noyabr). 2022-yil 12-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-noyabr 2022-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 Fisheries. „Sea Turtles :: NOAA Fisheries“ (en-us). www.nmfs.noaa.gov. Qaraldi: 20-dekabr 2015-yil.
  4. ↑ 4,0 4,1 National, Research Council, et al.
  5. ↑ 5,0 5,1 Wyneken, J. 2001.
  6. ↑ Berger, M. Look Out for Turtles.
  7. ↑ „Sea Turtles“. Defenders of Wildlife (20-mart 2012-yil). Qaraldi: 15-oktabr 2015-yil.
  8. ↑ „Sea Turtle Species“. turtlehospital. Qaraldi: 29-avgust 2015-yil.
  9. ↑ 9,0 9,1 Jones, MEH; Werneburg, I; Curtis, N; Penrose, RN; O'Higgins, P; Fagan, M; Evans, SE (2012). „The head and neck anatomy of sea turtles (Cryptodira: Chelonioidea) and skull shape in Testudines“. PLOS ONE. 7-jild, № 11. e47852-bet. Bibcode:2012PLoSO...747852J. doi:10.1371/journal.pone.0047852. PMC 3492385. PMID 23144831.
  10. ↑ Chatterji, RM; Hutchinson, MN; Jones, MEH (2020). „Redescription of the skull of the Australian flatback sea turtle, Natator depressus, provides new morphological evidence for phylogenetic relationships among sea turtles (Chelonioidea)“. Zoological Journal of the Linnean Society. 191-jild, № 4. 1090–1113-bet. doi:10.1093/zoolinnean/zlaa071.
  11. ↑ Zardoya, R; Meyer, A (1998). „Complete mitochondrial genome suggests diapsid affinities of turtles“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 95-jild, № 24. 14226–14231-bet. Bibcode:1998PNAS...9514226Z. doi:10.1073/pnas.95.24.14226. PMC 24355. PMID 9826682.
  12. ↑ „Sea Turtles Use Flippers to Manipulate Food“. Newswise.com. Qaraldi: 16-sentabr 2018-yil.
  13. ↑ „Sea turtles use flippers to manipulate food“.
  14. ↑ „Ancient mariners threatened with extinction“.
  15. ↑ 15,0 15,1 Carr, Archie (1987-yil avgust). „New Perspectives on the Pelagic Stage of Sea Turtle Development“. Conservation Biology. 1-jild, № 2. 103–121-bet. doi:10.1111/j.1523-1739.1987.tb00020.x. JSTOR 2385827. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  16. ↑ Brynner, Jeanna. „Sea Turtles' Mystery Hideout Revealed“. LiveScience. Imaginova Corp. (19-sentabr 2007-yil). Qaraldi: 20-sentabr 2007-yil.
  17. ↑ „WWF – Marine Turtles“. Species Factsheets. World Wide Fund for Nature (4-may 2007-yil). Qaraldi: 13-sentabr 2007-yil.
  18. ↑ By Jack Guy. „Sea turtles thriving in Thailand after beach closures“ (inglizcha). CNN. Qaraldi: 20-aprel 2020-yil.
  19. ↑ Waldstein, David. „Mother Sea Turtles Might Be Sneakier Than They Look“. The New York Times (19-may 2020-yil). Qaraldi: 19-may 2020-yil.
  20. ↑ Audubon, Maria R.. Audubon and His Journals: Dover Publications Reprint. New York: Scribner's Sons [First published 1897], 1986 — 373–375-bet. ISBN 978-0-486-25144-8. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Mrosovsky, N. (1982-yil avgust). „Sex ratio bias in hatchling sea turtles from artificially incubated eggs“. Biological Conservation. 23-jild, № 4. 309–314-bet. doi:10.1016/0006-3207 (82)90087-8. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  22. ↑ 22,0 22,1 Morreale, S.; Ruiz, G.; Spotila, J.; Standora, E. (11-iyun 1982-yil). „Temperature-dependent sex determination: current practices threaten conservation of sea turtles“. Science. 216-jild, № 4551. 1245–1247-bet. Bibcode:1982Sci...216.1245M. doi:10.1126/science.7079758. PMID 7079758.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  23. ↑ 23,0 23,1 Mrosovsky, N.; Hopkins-Murphy, S. R.; Richardson, J. I. (17-avgust 1984-yil). „Sex Ratio of Sea Turtles: Seasonal Changes“. Science. 225-jild, № 4663. 739–741-bet. Bibcode:1984Sci...225..739M. doi:10.1126/science.225.4663.739. PMID 17810293.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  24. ↑ 24,0 24,1 Godfrey, Matthew H.; Barreto, R.; Mrosovsky, N. (1997-yil dekabr). „Metabolically-Generated Heat of Developing Eggs and Its Potential Effect on Sex Ratio of Sea Turtle Hatchlings“. Journal of Herpetology. 31-jild, № 4. 616–619-bet. doi:10.2307/1565626. JSTOR 1565626. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  25. ↑ 25,0 25,1 Ewert, Michael A.; Jackson, Dale R.; Nelson, Craig E. (15-sentabr 1994-yil). „Patterns of temperature-dependent sex determination in turtles“. Journal of Experimental Zoology. 270-jild, № 1. 3–15-bet. doi:10.1002/jez.1402700103.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  26. ↑ Standora, Edward; Spotila, James (5-avgust 1985-yil). „Temperature dependent sex determination in sea turtles“. Copeia. 1985-jild, № 3. 711–722-bet. doi:10.2307/1444765. JSTOR 1444765.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  27. ↑ Nicolson, S.W.; P.L. Lutz (1989). „Salt gland function in the green sea turtle Chelonia mydas“ (PDF). Journal of Experimental Biology. 144-jild. 171–184-bet. doi:10.1242/jeb.144.1.171.
  28. ↑ 28,0 28,1 Reina RD; Jones TT; Spotila JR (2002-yil iyul). „Salt and water regulation by the leatherback sea turtle Dermochelys coriacea“. Journal of Experimental Biology. 205-jild, № 13. 1853–60-bet. doi:10.1242/jeb.205.13.1853. PMID 12077161. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  29. ↑ Schmidt-Nielsen K; Fange R (1958). „Salt glands in marine reptiles“. Nature. 182-jild, № 4638. 783–5-bet. Bibcode:1958Natur.182..783S. doi:10.1038/182783a0.
  30. ↑ Hudson, D.M.; Lutz, P.L. (1986). „Salt gland function in the leatherback sea turtle, Dermochelys coriacea“. Copeia. 1986-jild, № 1. 247–249-bet. doi:10.2307/1444922. JSTOR 1444922.
  31. ↑ 31,0 31,1 Lutcavage, Molly E.; Lutz, Peter L. (16-may 1991-yil). „Voluntary diving metabolism and ventilation in the loggerhead sea turtle“. Journal of Experimental Marine Biology and Ecology. 147-jild, № 2. 287–296-bet. doi:10.1016/0022-0981 (91)90187-2. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam)CS1 maint: date format ()
  32. ↑ „Information About Sea Turtles: Frequently Asked Questions“. Sea Turtle Conservancy. Qaraldi: 15-oktabr 2015-yil.
  33. ↑ Hochscheid, Sandra; Bentivegna, Flegra; Hays, Graeme C. (22-mart 2005-yil). „First records of dive durations for a hibernating sea turtle“. Biology Letters. 1-jild, № 1. 82–86-bet. doi:10.1098/rsbl.2004.0250. ISSN 1744-9561. PMC 1629053. PMID 17148134.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  34. ↑ Spotila, J. R. (2004).
  35. ↑ Burbidge, Andrew A. Threatened animals of Western Australia. Department of Conservation and Land Management, 2004 — 110, 114-bet. ISBN 978-0-7307-5549-4. 
  36. ↑ 36,0 36,1 Bolten. „Loggerhead Turtle (Caretta caretta)“. NOAA Fisheries. NOAA Fisheries (2003). 2010-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-yanvar 2010-yil.
  37. ↑ Barbour, Roger, Ernst, Carl, & Jeffrey Lovich. (1994).
  38. ↑ Ernst, C. H.. Turtles of the United States and Canada, 2, JHU Press, 2009 — 50-bet. ISBN 978-0-8018-9121-2. Qaraldi: 27-may 2010-yil. 
  39. ↑ 39,0 39,1 Arthur, Karen; Boyle, Michelle; Limpus, Colin (30-iyun 2008-yil). „Ontogenetic Changes in Diet and Habitat Use in Green Sea Turtle (Chelonia mydas) Life History“ (PDF). Marine Ecology Progress Series. 362-jild. 303–311-bet. Bibcode:2008MEPS..362..303A. doi:10.3354/meps07440. Qaraldi: 20-dekabr 2015-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  40. ↑ „Wildlife Guide“. National Wildlife Federation.
  41. ↑ Nishizawa, H.; Asahara, M.; Kamezaki, N.; Arai, N. (2010). „Differences in the skull morphology between juvenile and adult green turtles: implications for the ontogenetic diet shift“. Current Herpetology. 29-jild, № 2. 97–101-bet. doi:10.3105/018.029.0205.
  42. ↑ „Diet & Eating Habits“. seaworld.org. 2018-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-aprel 2016-yil.
  43. ↑ „WWF – Leatherback turtle“. Marine Turtles. World Wide Fund for Nature (WWF) (16-fevral 2007-yil). Qaraldi: 9-sentabr 2007-yil.
  44. ↑ „Species Fact Sheet: Leatherback Sea Turtle“. Caribbean Conservation Corporation & Sea Turtle Survival League. Caribbean Conservation Corporation (29-dekabr 2005-yil). 2007-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-sentabr 2007-yil.
  45. ↑ CITES. „Appendices“ (SHTML). Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Flora and Fauna (14-iyun 2006-yil). 2007-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-fevral 2007-yil.
  46. ↑ UNEP-WCMC. „Eretmochelys imbricata A-301.003.003.001“. UNEP-WCMC Species Database: CITES-Listed Species. United Nations Environment Programme – World Conservation Monitoring Centre. 2007-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-fevral 2007-yil.
  47. ↑ Clarkson, Janet. Soup : a global history. London: Reaktion Books, 2010 — 115–118-bet. ISBN 978-1-86189-774-9. OCLC 642290114. 
  48. ↑ Schafer, Edward H. (1962). „Eating Turtles in Ancient China“. Journal of the American Oriental Society. 82-jild, № 1. 73–74-bet. doi:10.2307/595986. JSTOR 595986.
  49. ↑ „MTN 68:8-13 Status of Nesting Populations of Sea Turtles in Thailand and Their Conservation“. Seaturtle.org.
  50. ↑ Casson, Lionel (1982). „Periplus Maris Erythraei: Notes on the Text“. The Journal of Hellenic Studies. 102-jild. 204–206-bet. doi:10.2307/631139. JSTOR 631139.
  51. ↑ Steiner, Todd; Heitchue, Mark; Ghriskey, Henry W. (1994). „Banned Sea Turtle Products Still Exported from Mexico“. Earth Island Journal. 9-jild, № 3. 9-bet. ISSN 1041-0406. JSTOR 43882966.
  52. ↑ „Archived copy“. 7-oktabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-mart 2019-yil.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 „The IUCN Red List of Threatened Species“. www.iucnredlist.org. Qaraldi: 24-dekabr 2015-yil.
  54. ↑ „Checklist of CITES species“. checklist.cites.org. Qaraldi: 24-dekabr 2015-yil.
  55. ↑ Fisheries. „Green Turtle (Chelonia mydas) :: NOAA Fisheries“ (en-us). www.nmfs.noaa.gov. Qaraldi: 24-dekabr 2015-yil.
  56. ↑ Fisheries. „Loggerhead Turtle (Caretta caretta) :: NOAA Fisheries“ (en-us). www.nmfs.noaa.gov. Qaraldi: 24-dekabr 2015-yil.
  57. ↑ Fisheries. „Kemp's Ridley Turtle (Lepidochelys kempii) :: NOAA Fisheries“ (en-us). www.nmfs.noaa.gov. Qaraldi: 24-dekabr 2015-yil.
  58. ↑ Fisheries. „Olive Ridley Turtle (Lepidochelys olivacea) :: NOAA Fisheries“ (en-us). www.nmfs.noaa.gov. Qaraldi: 24-dekabr 2015-yil.
  59. ↑ Fisheries. „Hawksbill Turtle (Eretmochelys imbricata) :: NOAA Fisheries“ (en-us). www.nmfs.noaa.gov. Qaraldi: 24-dekabr 2015-yil.
  60. ↑ Fisheries. „Leatherback Turtle (Dermochelys coriacea) :: NOAA Fisheries“ (en-us). www.nmfs.noaa.gov. Qaraldi: 24-dekabr 2015-yil.
  61. ↑ Wright, Sara.
  62. ↑ 62,0 62,1 „Natural.“
  63. ↑ Heithaus, Michael R.; Wirsing, Aaron J.; Thomson, Jordan A.; Burkholder, Derek A. (2008). „A review of lethal and non-lethal effects of predators on adult marine turtles“. Journal of Experimental Marine Biology and Ecology. 356-jild, № 1–2. 43–51-bet. doi:10.1016/j.jembe.2007.12.013.
  64. ↑ „Fishermen blamed for turtle deaths in Bay of Bengal“. Science News. Reuters (5-fevral 2007-yil). 15-noyabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-noyabr 2016-yil.
  65. ↑ WEISS, Kenneth r.. „Pope Asked to Call Sea Turtles 'Meat'“ (inglizcha). Los Angeles Times (14-mart 2002-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2015-yil.
  66. ↑ „Information About Sea Turtles: Threats from Climate Change – Sea Turtle Conservancy“ (inglizcha). Qaraldi: 25-fevral 2019-yil.
  67. ↑ Hawkes, LA; Broderick, AC; Godfrey, MH; Godley, BJ (2009). „Climate change and marine turtles“. Endangered Species Research. 7-jild. 137–154-bet. doi:10.3354/esr00198.
  68. ↑ „Not Cool: Climate Change Turning 99% of These Sea Turtles Female“ (inglizcha). Ocean Conservancy (25-yanvar 2018-yil). Qaraldi: 12-dekabr 2019-yil.
  69. ↑ Hirsch, Masako. „Gulf oil spill's effects on sea turtles examined“. nola.com (9-iyun 2010-yil). Qaraldi: 17-may 2012-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Dengiz_toshbaqasi&oldid=4623037" dan olindi